Ağaoğlu T.

Muğam ustadı

Ötən əsrin ilk ilinin bahar çağı idi. Təbiət sanki dil açıb danışmaq istəyirdi. Günəş qürub edən vaxt şimşək çaxdı, göy guruldadı, yağış başladı. Xəbər yayıldı ki, Aslan kişinin ailəsində dünyaya oğlan uşağı gəlib. Yaşlılar körpənin gələcək qismətini, bəxtini yozmağa başladılar. Biri dedi: ildırım çaxanda dünyaya göz açan uşağın qismət payını Yaradanımız verər. Nurani-pirani bir ağsaqqal da fikrini belə bildirdi: su aydınlıqdır, gurultu səsdir, şimşək işıqdır...

Tarix boyu Şuşa yurdumuzun dilbər guşəsi kimi tanınıb. Amma erməni ləpiri onun ərazisinə, torpağına düşəndən təbiətin də üzü açılmayıb. 1905-1907-ci illərdə bu füsunkar diyar xalqımızdan mərhəmət görmüş ermənilər tərəfindən yaralandı. Onda İsfəndiyar kimi tanınan uşağın 6 yaşı vardı, hələ bilmirdi ki, ermənilərin yaratdığı, törətdiyi qarşıdurma nə deməkdir.

Günlər, aylar ötüb keçirdi. O da yaşa dolur, həddi-büluğa çatırdı. Tədricən avazı şirinləşir, özü sevilir, bəxti üzünə gülürdü. Doğmaları, tanışları isə onun istedadından, səsinin könüllər oxşamasından həvəslə danışardılar. Uşaqdan-böyüyə hamı adını hörmətlə çəkər, ona ehtiramlarını bildirərdilər. Çünki səsi cəlbedici idi, bu səbəbdən də onun ifaçılıq bacarığı tezliklə Qarabağ bölgəmizə yayıldı. Günlərin birində bundan milli musiqi sənətimizin korifeylərindən biri İslam Abdullayev xəbər tutdu. Onların ilk görüşü 1918-ci ildə Ağdam rayonunun Novruzlu kəndində, toy məclisində oldu. İsfəndiyar "Məndən gen gəzmə" mahnısını oxuyurdu. Səsi çoxları kimi ustad xanəndəni də məftun etmişdi. O, həmin gəncin alnından öpdü, onu sinəsinə sıxdı. Əlini saçlarına çəkib dedi:

- Oğul, barəndə eşitmişdim. Şükürlər olsun, özünü də gördüm. Sən xalqımızın iftixarı, sevilən ifaçısı olacaqsan. Səsin bulaq suyu kimi duru, Şuşanın havası təki təmizdir, Tanrı vergisidir. Avazın səslərin zirvəsi, xanıdır.

Həmin görüşdən sonra İsfəndiyar Cavanşirov Xan Şuşinski kimi tanındı. O, həmişə qürurlu, təmkinli, vüqarlı görünərdi. Hansı toya gedirdisə, həmin ailə xoşbəxt olardı. Ayağı yüngül, ruzuluydu.

Ömrü boyu tək bircə "Qarabağ şikəstəsi"ni oxusaydı, yenə adı milli musiqi tariximizə qızıl hərflərlə yazılardı. Bu şikəstə ilə M.Bağırov, İ.Stalin kimi "dəmir qəlbli" adamların da ürəklərini yumşaltmışdı. Bağırov 1938-ci ildə onun Bakıya gəlməsinə qayğı göstərmiş, Stalin isə Xan əmi ilə Moskvada görüşmüş, ünvanına təriflər demişdi.

Bakıya gəldikdən sonra onu Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrına dəvət etdilər, getmədi. Bu imtinadan Üzeyir bəy Hacıbəyov əsla incimədi. "Sənət könüllü olmağı sevir", - dedi. Xeyli müddət filarmoniyada çalışdı. "Şuşanın dağları" mahnısının sözlərini yazdı, musiqisini bəstələdi. Di gəl ki, "Şuşanın dağları başı dumanlı" misrasına görə onu xeyli incitdilər, sənətdən küsdürməyə çalışdılar. Məcbur etdilər ki, "Şuşanın dağları deyil dumanlı" oxusun. Hətta Azərbaycanın ən gərgin, ziyalılarımızın repressiyanın qurbanları olduğu dövrdə o bəyan etdi: "Ölərəm, o cür oxumaram". Sonralar yenə Şuşanın dağlarını duman aldı. Ruhun şad olsun, Xan əmi, bir misra ilə dünyanın hər yerindən görünən bugünkü reallığı canlandıran monumental tablo, fundamental abidə yaratmısan.

Xan əminin 75 illik yubileyinin təntənəli, yüksək səviyyədə qeyd olunması üçün söz, sənət, sənətkar qədri bilən böyük şəxsiyyət - Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Heydər Əliyev tapşırıq vermişdi. Biz də ustadın həyatına, ifalarına aid "Havalansın Xanın səsi!.." bədii-publisistik veriliş hazırlamağı planlaşdırmışdıq. Onunla Şuşada, "Natəvan bağı"nda görüşdük. Gəlişimizin məqsədini dedik. O:

- Niyə əziyyət çəkib, bu qədər yol gəlmisiniz?.. Oğul, mənim səsim Şuşanın rəmzi, simvoludur. Ona layiq olmağım üçün çox əzablara qatlaşmışam. Elə ki, doğma diyarın havasını udmuşam, ağrı-acılarım, gileylərim canımdan çıxıb. Ahıl vaxtımda uşaqlığım keçdiyi yerlər məni yenə bura gətirdi. Torpağın da canı, səsi var. Gərək onun qədrini, dilini biləsən.

Yaradanımız Xan əmiyə boy-buxun, yaraşıq vermişdi. Dupduru, apaydın baxışları vardı. Çöhrəsindən nur yağardı, mənalı danışardı: "Nə yaxşı, Təbrizi, Ərdəbili gördüm. Heç demə, səsim tikanlı məftillərin üstündən aşıb soydaşlarımıza da çatırmış. Orada dili, dini bir bacı-qardaşların alqışları məni yamanca kövrəltdi. Qardaş da qardaşdan ayrı yaşayar? Məgər ürək daşdandır?!"

X.Şuşinski uzun müddət Dövlət Filarmoniyasının solisti olmuşdu. Oxuduğu mahnı - muğamlarda klassik gəzişmələrdən, zəngulələrdən məharətlə istifadə etmişdi. Həmin illərdə "Şuşanın dağları", "Məndən gen gəzmə", "Ay gözəl" mahnılarını, "Mirzə Hüseyn segahı", "Şahnaz", "Rast", "Bayatı-Şiraz", "Qatar", "Çahargah", "Mahur", "Heyratı", "Şur" muğamlarını lent yaddaşına yazdırıb, gələcək nəslə yadigar qoymuşdu. O, həm də xeyirxah, mərhəmətli insan kimi tanınmışdı. Bəyəndiyi, səs diapazonuna inandığı gənc həmkarlarına qayğı göstərərdi. Azərbaycanı oba-oba gəzərdi. Dəfələrlə Moskvanın böyük səhnəsində çıxış etmişdi. Orden-medal, mükafatlar almış, 1940-cı ildə isə xalq artisti fəxri adına layiq görülmüşdü. Ustad sənətkarı yaxından tanıyanların fikirləri:

Əlibaba Məmmədov, xalq artisti: - Dahi sənətkar Xan Şuşinskini Bakının kəndlərində çox sevər, toy məclislərinə dəvət edərdilər. Böyük ürəyi, geniş qəlbi vardı. Yaxşılığını kimsədən əsirgəməzdi. Hələ sağlığında rəhmətlik qazanmışdı. Həmişə onu özümə müəllim, ustad bilirəm.

Arif Babayev, xalq artisti: - Xan əmi çoxdan dünyasını dəyişib. Amma bir saat da olsun yaddan çıxmır. O, əsl bəy oğlu idi - vüqarlı, qürurlu, ləyaqətli. Ürcahına çıxan çətinliklərə mərdliklə dözmüşdü. 38 yaşında Bakıda yaşadı. Amma yarı canı Qarabağda, Şuşada qalmışdı. 34 il övladsızlığa tab gətirdi. Ancaq Tanrı arzusunu ürəyində qoymadı, Yaradanımız ona iki övlad qismət etdi. Daha nə deyim, nə qədər ki, xalq mahnılarımız, muğamlarımız səslənəcək, Xan əmi də yaşayacaq.E

Azərbaycan.- 2009.- 9 yanvar.- S. 7.