Nəhmətova K.

Erməni qəsdinin qurbanı olan Azərbaycan sənətçisi

Görkəmli yazıçı Seyid Hüseynin istedadlı aktyor qardaşı Mirpaşanin faciəli taleyi faktların diliylə

Görkəmli tənqidçi, istedadlı hekayə ustası, 37-ci ilin amansız repressiyalarının qurbanı olan Seyid Hüseyn Kazım oğlu Sadıqzadənin milli faciələrlə yüklü taleyində kiçik qardaşı Mirpaşanın da xüsusi payı var. S.Hüseyn 1928-ci ildə həyat yoldaşı şairə Ümgülsümə ünvanladığı "Həqiqət illüzyonu" adlı məktubunda yazırdı: "Fəqət hər bir kəsin ehtiram etdiyi əziz bir şey olar ki, onu özünün çirkin və yalan nəfləri üçün əlində alət etməz. Mənim bir qardaşım var idi. Bu, məndən yaş etibarilə kiçik olduğu üçün daha əziz idi. Faciəli bir surətdə tərki-həyat etdiyi üçün, hələ get-gedə unudulduğu üçün onun ruhuna ehtiram etməyim lazımdır. Mən sənin qarşında Mirpaşanın Qarabağda verdiyi canına və həsrət gözlərinə and içirəm".
   Kim idi Mirpaşa? Mirpaşanın ölümü nə ilə bağlı idi ki, qardaşı S.Hüseyn onun unudulmasından böyük təəssüflə danışır? Elə bu maraqla da gəlib yenə milli faciələrimizin izinə çıxırıq. Həqiqətən də təəssüfəlayiq haldır. Elə o unutqanlıqdır ki, bugünkü faciələrə zəmin yaradır. Hər faktın altından bir qətliam çıxır...
"Kommunist" qəzetinin 1921-ci il 23 fevral tarixli Azərbaycan dilindəki nömrəsi birinci səhifəsi qara haşiyəyə alınmış, burada Azərbaycan aktyorları Ə.Anaplının və Mirpaşanın (Sadıqovun) faciəli ölümü haqqında dərin hüzn ilə xəbərlər dərc edilmişdir. Qəzetin ikinci səhifəsində M.S.Ordubadi "Sənaei-nəfisənin birinci qurbanları" adlı məqaləsinin axırını bu sözlərlə tamamlayır : "Bu gün qırmızı Bakı səhnəsinin tarixinin birinci günüdür. Eşq olsun inqilab yolunda fədai-can edən qəhrəmanlara". Amma həqiqətdə isə bu itkilər "İnqilab yolunda fədai-can" deyildilər. Həqiqəti rus dilində buraxılan "Kommunist" qəzetinin 23 fevral 1921-ci il tarixli nömrəsi elan edirdi:

   "Nastoəhaə poxoronnaə komissiə po poxoronam mauzeristami-daşnakami artistov Qostteatra tovarihey Anapliskoqo i Mir-Paşi uçastvovavşix v aqitpoezde, vovodit do svedeniə vsex, çto ostanki ubitıx budut predanı zemle 24-qo fevralə".

   "Kommunist" qəzetinin həmin nömrəsi daha bir elan verirdi:

   "Vostoçnaə Konservatoriə qotovilsə k ustroystvu traurnoqo veçera v çestü pavşix qeroev - artistov Qostteatra t.t. Anaplinskoqo i Mir-Paşi.
   Proqramma:
   1). Reçi: bioqrafiə qeroev i znaçenie poteri ix v oblasti Vostoçnoy muzıki.
   2). Muzıka: Poxoronnıy marş, tasnif posvəhennıy qeroəm - ispolnit Vostoçnıy Simfoniçeskiy Orkestr. Vse ostalünıe nomera proqrammı qrustnoqo soderjaniə.
   Zavvostkons Oqanezaşvili".

Bu matəm mərasiminin təşkilini isə erməni daşnaklarının qanlı soyqırım siyasətinin istehzasından başqa bir şey kimi qəbul etmək olmur. Çünki erməni vəhşiliklərinin qurbanlarının matəm mərasiminin başında yenə də erməni dururdu -Aleksandr Arkadyeviç Oqanezaşvili.
   BİR HAŞİYƏ: "Oqanezaşvili Aleksandr Arkadyeviç (may 1887, Tiflis - 31.5.1932, Tiflis) - Azərbaycan sovet musiqiçisi, kamançaçalan, musiqi xadimi. Milliyyətcə ermənidir. Cabbar Qaryağdıoğlu ilə tanışlığından sonra (1905, Gəncə) onunla və Q.Pirimovla birlikdə trioda çalmışdır..."
   Yuxarıda qeyd olunanlar Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının (ASE) F.Şuşinskinin "Azərbaycan xalq musiqiçiləri" (1970) əsərinə istinadən verdiyi məlumatlardır.
   Qayıdaq əsas mövzumuzun üzərinə.
   1921-ci ilin fevral ayında Azərbaycan artistlərindən bir qrupu - Aqitbriqada (Təbliğat briqadası) respublikanın rayonlarına göndərilmişdi. Həmin briqadanın tərkibinə H.Q.Sarabski, H.A.Hacıbababəyov, R.Darablı, Ə.Vahid, Q.Pirimov, Ə.B.Zülalov (Əzizə xanım Məmmədovanın atası), Ə.Anaplı, Mirpaşa, Ə.H.Rzayev, Moses dayı, B.Cabbarzadə, Ə.Əhmədov daxil idi. Bu briqada Yevlaxda iki hissəyə ayrılır. Briqadaya daxil olan artistlərdən bir qrupu - Nuxa, Qax, Zaqatala rayonlarına, digəri isə Qarabağa yola düşür. Hər iki briqadaya Əliheydər Qarayev və Qambay Vəzirov rəhbərlik edirdi.
   Ə.Anaplı və Mirpaşanın daxil olduğu briqada 1921-ci ilin fevral ayında respublikamızın bir neçə rayonunda konsert verdikdən sonra Şuşa yaxınlığında Keşiş kəndinə gəlmişdi. Konsert kəndin geniş meydançasında olacaqdı. Buna görə də Bakıdan artistlərin gəldiyini eşidən kənd camaatı, hətta əsgərlər də kəndin meydançasına toplaşıb səbirsizliklə konsertin başlanmasını gözləyirdilər. Ə.Qarayev meydançaya toplaşan kənd camaatının qarşısında nitq söylədi, sonra bədii briqadanın iştirakçıları çıxış etdi. Konsertdə Ə.Anaplı və Mirpaşanın məzhəkəli çıxışı tamaşaçıların xüsusilə xoşuna gəlmişdi.
   Mənbələrin verdiyi məlumatlara görə, Ə.Anaplı və Mirpaşanı gecələmək üçün bir evə qonaq aparmış ermənilər onları elə gecə yatdıqları yerdə qətlə yetirmişdilər. Bu hadisədən qəzəblənən xalq isə qatilləri ələ keçirib cəzalandırmışdı.
   Keşiş kəndində artistlərlə bərabər üç hərbçi də qətlə yetirilmişdi. "Kommunist" qəzetinin 25 fevral 1921-ci il tarixli nömrəsində onların dəfni haqqında "Şəhidlər dəfni" başlığı altında belə məlumat verilirdi:
"Qarabağda inqilab uğrunda facianə bir surətdə şəhid olan artistlərdən Əbülhəsən Anaplinski və Mirpaşa Sadıqovu və zabitlərdən Əbdülhəmid Yusifxanov, yunkerlərdən Mir Əhməd Mirhəsənov ilə Hüseyn Əsgərov yoldaşları dəfn etdilər. Əvvəlcə bu beş cənazə böyük izdiham ilə Təzə Pir məscidindən qaldırılıb Dövləti Tiyatro qarşısına gətirildi".
   Bütün artistlər qollarına üstündə mərhumların şəkli olan qara lentlər bağlamışdılar. Matəm mitinqində Azərbaycan teatrı işçilərindən, artistlər komitəsindən, fəhlə klublarından, səyyar teatr dəstəsindən, erməni və yəhudi aktyor truppalarından, "Satir-Aqit" teatrından gəlmiş nümayəndələr çıxış edib Ə.Anaplı və Mirpaşanın xaincəsinə öldürülməsinin Azərbaycan teatrı üçün böyük itki olduğundan danışdılar. Matəm mərasimi Bakının küçələrində irəlilədikcə müxtəlif təşkilat və komissarlıqların qarşısında mitinqlər keçirilirdi.
Xalq Maarif komissarı D.Bünyadzadə, Maarif Xadimləri İttifaqı tərəfindən M.Maqomayev, Hərbiyyə Məktəbi qarşısında Mirzə Davud Hüseynov, Həbib Cəbiyev, İnqilab Komitəsi tərəfindən N.Nərimanov, Bakı İcraiyyə Komitəsi qarşısında Mir Bəşir Qasımov və başqa təşkilatların nümayəndələri mərhumların xatirəsinə həsr olinmuş alovlu nitqlər söyləmişdilər.
   Ə.Anaplının və Mirpaşanın Azərbaycan teatrı səhnəsindəki yerini işıqlandırmaq üçün Əliabbas Rzazadə "Kommunist" qəzetinin 23 fevral 1921-ci il tarixli nömrəsində "Böyük itkilər" adlı məqalə ilə çıxış edərək yazırdı: "Neçə yıllardır ki, türk səhnəsini fələk nəzərdə tutub. O səhnəyə hər bir az müddət fasiləsində bir zərbə yetirmək ilə sənayei-nəfisə xadimlərini dağidar etməkdədir".
   Müəllif Ərəblinskinin, Vəlinin, Cahangir Zeynalovun, Hacıbaba Şərifovun ölümünü xatırlatdıqdan sonra davam edərək yazırdı: "Bu gün də Qarabağdan qəmli xəbərlər eşidirik. Məlum olur ki, Əbülhəsən Anaplını və Mirpaşa Sadıqovu qanlı canilər - daşnaklar qətl etmişlər.
   Anaplının zərifanə çıxışlarını, Mirpaşanın Əli İslam ilə söylədikləri "meyxana"nı görən və eşidənlər əlbət bilirlər ki, səhnəmiz nə qədər böyük itki verir.
Bu gün əgər avropalılar bir sənayei-nəfisə işçisini itirər isə, bütün nasif təhrirlər ilə bərabər özünə təsəlli vermək üçün yüzünü özlərinin sənayei-nəfisəyə dair məktəblərinə dikib söylüyorlar: bu itkinin əvəzinə qalan məktəb bizə neçə dəfə artıq işçi verər.
   Əcəba biz Türk və Şərq səhnəsinin, Türk və Şərq sənayei-nəfisəsinin işçiləri ikinci Anaplı və Mirpaşaları yetirən hansı məktəbə öz yaş ilə dolu gözlərimizi dikib onlardan kömək gözləyək?
   Hanki məktəb bizə Anaplı verəcək ki, öz istedadıyla ümumnasın məhəbbətini qazansın?
   Hanki məktəb bizə Əli İslama yoldaş olmaq üçün Mirpaşa verəcək ki, onların səhnəyə çıxışını dörd göz ilə gözləyən camaat təsəllivan olsun?"
   Amma bütün bu gerçəkliklərə baxmayaraq S.Hüseynin təəssüflə qeyd etdiyi kimi Anaplı və Mirpaşanın xatirələri uzun illər sükuta qərq edilərək unutduruldu. Bu da həqiqətdir ki, insanın yalnız dilini susdurmaq olar, könlü isə həmişə danışır. Əziz yoldaşlarının xatirəsini qəlbində yaşadan sənətkarlar azacıq bir imkan tapan kimi onların haqqında bildiklərini yazmağa və danışmağa başladılar. Bu isə ilk dəfə iyirminci əsrin əllinci illərinin sonlarına təsadüf edir. Mətbuat səhifələrində H.Hacıbababəyovun, Hacağa Abbasovun məqalələri, xatirələri görünür.
   Cabir Səfərov da Mirpaşa kimi aktyorların özündən sonrakı nəslin yetişməsinə təsirindən bəhs edərək yazırdı: "Hacağa Abbasovun "Tənqid-Təbliğ" teatrının səhnəsində aparıcı sifəti ilə müvəffəqiyyətlə çıxış etməsi heç də təsadüfi deyildi. Konsertləri idarə etməkdə mühüm vasitə olan aparıcı Azərbaycan teatrı və artistləri üçün yeni sənət idi. Azərbaycanda ictimai hərəkatın yüksəlişi dövründə Mirpaşa, Əbülhəsən Anaplı, Əhməd Anatollu, Rza Darablı və başqa kupletçi artistlər yetişmişdi. H.A.Abasov da hələ inqilabdan əvvəl Bakıda və Azərbaycanın başqa şəhərlərində təşkil olunan konsertlərdə aparıcı kimi çıxış edərək ictimaiyyətin hörmətini qazanmışdı" (Cabir Səfərov. Hacağa Abasov. Bakı, 1963).
   Tədqiqatlar imkan verir ki, Mirpaşa haqqında yalnız kupletçi və meyxanaçı kimi deyil , həm də görkəmli aktyorlarla bir sırada çıxış edən aktyor kimi danışaq. S.Hüseynin "Azərbaycan" qəzetinin 6 avqust 1912-ci il tarixli nömrəsində "Ölülər"in tamaşası haqında dərc etdirdiyi resenziyadan məlum olur ki, Mirpaşa da bu tamaşada çıxış etmişdir: "Hacı Baxşəli, Hacı Kərim, Məşədi Oruc, Kərbəlayi Vəli rollarındakı Əli İslam, Darablı Rza, Mirpaşa, Xəlil Hüseynov, Anaplı ümumiyyətlə həddindən artıq şarj edirdilər".
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Seyid Hüseyn özündən iki yaş kiçik olan qardaşını həmişə himayəsi altına almış, onun təlim və təhsil məsələlərinə özündən artıq qayğı ilə yanaşmışdır. Qardaşlar ilk təhsillərini İçərişəhərdə Sınıq Qala deyilən yerdəki məsciddə, Mirzə Hüseynin yanında almışdılar. Ərəb-fars dillərini layiqincə bilən Mirzə Hüseyn onlara da bu dilləri layiqincə öyrətmişdi. 1902-ci ildə Seyid Hüseyn və Mirpaşa İçərişəhərdə üçüncü rus-tatar məktəbinə daxil olurlar.
   Məktəbi bitirən il 1904-cü ildə babaları 90 yaşlı Seyid Sadıq vəfat edir. Seyid Hüseyn təhsilini davam etdirməyi çox arzulayırdı. Ancaq ailədə yaranmış vəziyyəti nəzərə alan Seyid Hüseyn qardaşı Mirpaşanı seminariyaya qoyub özü işləmək qərarına gəlir. Ayda 14 manat maaşla əvvəlcə "Kaspi" mətbəəsində mürəttib şagirdi, bir neçə aydan sonra isə mühərrir işləyir, haqqı iki qat artır.
   Mirpaşa Cümhuriyyət dönəmində Azərbaycan Dövlət Teatrının aktyoru idi. Onun fəaliyyəti və istedadı haqqında məlumat verən ən qiymətli sənəd M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanasının Azərbaycanın Ədəbiyyat Arxivi şöbəsində saxlanılan meyxana mikrofilmidir. Göstərilən mənbədən məlumat alırıq ki, Mirpaşanın söylədiyi meyxanalar kitab şəklində işıq üzü görmüşdür. Kitabda Əli İslamla Mir Paşanın "Görürəm", "Hara çıxdı getdi", "Bizim oldu", "Ata və oğul" adlı deyişmələri toplanmışdır. Meyxanalar ictimai-siyasi motiv daşıyır və bolşevizmin, rus hakimiyyətinin əleyhinə söyləndiyi üçün sovet rejimi dönəmində üzə çıxarılmamışdır və bu günə qədər də olduğu kimi elmi-ədəbi ictimaiyyətə belə təqdim olunmamışdır. Kitabın sonunda "Mabədi var" qeydindən məlum olur ki, aktyorların meyxanaları bununla bitmir və gələcəkdə çap olunması nəzərdə tutulur. Lakin Aprel çevrilişi Mirpaşanın həyatı kimi, görəcəyi işləri də yarımçıq qoyur.
   Aprel çevrilişindən sonra Seyid Hüseyn müəllim sifətiylə ailəsi ilə birlikdə Xızı rayonuna gedir. Bolşevizmin qanlı qələbəsi ilə barışmayan yazıçı bütün ədəbi, publisistik, ictimai fəaliyyətindən əl çəkməyi özünün ən doğru yolu kimi qəbul edərək 1921-ci ilin 23 fevralına kimi ucqar dağ rayonunda sadə müəllimlik həyatı ilə kifayətlənməyə çalışır...
   1921-ci il 21 fevralda yazıçının ilk övladı Oqtay Xızı rayonunda anadan olur. Bu sevincin üstündən iki gün keçməmiş ictimai-siyasi mühitin zərbələri altında yoğrulmuş Seyid Hüseynin taleyinə Mirpaşanın qətli kimi amansız bir zərbə endirilir. 23 fevral 1921-ci ildə Seyid Hüseyn Bakıya qayıdır. "Həqiqət illüzyonu" məktubundan gördüyümüz kimi ömrü boyu sevimli qardaşının faciəsi və xüsusən də onun unutdurulması ilə barışa bilmir. Əsərlərindən də görürük ki, yaradıcılığının lap erkən çağlarından Qarabağ mövzusu Seyid Hüseynin yaradıcılığının ən ağrılı məqamlarından biri olub.
BİR FAKT: 23 noyabr 1920-ci il. Ədliyyə İşləri üzrə xalq komissarının 2 fevral 1920-ci il tarixli əfvetmə haqqındakı qanununa əsasən, 1918-ci ildə Bakıda və Şirvanda qanlı cinayətlər törətmiş Stepan Lalayev və onun əlaltılarının işinə baxan 1-ci Şamaxı İstintaq Komissiyası Stepan Lalayev və onun əlaltılarının törətdikləri cinayətlər 1918-ci ildə, yəni milli ədavət üstündə meydana çıxmış vətəndaş müharibəsi dövründə baş verdiyini əsas götürərək 1920-ci ilin 23 noyabr tarixində işi xətm etmişdir.(Erməni terrorizmi və cinayətləri: Azərbaycanda, Türkiyədə və dünyada hadisə və faktların xronikası. Bakı, 1994.)
   Təəssüf doğuran haldır ki, yuxarıda göstərilən mənbədə Keşiş kəndində baş vermiş o dəhşətli faciə haqqında heç bir məlumat verilməmişdir. Elə bunun özü də təəssüf doğurur ki, biz hələ də elə Seyid Hüseyn kimi buna yalnız təəssüflənə bilirik.

525-ci qəzet.- 2008.- 5 sentyabr.- S. 7.