Qaliboğlu E.

123 yaşlı Üzeyir Hacıbəyli

Koroğlu Uvertürası, Sənsiz romansı və Dövlət Himni onun yaradıcılığının bənzərsiz zirvəsidir

Bu gün dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəylinin anadan olmasının 123-cü ildönümüdür. Hər ilin bu günü artıq neçə ildir ki, Milli Musiqi Günü kimi də qeyd olunur. İllər keçəcək, ümumiyyətlə, Hacıbəyovlar nəslinin mədəniyyətimizin inkişafındakı əvəzsiz xidmətləri ilə bağlı daha yeni-yeni soraqlar üzə çıxacaq. Bu baxımdan Azərbaycan professional musiqisinin yaradıcısı Üzeyir Hacıbəylinin gördüyü işlər son dərəcə heyrətamizdir. Üzeyir bəyin Azərbaycan Xalq Cümhuriyətinin möhtəşəm himnini yazması, o dövrdə Cümhuriyyətin yaşaması üçün xeyli gərəkli sahələrdə çalışması onun daim millətimiz üçün yaşamasından xəbər verir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət himni son dərəcə möhtəşəmdir: bu gün sözügedən himn Azərbaycan Respublikasının dövlət himnidir. Bu himnin sözlərində müəyyən uyarsızlıqlar olsa da, musiqisinin dahiyanə olması danılmazdır: himnin əvvəlinin fəlsəfi mənası haray, ortası ümid, sonu isə inamdır...

Məhz Hacıbəyovlar nəslinin sözün böyük mənasında yaradıcılıq təşnəsinin güclü olmasındandır ki, bu nəsildən olan Ceyhun Hacıbəylinin gördüyü işlərin qiyməti, dəyəri bundan sonra daha aydın şəkildə bilinəcək. Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinin direktoru Maarif Teymur deyir: "Təəssüf ki, zamanın gərdişindən, 70 illik Sovet imperiyasının ideoloji mübarizəsinin nəticəsində Ceyhun Hacıbəyli kimi şəxsiyyətlərin əməlləri barədə bilgilər almaq yasaq olunmuşdu. Çünki bu şəxslər sovet ideologiyasını qətiyyən qəbul etmir, gec-tez onun süqut edəcəyinə inanırdılar".

Bu gün Azərbaycanda ədəbiyyat, musiqi sahələrində yeni nəfəslərin, orijinallığın tədricən azalması müşahidə edilməkdədir. Azərbaycan professional musiqisinin yaradıcısı Üzeyir Hacıbəylinin gördüyü işlərin qətiyyən inkar edilməməsi şərtilə indi də yeni-yeni nəfəslərin meydana çıxmasına, yeni-yeni sənət zirvələrinin yaranmasına böyük ehtiyac var. Amma acınacaqlı haldır ki, bu gün belə zirvələri yox, olanların, yaradılanların kor-koranə şəkildə təkrarçılığının, daha çox isə təqlidçiliyinin şahidi oluruq. Məsələn, məşhur "O olmasın, bu olsun", "Arşın mal alan" kimi əsərlər müasirləşdirilir, obrazlar bugünkü tamaşaçının, gənc nəslin gözündə cılızlaşdırılır. Bu cür şoular xalqın sabahkı yaradıcılıq üfüqlərini daraldır. Bu, hər şeydən əvvəl o deməkdir ki, böyük mənada yeni yaradıcılar meydana çıxmalıdır. Möhtəşəm sənətkarlar yenə də özünəməxsus şəkildə fərdiliklərini yaratmalı və yaddaşlarda bu cür iz qoymalıdırlar.

Yeri gəlmişkən, 100 il qabaq Bakıda səhnələşdirilən "Leyli və Məcnun" operasının ikinci tamaşasından etibarən qadın rolunun ifaçısı kimi tamaşaçıların diqqətini cəlb edən, az sonra "Əhməd Ağdamski" təxəllüsü ilə özünü ictimaiyyətə təqdim edən Əhməd Bədəlbəyov haqqında təəssüf ki, bugünkü təzə nəsil demək olar, heç nə bilmir. Sənətkarın oğlu, professor Telman Ağdamski deyir ki, Əhməd Ağdamskinin Üzeyir Hacıbəyov və onun qardaşı ilə doğma, ciddi münasibətləri olub: "Atam xalası oğlu Üzeyir bəydən bir yaş böyük olub.
20-ci yüzilin əvvəllərində tədricən elm, mədəniyyət inkişaf etməyə başlayırdı. Üzeyir bəy yazırdı ki, o dövrdə Azərbaycanda mədəniyyət axtarmaq minlərlə buğdanın içində darını axtarıb tapmaq kimi çətin bir məsələ idi. Məhz xalqı düşdüyü durumdan qurtarmaq üçün fədakar insanlar meydana çıxdı. Məhz bu çabalar Üzeyir bəyin "Leyli və Məcnun" operası ilə müəyyən bir mərhələnin yaranmasına və inkişaf etməsinə səbəb oldu. Hələ 19-cu yüzilin axırlarında Şuşada Ə.Haqverdiyev "Məcnun Leylinin qəbri üstündə" adlı bir məqamı səhnələşdirib. O zaman bu partiyanı məşhur xanəndə Cabbar Qaryağdıoğlu oxuyub. Üzeyir bəy bu hadisədən sonra "Leyli və Məcnun" operasını səhnələşdirmək fikrinə düşür.

Əslində böyük çətinliklər operanın səhnələşdirilməsi zamanı meydana çıxır. O zaman camaatın opera haqqında təsəvvürü belə yox idi. Muğam oxuyan hər hansı bir kəsin birbaşa səhnəyə çıxarılması mümkün deyildi. Üzeyir bəy əsərin məşqlərinə əvvəldən tanıdığı Hüseynqulu Sarabskini Məcnun roluna dəvət edir. Bu, o çağlar idi ki, qadınları nəinki səhnəyə, ümumiyyətlə, teatra qoymazdılar. Belə şəraitdə qadın rollarını oynamağa bir kəs tapılmırdı. İmkanlı, intelligent adamların xanımları teatra gələndə onların lojada xüsusi yeri olurdu, qabaqlarına da pərdə çəkilirdi ki, kimsə onların sifətini görə bilməsin. Çox axtardıqdan sonra Leyli roluna bir çayxana şagirdini tapırlar. "Leyli və Məcnun" operasında ilk dəfə Leyli rolunu yaradan Əbdürrəhim Fərəcov olub. Ə.Fərəcov rolun öhdəsindən gəlsə də, bundan sonra hədələr başlayır. Lağ obyekti olmaqdan usanan Ə.Fərəcov ikinci tamaşaya gəlmir, səhnədən uzaqlaşır. İkinci tamaşanın aprel ayının 21-də qoyulması planlaşdırılır. Üzeyir bəyin yadına düşür ki, "Realni" məktəbdə oxuyan xalası oğlu Əhməd Bədəlbəyov məlahəti səsi ilə onları vəziyyətdən çıxara, Leyli rolunu ifa edə bilər. Atamla məsləhətləşir, onun razılığını alır. 1922-ci ilə kimi Əhməd Ağdamski Üzeyir bəyin yazdığı bütün opera və operettalarda qadın rollarını ilk dəfə və böyük məharətlə yaradır. "Ər və arvad"da Minnət xanım, "Şeyx Sənan"da Xumar, "O olmasın, bu olsun"da Gülnaz xanım, "Rüstəm və Söhrab"da Təhminə, "Əsli və Kərəm"də Əsli, "Arşın mal alan"da Gülçöhrə, "Leyla və Harun"da Leyla və başqa rolları yaradır. 1916-cı ildə Soltan Hacıbəyov "Aşıq Qərib" operasını yazır. Atam burada da rolunun öhdəsindən məharətlə gəlir. Atam olmasaydı, o dövrdə "Leyli Məcnun", eləcə də digər tamaşalar bu səviyyədə qarşılanmayacaqdı".

Bir neçə il qabaq Azərbaycan cəmiyyətində Üzeyir Hacıbəylinin itmiş, daha doğrusu oğurlanmış əlyazmalarının, əşyalarının oğurlanması, tapılması, yenidən muzeyə qaytarılması ilə bağlı söz-söhbətlər kulminasiya nöqtəsinə çatdı. Türk ruhundan doğulmuş Üzeyir Hacıbəylinin canlı yaradıcılıq soraqlarının sübutu, ifadəsi olan əlyazmalarının yoxa çıxarılması istəyi onu sevməyənlərin gözündə qaldı. Bu hadisə real mənada xətasız sovuşsa da, hər halda bizim üçün sözün əsl mənasında dərs olmalıdır. Yəni bir xalq olaraq belə hadisələrdən bundan sonra da sığortalanmayacağımızı, belə hadisələrin yenə də baş verə biləcəyini, daim belə təhlükəli vəziyyətlərə hazırlıqlı, ayıq-sayıq olacağımızı dərk etməliyik. Zaman-zaman Azərbaycanın çoxlu milli-mənəvi soraqları məhv edilib, başqa millətlərin adına çıxılıb. Bizi sevməyənlər mümkün qədər belə nümunələri təhrif ediblər. Yüzillərlə türkə qarşı həqarət, hər cür murdarlıq, xəyanətlər edən köksüz-soysuz, ruhsuz ermənilər xüsusən son bir əsrdə daha da amansızlaşıblar. Professor Gülnaz Abdullazadə Üzeyir Hacıbəyli fenomeninin Azərbaycan tarixində, ictimai fikrində oynadığı əhəmiyyətli, son dərəcə əvəzsiz rolundan danışaraq bildirir ki, Üzeyir Hacıbəyli Azərbaycan tarixində baş verən qalmaqallı, köklü dəyişiklər şəraitində dünyaya gəlib və sanki millətinin taleyi onun taleyinə çevrilib: "O zamankı Azərbaycanın ictimai həyatında təzadlar üzərində qurulmuş qeyri-sabit cəmiyyət yaranmışdı ki, bu da yeni həyat tərzi ənənələrinin yaradılmasına imkan vermirdi. Bir tərəfdən yerli əhalinin Şərq dünyasına, islam dininə bağlılığı, digər tərəfdən neft sənayesi ilə bağlı Avropadan böyük axının olması Bakıda fəhlə sinfinin yaranması nəticəsində, Azərbaycanda yeni ictimai münasibətlərin əmələ gəlməsi ilə əlaqədar idi. Xalqımızın yüz il ərzində başına gətirilən fəlakətlər, sovet dövrünün 30-cu illərdə, eləcə də başqa dövrlərdə verdiyi əzablar millətimizin yaddaşına, genlərinə qara səhifələr kimi daxil olub".
Gülnaz xanım ardıcıl olaraq fəlakətlər yaşayan xalqın tarixində Üzeyir Hacıbəyovun oynadığı müstəsna roldan danışaraq bildirir ki, o, insanların əsrlər boyu çəkdiyi acınacaqlı həyat və çaşqınlığın yaddaşlardan silinməsinə, soydaşlarını bir insan, vətəndaş kimi dirçəltməyə və yaşatmağa çalışırdı, siyasi, ictimai yolla bacarmadığı addımlarını sənət əsərləri vasitəsilə həyata keçirirdi. Onun dahiliyi də bunda idi. Yaratdığı obrazlar, musiqi parçaları hər bir insanın ürəyinə yol tapır və doğmalaşırdı. Üzeyir bəyin istedadı bu xalqa düşmən olanlar üçün təhlükə demək idi. Heç də təsadüfi deyil ki, Üzeyir bəyin zəngin yaradıcılıq dünyasına vardıqca istər-istəməz vahidlik və milli ruh yüksəkliyi yaranırdı. Təbiidir ki, bunu kənardan izləyənlər heç də az deyildi. Hələ sağlığında bunların arasında şüurlu şəkildə Üzeyir bəyin bütün yaradıcılığına təcavüz edənlər az deyildi. Amma son dövrlər biz Üzeyir bəyə olan paxıllığın şahidi olduq. Onun demək olar ki, bütöv şəxsi arxivi - not əlyazmaları, elmi əsərləri ilə bağlı qeydləri, əlyazmaları, operaların, operettaların, kontataların və s. kiçik və böyük əsərlərin ilk, yaxud yeganə partitura nüsxələri, o cümlədən "Leyli və Məcnun", "Arşın mal alan", "Şah Abbas və Xurşudbanu" kimi əsərlərin, çoxsaylı məktublaşmalar, eləcə də Qori seminariyası dövründən nişanlısı, sonralar həyat yoldaşı Məleykə xanımla, musiqi əsərlərinin quruluşu ilə bağlı keçmiş SSRİ və digər ölkələrlə apardığı sözləşmələr, deputat kimi məktublarında əks olunan yazışmaları, saysız-hesabsız afişalar bu qəbildəndir. Həmçinin Üzeyir bəyin 1912-ci il tarixi ilə qeyd olunmuş "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları" adlı elmi əsərinin əlyazma nüsxəsi, bəstəkarın şəxsi əşyaları, doğum haqqında şəhadətnamə və s. itmə təhlükəsi qarşısında idik".

Görəsən, Üzeyir bəyin yaradıcılıq illərinin yalnız bir nüsxədən ibarət olan arxiv materiallarının itirilməsində məqsəd nə idi: "Bu ilk və yeganə nüsxələri aradan götürməklə, Üzeyir bəyin varlığını, dahi insan kimi, bəstəkar, publisist, ictimai xadim kimi fəaliyyətini şübhə altına almaq və Azərbaycan tarixində onun adını silmək ən başlıca məqsəd idi. Lakin çirkin niyyətlər baş tutmadı. Bu əsərlər XX əsr Azərbaycan musiqi, bəstəkarlıq məktəbinin formalaşması tarixi, milli musiqi üslubunun, elmi nəzəri fikrinin Üzeyir Hacıbəyli irsinin bir sıra elmi tarixi məsələlərinin araşdırılması baxımından sözügedən sənədlər xüsusi tarixi elmi, mədəni dəyərlərə malik soraqlar kimi dəyərləndirilib". Üzeyir bəyin həyat yoldaşı Məleykə xanımla, dostları, qohumları ilə məktublaşması onun həyat yolunun, tərcümeyi-halının daha tam və dolğun işıqlandırılması üçün qaynaqlardır. Bu məktublarda Üzeyir bəyin yaradıcılığı ilə bağlı məsələlər də (müqavilələr, Moskvada təhsil illəri, məişəti əks etdirən yazışmalar, məsləhətləşmələr, şəxsi münasibətlər) öz əksini tapır. Üzeyir bəy "Leyli və Məcnun" operası ilə Azərbaycanın gələcək musiqi dilinin istiqamətini göstərdi. Operettaları vasitəsilə tipajlar yaratdı, millətimizin psixoloji özəyini açdı. Bununla o, kütlənin şüurunu formalaşdırmış oldu. Heç təsadüfi deyil ki, indiyə qədər də "Məşədi İbad", "Arşın mal alan" kimi əsərlərdə səsləndirilən fikirlər xalq arasında zərb-məsələ çevrilib

Xalq cəbhəsi.- 2008.- 18 sentyabr.- S. 14.