Aqilqızı S.

Üzeyir dünyasının nadir incisi - "Leyli və Məcnun"

"Leyli və Məcnun" operasının yaranmasından 100 il keçdi"Leyli və Məcnun" operasıE Bu opera ilə üzeyir bəy insan qəlbini riqqətə gətirən, onun varlığına hakim olan, təmiz, saf məhəbbət təcəssümü olan bir sənət "mirvari"sini yaratdı.
Artıq 100 ildir ki, iki dühanın - Füzuli və üzeyir bəy Hacıbəyovun yaratdığı "Leyli və Məcnun" əsərində iki gəncin nakam məhəbbət dastanını dinləyir, kədərlənir, həyəcanlanır, onun sehrinə düşürük.

100 il öncə böyük Azərbaycan rejissoru və aktyoru Hüseyn Ərəblinskinin quruluşu və rejissorluğu, Azərbaycan teatrının fəxri Hüseynqulu Sarabskinin baş rolda iştirakı və görkəmli muğam ustası, mahir tarzən Qurban Pirimovun ürəklərə yol açan gözəl çalğısı ilə, Azərbaycanın peşəkar bəstəkarı, Azərbaycan xalqının mədəniyyətinə, ictimai təfəkkür tarixinə qüdrətli musiqi alimi kimi daxil olan üzeyir Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun" operası müqəddiməsinin ilk xoş sədaları səsləndi. Bu sədalar Yaxın və Orta Şərq musiqi tarixində yeni və parlaq səhifənin - opera səhifəsinin açıldığını elan etdi.
"Leyli və Məcnun" operasının 100 il qabaq Bakı səhnəsində tamaşaya qoyulması Azərbaycanın 1908-ci il teatr həyatında çox böyük hadisə oldu. Bu opera ilk tamaşasından başlayaraq, misilsiz müvəffəqiyyət qazandı və geniş tamaşaçı kütləsi tərəfindən çox böyük rəğbətlə qarşılandı. "Leyli və Məcnun" 1908-ci ildə üç dəfə göstərildi, lakin ona o qədər maraq oyanırdı ki, tamaşaçıların çoxu bilet tapmayıb, məyus halda geri qayıdırdı.
***

Dünya opera sənəti tarixində çox az səhnə əsəri tapmaq olar ki, "Leyli və Məcnun" operası kimi bu qədər müddət ərzində səhnədən düşməsin. Teatr təcrübəsi tarixində bu nadir müvəffəqiyyət nə ilə izah oluna bilər? Necə oldu ki, bitkin musiqi təhsili görməmiş üzeyir Hacıbəyov 22 yaşında "Leyli və Məcnun" operasını yazdı? Nə üçün üzeyir bəyin bəstəkarlıq sənətinin şah əsəri olan və dünya klassik operalarından biri hesab olunan "Koroğlu" kimi əsərin yazıldığı bir dövrdə də "Leyli və Məcnun" operasının şöhrəti azalmamışdır?
Erkən yaşlarından qarşıda duran məsələləri yaxşı dərk edən üzeyir bəy həyatda boynuna düşən əsas tarixi vəzifəni çox tez duymuşdu. Bu vəzifə milli opera yaratmaq vəzifəsi idi.
Hələ 1897-98-ci illərdə 13 yaşlı uşaq ikən Şuşada gördüyü bir musiqili səhnəcik üzeyir bəyin xəyalından heç vaxt çıxmırdı. Görkəmli dramaturq Əbdurrəhim bəy Haqverdiyevin təşəbbüsü və məşhur xanəndə Cabbar Qaryağdı oğlunun ifasında göstərilən bu səhnəcik "Məcnun Leylinin qəbri üstündə" adlanırdı. Bu haqda üzeyir bəy yazırdı: "Həmin səhnə mənə o qədər dərin təsir bağışladı və o qədər məni həyəcanlandırdı ki, bir neçə ildən sonra Bakıya köçdükdə operaya bənzər bir şey yazmaq qərarına gəldim. Bunun üçün mən xalq yaradıcılığının klassik nümunələri olan muğamlardan musiqi materialı kimi istifadə etmək qərarına gəldim. Vəzifəm ancaq Füzuli poemasının sözlərinə forma və məzmunca zəngin, rəngarəng muğamlardan musiqi seçmək, əsərdəki dramatik hadisələrin inkişafını münasib tərzdə qurmaqdan ibarət idi".
Bu sözlərdən aydın olur ki, üzeyir Hacıbəyov Füzuli poemasının əsas ideya məzmununu, şeirlərini olduğu kimi saxlamış, bununla orta əsr Şərq aləminin ziddiyyətli mühitini daha qabarıq vermişdir.
üzeyir bəy bu əsərlə poeziya ilə musiqinin harmonik birliyinin təntənəsinə nail olur.
***
"Leyli və Məcnun" operasının müvəffəqiyyətini şərtləndirən əsas amillərdən biri məhz gözəl poetik mətnin klassik musiqi ilə bacarıqla uyğunlaşdırılması idi.
Operanın yaranma tarixini xatırlayan üzeyir bəy yazır: "Leyli və Məcnun" operasının partiturası yox idi. Bunu hadisələrin və nömrələrin ardıcıllığını göstərən "direksion" əvəz edirdi. Nota ancaq orkestr musiqisi və xor üçün xalq mahnılarından götürülmüş melodiya materialı salınmışdı. Müğənnilərin oxuduqları muğam ladında mətndən kənara çıxmamaqla improvizasiya ilə məşğul olmalarına tam ixtiyar verilirdi. Hər bir muğamın olduqca çox improvizasiya variantı vardı".
üzeyir Hacıbəyovun bu operada Azərbaycan xalq musiqi yaradıcılığının ən zəngin və bitkin, musiqi dramaturgiyası baxımından ən mürəkkəb növü olan muğamatdan istifadə etməsi heç də təsadüfi deyildi. Məlumdur ki, muğamat xalq musiqi təfəkkürünün məhsuludur. Bütün bu cəhətləri və xüsusilə muğamatın geniş kütlə tərəfindən sevilən musiqi oluduğunu nəzərə alsaq, Azərbaycan operasının banisi üzeyir bəyin öz ilk opera əsərini məhz muğamat və xalq mahnıları əsasında tərtib etməsi təşəbbüsü tamamilə həyati olması aydınlaşar.
üzeyir bəy bu operada hansı muğamın hansı qəzələ daha müvafiq olduğunu böyük sənətkar zövqü və həssaslığı ilə müəyyənləşdirmişdir. Bu isə əsərdə psixoloji təbiiliyin yaranması və musiqi ifadəsinin münasib intonasiyalar üzərində qurulmasını təmin etmişdir.
Bir sözlə, üzeyir Hacıbəyov öz əsərində muğamlara bir növ obraz vermiş, daha doğrusu, adətən, mücərrəd bir mənanı, məhəbbəti, sevinci, kədəri ifadə edən həmin muğamları səhnədəki hərarətlə, aktyor oyunu ilə birləşdirmişdir.
"Leyli və Məcnun" operasının yaranması zamanı bir çox çətinliklər üzə çıxır. üzeyir bəy özü qeyd edirdi ki, o zaman nə ciddi ifaçılıq mədəniyyətimiz, nə müəyyən bir nəzəri hazırlığımız, nə də öz səhnəmiz vardı, maddi və sənətkarlıq cəhətdən də çətinlik çəkirdik.
Bu operada Məcnun rolunun məşhur ifaçısı Sarabski isə bu çətinlikləri belə təsəvvür edirdi: "Yer olmadığından biz müxtəlif mənzillərə toplaşaraq məşq edirdik. üzeyir bəy həm not yazır, librettoda dəyişikliklər edir, hər bir rolun ifaçıları ilə ayrı- ayrılıqda məşq edirdi. Tarda Qurban Pirimov solo nömrələrini müşayiət etmək üçün hazırlaşırdı. Kostyumları tapmaq çox çətin idi. üzeyir bəy tələbə yoldaşlarından - Ə.Terequlov, A.Qasımov, F.Ağayev və başqalarından ibarət orkestr təşkil etmişdir. Onun özü də orkestrdə birinci skripkaçı kimi çalırdı".
Orkestrə tarzənlər də dəvət olunmuşdu. Lakin onlar arasında tez-tez mübahisələr yaranırdı. Tamaşaya bir neçə gün qalmış hansısa bir melodiyanın ifası barədə onlar arasında yenə də mübahisə yaranır və bu, böyüyüb elə bir şəkil alır ki, operanın ilk tamaşasında Qurban Pirimovu istisna etməklə, tarçalanlardan heç biri gəlmir. üzeyir Hacıbəyov tamaşanın başlanmasına iki saat qalmış bu boşluğu aradan qaldıraraq, tələsik skripka üçün yazılmış partiyaya əlavələr etməli olur.
Lakin çətinliklər bununla bitmirdi. Ən əsas məsələ - Leyli və digər qadın rollarını oynayacaq kişilər tapmaq məsələsi idi. Azərbaycanda o dövrdə qadınların səhnəyə çıxıb artistlik edə biləcəyi heç kimin ağlına gətirilə bilməyən bir iş idi. Leyli rolunun ifaçısını çox axtarmalı olurlar. Axır ki, Bakı çayxanalarının birində çayçı şagirdi olan Əbdürrəhim Fərəcov adlı bir gəncin nazik səslə oxumasını eşidən üzeyir bəy onu Leyli roluna dəvət edir. Onu çox dilə tutmalı olurlar ki, Leyli rolunu oynasın. Ə.Fərəcov, nəhayət ki, razılıq verir.
***
"Leyli və Məcnun" operasının müvəffəqiyyətinin digər səbəbi məhz həvəskar aktyorların öz rollarını böyük sənətkarlıqla, həvəslə, ruh yüksəkliyi ilə ifa etmələri idi.
1908-ci il 12 (25) yanvar tamaşasının proqramında ilk rolların ifaçıları bunlar idi: Məcnun - Sarabski, ümmülqeys (Məcnunun anası) - Kazımovski, Əbülqeys (Məcnunun atası) - Mirzə Muxtar, Leyli - Ə.Fərəcov, Fəttah (Leylinin atası) - İ.Qasımov, ümmülleyli (Leylinin anası) - C.Vəzirov, İbni Salam - C.Dağıstanlı, Zeyd - M.Terequlov.
Azərbaycan peşəkar musiqi tarixinin görkəmli şəxslərindən olan və indiyəcən Məcnun rolunun unudulmaz ifaçısı kimi tanınan H.Sarabski bu rolda 400 dəfədən artıq çıxış etmişdir. Məcnun Sarabskinin - opera səhnəmizin bu böyük ustadının klassik obrazlarından biridir. Leyli surətini isə bu günlərədək Ə.Ağdamski kimi yaradan olmamışdır. Azərbaycan səhnəsində qadın obrazlarını kişilərin yaratmalı olduğu dövrdə Leyli surətini yaradan Ə.Ağdamskinin rolu əvəzsizdir.
***
"Leyli və Məcnun" operası dahi bəstəkarımız üzeyir Hacıbəyovun yaradıcılıq yolunda ilk addımları idi. Məsələ burasındadır ki, dahilərin sənət yollarındakı ilk addımları da böyük və mənalı olur. "Leyli və Məcnun" məhz belə addımların bəhrəsi olmuşdur.
Milli musiqi mədəniyyətimiz tarixində "Leyli və Məcnun"un ilk tamaşası yeni amillər üzə çıxartdı. Onlardan biri də opera truppalarının yaradılması idi. Bu operanı tamaşaya qoymağa hazırlaşarkən fəal həvəskar aktyorlar bir kollektivdə birləşdi. Onların arxasınca "Leyli və Məcnun"un şöhrətini daha da genişləndirən nəsil yetişdi.
Digər amillər opera sənətimizdə xor, simfonik orkesr, dekorativ tərtibat və s. elementlərinin yaradılması idi. Aktyorlar, rejissorlar, rəssamlar, orkestr rəhbərləri tamaşadan-tamaşaya öz yaradıcılıq işlərini daha da təkmilləşdirirdilər.
"Leyli və Məcnun" operası yeni Azərbaycan operalarının da meydana çıxmasına şərait yaratdı.
Azərbaycan musiqisini inkişaf etdirən və sonradan özləri də tanınan, məşhurlaşan bir çox ifaçılar bu ölməz məhəbbət dastanı ilə böyük sənətə qədəm qoymuşlar.
***
100 il ərzində opera səhnəmizdə neçə-neçə Leylimiz, Məcnunumuz olub. "Leyli və Məcnun" hər bir xanəndə üçün sənət hünərinə, sənət məktəbinə çevrilib.
Məcnun rolunu onun ilk əfsanəvi ifaçısı Sarabskidən sonra Hacıbaba Hacıbababəyov, Əlövsət Sadıqov, Şirzad Hüseynov, Qulu Əsgərov, Əbülfət Əliyev, Bakir Haşımov, Arif Babayev, Baba Mirzəyev, Canəli Əkbərov, Alim Qasımov, Mənsum İbrahimov, Səbuhi İbayev; Leyli rolunu isə Gövhər Əliyeva, Sürəyyə Qacar, Sona Hacıyeva, Yavər Kələntərli, Həqiqət Rzayeva, Sima Haşımova, Gülxar Həsənova, Rübabə Muradova, Rəsmiyyə Sadıqova, Sara Qədimova, Zeynəb Xanlarova, Nəzakət Məmmədova, Səkinə İsmayılova, Qəndab Quliyeva, Nəzakət Teymurova, Gülyaz Məmmədova ifa etmişlər.
"Leyli və Məcnun" operasının Azərbaycan xalqının ürəyində xüsusi yeri vardır və bu yer əbədidir. Hələ çox illər keçəcək və biz "Leyli və Məcnün" ilə üzeyir bəy sənətinin böyük qüdrətini, möcüzəsini, sehrini bir daha hiss edəcəyik.
üzeyir bəyin "Leyli və Məcnun"u heç bir zaman yox olmayacaq, əbədi xoş bir təravətlə insanların qəlbinə, fikrinə təsir edəcək, onları böyük və azad insan məhəbbəti uğrunda daim mübarizəyə çağıracaq!..

Təzadlar.- 2008.- 29 yanvar.- S. 12.