Qaliboğlu E.

20 Yanvar faciəsi incəsənətdə

Rəhman Əlizadə: "İlk növbədə ədəbiyyat bu mövzuya müraciət etməlidir"

20 Yanvar xalqımızın tarixi taleyində heç vaxt unudulmayacaq faciələrimizdəndir. Bu faciənin az vaxtdan sonra incəsənət adamlarının yaradıcılığında əksini tapması təbii idi. Xüsusən musiqimizdə 20 Yanvar mövzusu geniş ifadəsini tapdı.

Maraqlıdır, görəsən, son vaxtlar sözügedən mövzuda hansı əsərlər yaranıb? AMEA-nın müxbir üzvü, tanınmış teatrşünas İnqilab Kərimov deyir ki, "müharibə, xüsusən də faciələrimiz mövzusunda əsərlər yazılır, amma konkret olaraq teatrda 20 Yanvara aid tamaşa görməmişəm. 20 Yanvar xalqımızın böyük, sarsılmaz iradəsini nümayiş etdirdi. Dəfn günü xalqımızın sarsılmazlığı əlləri avtomatlı rus əsgərlərinin inadını iradəsi ilə qırdı. Əsgərlərin barmaqları tətikdə idi, hər an gözləyirdilər ki, nəsə bir bəhanə tapsınlar, camaata atəş açsınlar. Xalqımızın yekdilliyi həmin ağır günlərdə bir daha özünü göstərdi".

20 Yanvar mövzusunda Azərbaycan teatrlarının səhnəsində ayrıca bir əsər səhnələşdirilməməsi görəsən, nə vaxta kimi çəkəcək? İ.Kərimov inanır ki, nə vaxtsa belə bir əsər meydana çıxacaq: "Bu, böyük bir mövzudur. 20 Yanvarı bütün dəhşəti, gerçəkliyini bütün tərəfləri ilə açmaq, hər mənada mövzunu yetkin bir sənət əsəri səviyyəsində tamaşaçıya təqdim etmək lazımdır. Artıq tarixə dönmüş 20 Yanvar mövzusunu görəsən, kim boynuna götürüb tarix boyu yaşayacaq bir əsər yaradacaq; elə bir əsər ki, Şekspirin əsərləri kimi tarix boyunca yaşasın. Hər halda bu mövzuda əsərin meydana çıxması asan olmayacaq".
Tanınmış bəstəkar, xalq artisti Tofiq Bakıxanov da 20 Yanvar mövzusundan təsirlənərək o dövrdə ilk əsər yaradanlardandır:
"Bu faciə mənə o dərəcədə ağır təsir etdi ki, şəhidlərimizin xatirəsinə əsər həsr etməyi qərara aldım. Fikirləşdim ki,
bu mövzuda ən uyğun gələ bilən əsər "Humayun" olar. Faciədən çox keçməmiş "Humayun" simfonik muğamını yazdım. Bu əsər Azərbaycandan başqa digər ölkələrdə də nümayiş etdirilib. Əsər Azərbaycan televiziyasının "Qızıl fond"undadır. Hər il bu əsər 20 Yanvar günü radioda və televiziyada səsləndirilir. Hər hansı xalqın nümayəndəsi bu əsərə qulaq asanda bir xalq olaraq yaşadığımız faciəvi məqamları aydınca duyur, yenilməzliyimizi dərk edir".
Dövlət Gənclər Teatrının baş rejissoru, dramaturq Rəhman Əlizadə deyir ki, indiyə kimi müxtəlif teatrlarda 20 Yanvar faciəsi ilə bağlı ədəbi-bədii kompozisiyalar səhnələşdirilib: "Amma ayrıca sırf bu faciə ilə bağlı əsər səhnələşdirilməyib. Elə mövzular var ki, onu ədəbiyyata,
teatra birdən-birə gətirmək olmur. 20 Yanvardan sonra Azərbaycanda mürəkkəb ictimai-siyasi proseslər baş verib.
Bu, tarixi bir mövzudur, həm də bizə uzaq bir keçmiş də deyil. İlk növbədə ədəbiyyat bu mövzuya müraciət etməlidir. 20 Yanvar, eləcə də Qarabağ mövzuları geniş bir roman mövzusudur. Bu, ümumiyyətlə, keçmiş SSRİ-nin həyatında böyük bir epoxanın sonu idi. Ümumiyyətlə, bu tipli mürəkkəb mövzuları yazmaq üçün bir xeyli vaxt keçməlidir. L.H.Tolstoy özünün məşhur "Hərb və Sülh" epopeyasını nə qədər vaxt keçəndən sonra yazdı. 20 Yanvar kimi qəliz bir mövzuya
2 saatlıq tamaşa həsr etmək asan məsələ deyil. Amma elə ki, ədəbiyyatda roman janrında bu mövzuda əsər yazılacaq, onun fabulası teatra gələ bilər. Digər tərəfdən hələ də bu mövzu çox istidir, soyumayıb".

20 Yanvar faciəsi Güney Azərbaycanda hər il qeyd edilir

Tədqiqatçı Əkrəm Rəhimli Güney Azərbaycanda yaşayan milyonlarla soydaşımızın həmin acı-ağrılı günlərdə faciəni necə qeyd etmələrindən danışır: "20 Yanvar cinayətinin sovet rəhbərliyi tərəfindən əvvəl son dərəcə məxfi saxlanılmasına cəhd edilsə də, sonra bu, "ekstremist", rejim əleyhinə çıxan bir dəstənin özbaşınalığına qarşı guya kiçik bir əməliyyat kimi beynəlxalq ictimaiyyətə təqdim edilmişdi.
Lakin düşmən yanılmışdı. Elə həmin gecə törədilmiş cinayətin mahiyyəti və qanlı miqyası beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırıldı. Bu işdə mərhum jurnalist Elmira Əmrahqızının
xidmətlərini qeyd etməmək olmaz. Bu cəsur qadın özünün həyəcanlı və qəzəbli səsi ilə Bakıdakı qanlı olayları dünyaya çatdırdı. Törədilmiş faciədən az sonra Güney Azərbaycandakı soydaşlarımız da xəbər tutdular. İran rəsmilərinin Bakıda baş verən qanlı olayları SSRİ-nin "daxili işi" adlandırmasına, ona qarşı çox soyuq və bitərəf mövqe tutmasına, qadağan və ciddi təzyiqlərə baxmayaraq güneyli soydaşlarımız yanvarın 21-də Araz çayının sahillərinə tökülüşdülər, səslərini ucaltdılar. İran rəsmiləri Azərbaycan türklərinin Bakıdakı qanlı olaylara bu cur coşğun və geniş miqyaslı reaksiya verəcəyini təsəvvürlərinə gətirmirdilər. Rəsmi Tehran Araz çayı boyunca sərhəd nəzarətini gücləndirdi, soydaşlarımızın ardıcıl toplanmasına imkan vermədi. Bütün çətinliklərə, əzab-əziyyətlərə baxmayaraq, 20 Yanvar şəhidlərinin dəfninə,
7 və 40-na Arazın o tayından onlarla soydaşımız gəlmişdilər.
Onlar sərhəddi təbiidir ki, gizli keçmiş, Arazın buzlu sularını yarmış, bir qismi də başqa ölkələrə gedərək, oradan Quzey Azəraycana gəlmişdilər. Faciə baş verən günün səhərisi Tehran, Xoy, Mərənd, Təbriz, Ərdəbil, Urmiya, Səlmas şəhərlərində matəm məclisləri təşkil olunmuşdu. Tehranda Azərbaycan türklərinin küçə nümayişinə icazə verilməmişdi, onlara məscidə toplaşmaları məsləhət görülmüşdü. Soydaşlarımız Bakıda qətliama məruz qalmışların ailələrinə, həmçinin yaralılara dava-dərman almaq məqsədilə topladıqları xeyli miqdarda pulu, dava-dərmanı Quzey Azərbaycanın paytaxtı Bakı şəhərinə çatdırmaq üçün İrandan icazə istəsələr də, onların istəyi yerinə yetirilməmişdi. Tehran demişdi ki, topladığınız pulları verin, "Şiri-xurşid" (Qırmızı xaç") vasitəsilə çatdıraq. Soydaşlarımız bilirdilər ki, dövlət bu pulu Bakıya göndərməyəcək, ona görə də verməmişdilər. Hətta təcili olaraq Bakıya getmək istəyən ixtisasca həkim soydaşlarımıza belə icazə verilməmişdi.
Bir travmatoloq soydaşımızın Bakıya getmək inadının üstündə şəxsi klinikasına olan vergini artırdılar, az sonra isə klinikanı bağladılar.

20 Yanvar mövzusu Güney Azərbaycan ədəbiyyatında

Şairlər şeirlərində, ata-analarımız bayatılarında Bakıda baş vermiş qanlı olaylarda günahsız soydaşlarımızı qətlə yetirənlərə lənətlər yağdırdılar, şahidlik zirvəsinə ucalan igidləri Vətənimizin azadlığının mücahidi kimi tərənnüm etdilər:

Bakı, Gəncə, Naxçıvan,
Dərbənd, Şəki, ya Şirvan,
Yaralı şəhidlərim,
Yaranıza mən qurban."

Həmçinin Ə.Rəhimli qeyd edir ki, 20 Yanvardan sonra qızışan Qarabağ uğrunda döyüşlərdə Güney Azərbaycandan olan könüllülər də iştirak emiş, onlardan bir çoxu şəhid olmuşdur. Bu soydaşlarımızın adlarını təqdim edirik: Aslan Müqəddəmi, Şahin Səriri, İlqar Əlizadə, Çingiz Kərimi,
Ahəngari, Fərahim Kamuki və başqaları belələrindəndir. "Varlıq" jurnalının səhifələrində 20 Yanvara həsr rolunmuş xeyli yazılar işıq üzü gördü. Cavad Heyət Türkiyənin o zamankı prezidenti Süleyman Dəmirələ çox təsirli məktubla müraciət etmişdi".
Güneyli soydaşımız Behruz Dimani 20 Yanvara həsr etdiyi məqaləsində yazır: "Bu faciə Azərbaycan tarixində sağalmaz yara oldu. Amma azadlıq və müstəqillik heç vaxt asan qazanılmır. Azərbaycan 1918-ci ildə qazandığı müstəqilliyini əlində çox saxlaya bilmədi. Sovet dövründə "bərabərlik, ədalət" şüarı ilə yaranan bu sistem xalqa yad gözlərlə baxdı, etiraz edənlər isə ya öldürüldü, ya da buzlu cəhənnəmə - Sibirə göndərildi. Xalqın hiddəti 1990-cı ilin 20 Yanvarında güclü bir haraya çevrildi. Bu harayı boğa bilmədilər, nəticədə Bakıya rus ordusu yeridildi. Xalq rus əsgərlərinin qanlı çəkmələri altında əzilsə də, sarsılmadı. Az bir müddətdən sonra isə müstəqillik əldə olundu. Erməniləri himayə edən ruslar və bəzi Qərb ölkələri Azərbaycanın ürəyinə başqa bir yara vurdular: Dağlıq Qarabağ əldən getdi. Xocalı faciəsi baş verdi. İnanırıq ki, bir gün yenə Qarabağda Xanın səs yüksələcək. O gün uzaqda deyil".
Bu gün İran-fars rejiminin törətdiyi bütün çətinliklərə baxmayaraq hər il Güney Azərbaycanda 20 Yanvar faciəsi qeyd olunur.

Xalq cəbhəsi.- 2008.- 19 yanvar.- S. 14.