Məhərrəmova T.

100 il ərzində dəyərini itirməyən şah abidə

Şərqin ilk operası bu gün də ilahi məhəbbətin tərənnümçüsüdür

100 il bundan əvvəl "Leyli və Məcnun" operasının səhnəyə qoyulması ilə Azərbaycan incəsənətində yeni bir səhifə açıldı. 1908-ci il yanvarın 25-də Bakıda tamaşaya qoyulan opera təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Yaxın Şərqdə ilk opera kimi tarixə düşdü. Bu, ölməz Üzeyir bəyin incəsənətimiz üçün misilsiz xidmətlərindən biri idi. Xalqımız bu operanı indi də tükənməz bir məhəbbətlə sevir. Bu həvəsin, bu marağın səbəbi aydındır: Üzeyir bəy xalqımızın sonsuz bir məhəbbətlə sevdiyi üç nadir incini - böyük Nizamidən bəri dillərdə gəzən əsrarəngiz "Leyli və Məcnun" dastanını, incə duyğularla ifadə edilən muğamları, dahi Füzulinin qəlbi ilə dilləndirilən şeriyyəti öz yaradıcılığında birləşdirərək, zəngin məzmunlu, milli formalı bir əsər yaradıb.

Opera sənəti bəstəkar yaradıcılığının başqa formalarına nisbətən Azərbaycanda daha əvvəl meydana gəlib ki, belə tendensiyaya dünya musiqi mədəniyyəti tarixində çox nadir hallarda rast gəlmək olar. Bu, əlbəttə ki, Azərbaycan opera sənətinin banisi, böyük bəstəkar Ü.Hacıbəyovun yaradıcılığı ilə bağlıdır. 1898-ci ildə Şuşa şəhərində təşkil edilən səhnələşdirilmiş və balaca Üzeyirin xorunda iştirak etdiyi musiqili tamaşa Azərbaycan opera sənətinin uğurlu yoluna şəfəq saçan ilk qığılcım kimi dəyərləndirilməlidir. "Məcnun Leylinin qəbri üstündə" adlı səhnəcik məşhur poemanın tamaşa üçün hazırlanması sahəsində ilk təşəbbüs oldu. Bu səhnəcik yalnız Şuşada müvəffəqiyyət qazanmamışdı. 5 il sonra, 1902-ci ilin yanvarında həmin səhnəcik teatrlardan birində verilən "Şərq konserti"ndə bakılılara göstərilmişdi. Konsertin proqramına Leyli və Məcnunun dueti daxil edilmiş, bu duet Leyli və Məcnun paltarı geymiş, həmin illərin məşhur müğənniləri olan Cabbar Qaryağdıoğlu və Məmməd tərəfindən ifa edilmişdi.

"Leyli və Məcnun" necə yarandı?

Hələ gənc yaşlarında opera yazmaq fikrinə düşən Üzeyir Hacıbəyov "Leyli və Məcnun"dan "Koroğluyadək" əsərində bu operanın yaranması tarixini belə təsvir edir: "Mən bu opera üzərində 1907-ci ildən işləməyə başlamışam. Lakin bu ideya məndə hələ xeyli əvvəl, təxminən 1897-1898-ci illərdə, yəni mən 13 yaşında ikən doğma şəhərim Şuşada, həvəskar aktyorların ifasında "Məcnun Leylinin məzarı qarşısında" musiqili səhnəciyə baxdıqdan sonra yaranmışdı. Həmin tamaşa mənə o qədər təsir bağışladı və o qədər məni həyəcanlandırdı ki, bir neçə ildən sonra Bakıya köçdükdən sonra operaya bənzər bir şey yazmaq qərarına gəldim".

Üzeyir bəy 1907-ci ildə dahi Füzulinin "Leyli və Məcnun" poeması əsasında musiqi mədəniyyətimizin ilk irihəcmli əsəri olan "Leyli və Məcnun" operasının mətnini yazır. Birinci Azərbaycan operasının mətninin məhz Füzulidən götürülməsinin əsas səbəbi bu əsərin xalq arasında geniş yayılması, Füzuli şerinin axıcılığı və mövzunun dövrünə görə zəruri olması idi.

"Leyli və Məcnun" un uğurlu taleyi nə ilə əlaqədardır?

Bəstəkar bu müvəffəqiyyəti Azərbaycan səhnəsində ilk milli operanın yaranması, artistlərin, xüsusən Məcnun rolunun ifaçısı Hüseynqulu Sarabskinin böyük xidmətləri və muğamların xalqın varlığına hakim kəsilməsi ilə izah edir.

Bu lirik faciənin mövzusu yüksək, ülvi bir məhəbbət, qəhrəmanları isə feodal -patriarxal şəraitdə öz ilahi məhəbbətinə nail olmayan yeni insanlar - Leyli və Məcnundur. Hər iki gənc yaşadıqları mühitin adət və ənənələrinin, şəriət qanunlarının törətdiyi cəhalətin qurbanı olur. Azad eşqə, sərbəst sevgiyə mane olan bu qanunlar əsrlərlə bütün Şərqdə hökmran idi. Füzuli əsərinin bu romantik qəhrəmanları zamanın mənfur adətinə qarşı üsyan edir, azad bir məhəbbətə can atırlar. Üzeyir bəy də yaşadığı dövrdə hələ tam mənası ilə hakim olan bu qanuna qarşı çıxdı.

"Leyli və Məcnun" operası təkcə dahi Füzulinin əsəri olmaqla qalmadı. Üzeyir bəyin qələmi bura 20-ci əsr xalq musiqisinin gözəlliyini, zövqünü gətirməklə onu daha da ucaltdı və əsər əfsanəliyini itirərək Azərbaycan xalqının mənəviyyatını, istək və arzularını, milli şeir və musiqisini təmsil edən əsl tarixi abidəyə çevrildi.

İlk qaranquşlar

Azərbaycanın opera səhnəsi Məcnun rolunda çıxış edən bir neçə artist tanıyır. Məcnun rolunu birinci dəfə mərhum Hüseynqulu Sarabski, Leyli rolunu isə xanəndə kimi tanınan Əbdürrəhman Fərəcov ifa edib.

Birinci tamaşa haqqında Hüseynqulu Sarabski "Bir aktyorun xatirələri" kitabında belə yazır:" Axşam teatra gələndə gördüm qapının qabağında o qədər adam var ki, içəri keçmək mümkün deyil. Dal qapıya getdim, gördüm ora bundan betərdir. O gecə binanın dörd tərəfi adamla dolu idi".

Bakıda çıxan "Kaspi" qəzeti isə 1910-cu ilin mayında "Leyli və Məcnun" operasına tamaşaçıların marağını belə ifadə etmişdi:

"Hay-küy və basırıqdır. Kassanın qabağında o qədər adam var ki, iynə atsan yerə düşməz.

- "Mən Nuxadan gəlmişəm" - deyə kimsə qışqırır.

- "Mən də Tiflisdən gəlmişəm" - deyə başqa birisi səslənir.

Səs-küydən kassirin və onun köməkçisinin dediyini eşitmək olmur.

- Canım, bir itələməyin görək. Biz bu yaxın kənddə yaşaya-yaşaya heç bilet ala bilmirik. Fikriniz nədir, yenədəmi biletsiz qalaq? Xeyr, elə şey yoxdur!

3-cü zəng vurulur və pərdə qalxır. Tamaşaçıların gözü qarşısında Üzeyir Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun" operası canlanır".

Beləliklə, böyük aktyor Hüseyn Ərəblinskinin quruluşu və reyissorluğu, Azərbaycan teatrının fəxri Hüseynqulu Sarabskinin baş rolda iştirakı və görkəmli tarzən Qurban Pirimovun ürəklərə yol açan gözəl çalğısı ilə böyük bəstəkar Üzeyir bəyin "Leyli və Məcnun" operasının müqəddiməsinin ilk xoş sədası səsləndi. Tamaşada iştirak edən solistlər və xorun, orkestrin müşayiəti ilə dahi Füzulinin ürəkyaxıcı

Şəbi-hicran yanar canım...

sözlərini oxuması ilə Yaxın və Orta Şərq musiqi tarixində yeni və parlaq bir səhifə açıldı.

37 il ara vermədən bu rolda çıxış edən Sarabski qəhrəmanının ürək çırpıntılarını, iztirab və kədərini çox gözəl verə bilirdi. Sarabski təkcə gözəl və məlahətli bir səslə deyil, həm də Məcnunun məhəbbət yolunda keçirdiyi bütün fəlakətləri qəlbən yaşaması ilə tamaşaçını məftun edirdi.

Vokal cəhətdən çətin olan bu rolu opera səhnəmizin bacarıqlı ustalarından Hüseynağa Hacıbababəyov, Əlövsət Sadıqov, Xanlar Haqverdiyev, Əbülfət Əliyev, Hüsnü Qubadov, Qulu Əsgərov, Bəkir Haşımov, Arif Babayev, Canəli Əkbərov, Baba Mahmudoğlu, Mais Salmanov və Əli Mehdiyev oynayıb. Lirik və zərif Leyli obrazını isə opera teatrımızın bir sıra məharətli aktrisaları - Sürəyya Qacar, Həqiqət Rzayeva, Yavər Kələntərli, Gülxar Həsənova, Rübabə Muradova, Zeynəb Xanlarova, Sara Qədimova, Nəzakət Məmmədova, Səkinə İsmayılova canlandırıb.

Bü günün Leyli və Məcnunları

"Leyli və Məcnun" operası indi də sönməz şöhrətə malikdir. Dünya opera sənəti tarixində çox az səhnə əsəri tapmaq olar ki, bir əsr ərzində bir dəfə də olsa səhnədən düşməsin.

Bu gün "Leyli və Məcnun" operasının yükünü çiyinlərində daşıyanlar Nəzakət Teymurova, Gülüstan Əliyeva, Gülyanaq Məmmədova və Aygün Bayramova, Məcnun rolunun ifaçıları isə Mənsum İbrahimov və Səbuhi İbayevdir.

100 ildir ki, qəlbləri riqqətə gətirən bu məhəbbət dastanı böyük bəşəri hissin ən gözəl himni kimi səslənir. Hər dəfə səhnədə onun seyriçisinə çevrildikcə bir daha fikirləşirsən ki, məhəbbətin yaşı, hüdudu yoxdur. "Leyli və Məcnun" elə bir məhəbbət dastanıdır ki, neçə əsrin tufanından keçsə də yenə öz gözəlliyini, təravətini, tərbiyəvi mahiyyətini itirməyib və insan cəmiyyəti durduqca itirməyəcəkdir.

Kaspi.- 2008.- 25 yanvar.- S. 16.