Həbibbəyli İ

Həbibbəyli İ.

Azərbaycan təsviri sənətində Tahir Salahov ən uca zirvəni tutub. Fikrimizcə, musiqidə Qara Qarayev, şeirdə Səməd Vurğun və ya Rəsul Rza, heykəltəraşlıqda Ömər Eldarov hansı zirvədə dayanırsa, Tahir Salahov da təsviri sənətdə həmin zirvəni fəth etmişdir. Azərbaycan milli təsviri sənətinin Bəhruz Kəngərlidən Fərhad Xəlilova qədər keçdiyi şərəfli inkişaf yolunda ən uca zirvələrdən birində Tahir Salahov dayanır.
Tahir Salahov realist rəssamdır. O, həyatın sərt məqamlarını, çətin, məsuliyyətli anlarını kətan üzərində canlandırmağa üstünlük verir. Bizə görə, əslində, yaradıcılığının bütün dövrlərində Tahir Salahov tənqidi realist rəssam olmuşdur. Sadəcə, vahid yaradıcılıq metoduna əsaslanan keçmiş sovet ideologiyası zamanında bunu açıq etiraf etmək mümkün deyildi. Bununla belə, Tahir Salahovun tənqidi realist rəssam olduğunu həmişə və mütləq əksəriyyət qəbul etmişdir.
Təsviri sənətin ecazkar dili ilə ciddi mətləbləri yüksək səviyyədə ifadə etməyi bacarmaq Tahir Salahov sənətinin özünəməxsusluğunu müəyyən edir. Tahir Salahov təsviri sənətdə fikir, düşüncə rəssamlığının qüdrətli yaradıcısıdır. Onun hər əsərinin sadəcə olaraq yaxşı, cəlbedici görüntüsü yox, bununla bərabər, daha çox öz mənası, fəlsəfəsi vardır. Bu mənada Tahir Salahov mütəfəkkir rəssamdır. O, mütəfəkkir sənətkar olmağını sənət haqqındakı elmi-nəzəri görüşləri ilə deyil, təsviri sənətin dili ilə ifadə etdiyi dərin, müdrik fikirlərlə təsdiqləmişdir.
Tünd rənglər, sərt cizgilər Tahir Salahovun rəsm əsərlərinin əsas ifadə vasitəsidir. Seçilmiş mövzuların, obyektin ciddiliyi ilə rənglərin sərtliyi Tahir Salahovun sənətində bir-birini tamamlayır. Tahir Salahov qasırğanı, tufanı, vulkanı, təlatümü öz rəngində, bütün təbiiliyi ilə çəkməyi bacarır. Onun bir-birindən fərqli mövzularda çəkilmiş əsərlərinə baxanda özünü sanki həmin mühitdə hiss edirsən. Yəni, Tahir Salahovun çəkdikləri kağızdan, kətandan ürəyə yol tapa bilir, tamaşaçı mühitinə fəal təsir göstərir.
Tahir Salahov sənətində qırmızı rəngin özünəməxsus yeri və mənası var. Doğrudur, Tahir Salahovun əsərlərində digər rənglərlə müqayisədə qırmızı rəng nisbətən az işlədilmişdir. Halbuki tünd qırmızı rəng Tahir Salahovun sərt tənqidi realizmi üçün daha münasib rəng hesab oluna bilərdi. Ancaq Tahir Salahov əsərlərini tünd qırmızı rənglə boyamaqdansa, fikirlərini yerli-yerində, öz həddində işlətdiyi qırmızı rənglə ifadə etməyə üstünlük verir. Məsələn, onun "Neftçi" adlı rəsm əsərində (1959) bütün cizgiləri mazut rəngində olan Bakı neftçisinin yalnız müştüyünün qırmızı rəngdə olması sovet dövründə Azərbaycan neftinin sümürülüb aparılması mətləbini çox dolğun şəkildə ifadə edir. Yaxud məşhur "Bəstəkar Dmitri Şestakoviçin portreti" əsərində (1976) təsvir olunmuş qırmızı divan bu böyük sənətkarın narahat həyatını, sanki qan çanağı üstündə oturması fikrini ifadə edir. Tamaşaçı qırmızı divanın üstündə oturmuş böyük bəstəkarın portreti ilə onun arzu etdiyini yazmaqda və ya ifa etməkdə çətinlik çəkdiyini başa düşə bilir. Yaxud sərt rənglərlə və cizgilərlə çəkilmiş "Xalq şairi Rəsul Rzanın portreti"ndəki kitabın yanında çəkilmiş kiçik qırmızı qələm azadlığa, müstəqilliyə meyilli sənətkarın əsərlərində örtülü şəkildə qan qoxulu ciddi mətləblərin, ictimai fikirlərin ifadə olunduğunu bəyan edir. Bir sıra rəsm əsərlərində qırmızı rəngdən istifadə etməsə, yaxud edə bilməsə də görkəmli sənətkar qurduğu kompozisiyaya müxtəlif vəziyyətlərdə, emalatxana şəraitində bankanın içərisinə salınmış qırmızı fırçanı daxil etməklə düşüncəsini həmin əsərdə hiss etdirməyə nail olmuşdur. Belə məqamlarda qırmızı rəngli fırça sanki döyüşçünün atılmamış, ehtiyat üçün saxlanılmış patronu təsiri bağışlayır. Fırçanın ucu boyda olan qırmızı rəngin daşıdığı məna təqdim olunan rəsm əsərinin zahiri görkəmində yox, assosiativ şəkildə, şüuraltı biçimdə, mənada, mahiyyətdə öz əksini tapır. Məsələn, "Bəstəkar Qara Qarayevin portreti"ndə (1960) qırmızı rəng yoxdur. Lakin müəllif ustad sənətkarın royalının üstündə çəkdiyi fırçalardan birinin, həm də ən alt qatda olan qırmızı rəngli fırça vasitəsilə dünyaşöhrətli bəstəkarın yaradıcılığının dərin fəlsəfəsini nəzərə çarpdırmağa müvəffəq olmuşdur.
Fikrət Əmirovun portretini çəkərkən (1967) bu görkəmli sənətkarı qırmızı köynəkdə təqdim etmək də səbəbsiz olmayıb, onun yaradıcılığının qayəsini, xüsusən,/ zamanla mücadilədə olması mətləbini mənalandırır. Abşeron motivləri silsiləsindən keçən əsrin altmış-səksəninci illərində çəkilmiş çoxsaylı rəsmlərin mütləq əksəriyyətində cüzi şəkildə istifadə olunan, bəzən hətta nöqtə boyda qeyd edilən qırmızı rəngdən Azərbaycanın sərvətlərinin özünə qismət olmaması, yaxud zor dönəmində xalqın sərvətlərinə sahib olmasının çətinlikləri örtülü vasitələrlə öz əksini tapmışdır. Tahir Salahovun yaradıcılığında XX əsrə aid boş qalmış Abşeron kəndləri, küçələrində adam görünməyən Bakıətrafı bağlar, uçub dağılmaq təhlükəsi içində olan qədim Abşeron abidələri kətan üzərinə köçürülərkən tünd, sərt rənglər və cizgilər ön mövqeyə çəkilmişdir. Tahir Salahov bu qəbildən olan əsərlərində yalnız imzası kimi "T.Salaxov" sözlərini qırmızı rənglə yazmaqla kifayətlənir ki, əslində, bu da sənətkarın müəllifi olduğu rəsm əsərində böyük ürək yanğısının, vətəndaş narahatlığının ifadə edildiyinə mənalı bir işarədir.
Tahir Salahovun natürmort çəkmək üçün qırmızı bibəri seçməsi tünd qırmızı rəngin onun yaradıcılığındakı ideya-fəlsəfi funksiyasını aydınlaşdırmağa bir daha kömək edir. Xalq rəssamı Tahir Salahovun əsərlərindəki fikirləri, mətləbləri, ideyaları müəyyən etməkdə qırmızı rəng açar rolunu oynayır. Qırmızı rəngin çalarlarını düzgün müəyyən etmədən Tahir Salahovun əsərlərində onun nə demək istədiyini tam mənası ilə tapmaq, dərk etmək çətindir. Müşahidələr göstərir ki, Tahir Salahovun yaradıcılığında tünd qırmızı rənglə yanaşı, açıq qırmızı rəngin məna çalarında fərqlər vardır. Belə ki, Ana portreti çəkərkən, gənc Aydanı kətan üzərində canlandırarkən (1965-1967), "Koroğlu" operası üçün geyim eskizləri hazırlayarkən (1975) görkəmli rəssamın istifadə etdiyi açıq qırmızı rənglər milli düşüncəni, xalqın qüdrətini, ümid və arzularını mənalandırmağa xidmət edir. "Çiçəkləyən nar" rəsmindəki (1978) yaşıl yarpaqların arasında işıq kimi yanan qırmızı çiçəklərdə də nikbin notlar aşkar hiss olunur. Rəssam asfalt rəngində olan bankada yetişdirilən çiçəkləmiş nar ağacının timsalında ən zor şərtlər altında olsa da, mənsub olduğu xalqın yaşamaq əzminin mövcudluğuna inamını nəzərə çarpdırmışdır. "Naxçıvan dağları" rəsmində qırmızı rəng kiçik Qafqaz dağlarının Naxçıvan silsiləsinin özünəməxsus fərqli görkəmi ilə yanaşı, həm də qürur və əzəmət mənalarını ön mövqeyə çıxarır. Başqa məqamlarda isə rəssam qırmızı rənglə yazdığı "T.Salaxov" imzasından həm də keçmiş sovet dövründə senzuranı yayındırmaq üçün də faydalanmışdır.
Demək olar ki, çox ölkələri gəzmiş, geniş dünyagörüşlü Tahir Salahovun beynəlxalq mövzularda çəkdiyi çoxsaylı əsərlər, ilk növbədə, Azərbaycan xalqını planetin müxtəlif guşələrində yaşayan ölkələrin, insanların həyatı ilə tanış etməyə çalışmışdır. Bununla belə, o, bilərəkdən xarici mühitə köçürülmüş mövzular vasitəsilə keçmiş sovet cəmiyyətindəki mənfi halları tənqid etmək, yaxud milli azadlıq, müstəqillik düşüncələrini mənalandırmaq məqsədini güdmüşdür. Məsələn, Çexoslovakiya həyatından çəkilmiş rəsm əsərində Praqa şəhərinin təsvirindən daha çox 1961-ci ildə sovet qoşunlarının Mərkəzi Avropadakı işğalçılıq niyyətlərinə etiraz notları öz əksini tapmışdır. Bu əsərdəki uzaqdan qara kabus kimi görünən vahiməli tankın gəldiyi küçənin döngəsində təsvir olunmuş "Stop" (Dur!) - yol nişanı hərəkəti tənzimələyən işarədən çox, işğalçılıq, təcavüzkarlıq niyyətlərinə son qoyulması fikrini mənalandırır. Yaxud 1961-1967-ci illərdə onun əsərlərindəki tünd görkəmli İtaliya, Almaniya və Praqa motivlərinin Bakı şəhəri ilə səsləşməsi sosialist realizmi metodu dövründə Vətənlə, doğma ölkə ilə bağlı məsələlərin beynəlxalq mövzular vasitəsilə canlandırılması nümunəsi idi.
Tahir Salahovu bütün dünya tanıyır. Deməli, həm də Tahir Salahovun sənəti vasitəsilə beynəlxalq aləm Azərbaycanı bir daha tanımaq imkanı qazanır. Mövzusundan, üslubundan, yanaşma tərzindən asılı olmayaraq, Tahir Salahovun əsərlərinin əksəriyyətində bir parça, bir ovuc, bir cizgi Abşeron rəngi, ovqatı mövcuddur. Tahir Salahov milli təsviri sənəti də möhtəşəm bir Xəzər epopeyasının, yaxud Abşeron dastanının müəllifidir. Mahir rəssamın nadir fırçasından çıxmış "Təmirçilər" (1960), "İşdən qayıdarkən" (1957), "Səhər eşalonu" (1958), "Abşeron qadınları" (1967), "Xəzərdə" (1967), "Nardaran kəndi" (1974), "Dənizdə buruqlar" (1968), "Xəzərdə qayalar" (1969), "Xəzərdə axşam" (1972), "Eyvanda" (1977), "Mərdəkan qalası" (1978), "Xəzərdə tufan" (1978), "Nardaranda küçə" (1978), "Xəzərdə sahil" (1980) və digər rəsm əsərlərinin hər biri təsviri sənətdə hadisə kimi qarşılanmışdır. Əslində, Tahir Salahovun tünd rənglərlə ifadə olunan sərt realizmində Abşeron cizgiləri, Xəzər notları aydınlığı, nikbinliyi, Vətənə sevgini, ümidi və inamı, arzunu və düşüncəni, bəzən də mübarizəni ifadə edir. Belə məqamlarda Tahir Salahov sənətində lirizm elementləri müşahidə olunur. Qüdrətli bir sənətkar kimi Tahir Salahovun üslubunu sərt realizmlə lirik ünsürlərin qeyri-bərabər şəkildə növbələşməsi müəyyən edir. Bütövlükdə, Tahir Salahovun əsərlərindən neft iyi və əncir ətri gəlir. Abşeron Tahir Salahov üçün ölkənin bir parçası deyil, geniş mənada ana Vətənin ümumiləşmiş rəmzidir.
Görkəmli dövlət xadimi, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin portreti Tahir Salahovun şah əsərlərindən biridir. Xəzər dənizinə açılan geniş pəncərədən görünən rəng effektlərindən istifadə etməklə mahir rəssam ulu öndər Heydər Əliyevin müstəqillik illərinin əvvəllərində Azərbaycanın qarışıq dövründə hakimiyyətə qayıdışını və xilaskarlıq missiyasını şərəflə və qətiyyətlə yerinə yetirdiyi fikrini ifadə etməyə nail olmuşdur. Bu, Azərbaycanda siyasi portret janrında çəkilmiş ən professional əsərlərdən biri kimi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Xalq rəssamı Tahir Salahov özünəməxsus ovqatı və rəngləri ilə Azərbaycan təsviri sənətinə Abşeron torpağından, Xəzərdən gəlmişdir. Tahir Salahov görkəmli bir sənətkar kimi sanki böyük sənət aləmində Xəzərdən doğan günəşdir. Günəş həyatı işıqlandırdığı və cana gətirdiyi kimi, Tahir Salahovun əsərləri də çox örtülü, mübhəm, hətta qaranlıq mətləblərə gur işıq salır, həyata, insanlığa, ölkəyə aydınlıq gətirir, həmişə inkişafa çağırır.

Azərbaycan.- 2008.- 24 yanvar.- S. 7.