Nəzakət

Yaddaşlara bəxş olunan gözəllik

Hüseynqulu Sarabski-140

XX əsr Azərbaycan milli musiqi mədəniyyətinin parlaq şəxsiyyətləri sırasında öz yeri, öz mövqeyi olan sənətkar Hüseynqulu Sarabskinin 140 illik yubileyidir. Adı əsrin yeniləşən, dəyişən, müasirləşən sənət aləminin simvollarından birinə çevrilən, əsrin səsinə səs verən, tarixi yaradan sənət fədailərindən biri olan Hüseynqulu Sarabski səhnəmizin əfsanəvi Məcnunu kimi şöhrətlənmişdir. Sənətini musiqi incisi - "Leyli və Məcnun" zirvəsindən başlayan Hüseynqulu Sarabski bütün ömrünü bu zirvənin məsuliyyətini, onun ucalığını dərk edərək yaşamış, sənətinə, peşəsinə vurğunluğu ilə nəsillərə nümunə olmuş və zaman-zaman da olacaqdır. Hüseynqulu Sarabski təkcə böyük aktyor, xanəndə, teatr xadimi, rejissor, pedaqoq deyil, həm də bir şəxsiyyət olaraq tarixə iz salmışdır.

Onun tərcümeyi-halının ştrixləri Hüseynqulu Sarabski sənətindən maraqlı məqamları bizlərə təqdim edir. Hüseynqulu Sarabski 1879-cu ildə Bakıda kasıb bir ailədə anadan olmuşdur. Əslində, onun həyatı maraqlı bir filmin süjetidir. Taleyi də, sənət yolu da, daxilən bütöv, mətin, qarşısına qoyduğu məqsədə gedən yolda hər cür maneələri dəf edən, ən əsası isə sevdiyi işinə, peşəsinə vurğunluğunu ömrünün son anınadək saxlayan böyük bir aktyorun, şəx-siyyətin həyat tarixçəsidir. İlk sənət məhəbbətinə o, son nəfəsində də sadiq qaldı. Uşaqlıqdan Hüseynqulu Sarabski musiqiyə böyük həvəsi və yaxşı səsi ilə seçilirdi. Özünün xatirələrində yazdığı kimi, "Məhərrəmlik vaxtında dini havalar oxuyar, mərsiyə deyər, münacat çəkər, eyni zamanda, el şənliklərində, toyda-bayramda muğamlara, mahnılara qulaq asar, öyrənərdi". 12 yaşlı Hüseynqulu ilk dəfə teatr tamaşasına baxır. Həmin tamaşa həvəskarların ifasında "Xan Sarabi" adı ilə qoyulmuş Mirzə Fətəli Axundovun "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran" komediyası idi. Əsil soyadı Rzayev olan Hüseynqulunun sonralar götürdüyü səhnə təxəllüsü-Sarabski də bu güclü təəssüratın əks-sədası oldu. Elə həmin gündən teatr və musiqi onun arzu və xəyallarında qoşalaşdı. Azərbaycanda milli dramaturgiyanın əsasını qoymuş Mirzə Fətəli Axundovun əsəri Azərbaycanın ilk opera artistinin taleyində rəmzi bir məna alaraq, onu əbədiləşdirən ada təkan verdi. Hüseynqulu Sarabski teatra çətin bir dönəmdə gəlmişdi. Teatrı "şeytan əməli", aktyorluğu isə "kişiyə yaraşmaz peşə" hesab edənlərin tənəsinə, bəzən də hədə-qorxusuna sinə gərərək, öz arzuları və xəyallarına doğru inamla gedirdi. Kiçik yaşlarından ağır zəhmətə qatlaşan, ağır fiziki işlərdən də çəkinməyən-dəmirçi, daşyonan, fəhlə işləyən Hüseynqulu, yeni əsrin səsini eşidirdi. O, oxumaq, təhsil almaq istəyi ilə özünü oda-közə vurur, qazandığını kitaba, dəftərə verirdi. Hüseynqulu Sarabski ziyalı, müəllim, təhsilli insanları özünə nümunə seçirdi, onlara bənzəmək istəyirdi. İlk dəfə gördüyü teatr tamaşası isə onun həyat seçimini bircə an içində dəqiqləşdirdi. Səhnəyə o, ilk baxışdan və birdəfəlik vuruldu. Səhnə onun əbədi məhəbbətinə çevrildi. Bu məhəbbət qarşılıqlı oldu. Hüseynqulu Sarabskinin teatra gəlməsində, aktyorluq sənətini seçməsində, püxtələşməsində teatr xadimlərindən, tanınmış ziyalılardan Nəriman Nərimanovun, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin, Rəhim bəy Məlikovun, həmkarları - Hüseyn Ərəblinskinin, Cahangir Zeynalovun və başqalarının böyük rolu olmuşdur. İlk dəfə 1902-ci ildə Nəriman Nərimanovun "Dilin bəlası" pyesində Rəsul rolunda çıxış edən Hüseynqulu Sarabski sonralar teatr səhnəsində Mirzə Fətəli Axundovun Şeyx Şamilin, Nəcəf bəy Vəzirovun, Əbdülrəhim bəy Haqverdiyevin dram əsərlərində bir sıra müxtəlif xarakterli rollar oynayır. O, yalnız milli repertuarda deyil, Azərbaycan dilinə tərcümədə Şekspirin, Heynenin, Şillerin, Qoqolun əsərlərində də müvafiq rollarda çıxış edirdi. Məhz Henrix Heynenin "Əlmənsur" pyesində ərəb səyyahının rolunda çıxış edərkən oxuduğu təsiredici "Hicaz" muğamı onu Azərbaycan mədəniyyətinin yeni bir aləminə - musiqili-teatra, operaya gətirdi. Məhz bu tamaşa zamanı Hüseynqulu Sarabski o zamanlar Azərbaycanın və Şərqin ilk operası olan "Leyli və Məcnun" üzərində işləyən Üzeyir bəy Hacıbəyovun diqqətini cəlb etdi. Bu, zirvəyə gedən yolun başlanğıcı oldu. Üzeyir Hacıbəyov məlahətli səsə malik, muğamlara bələd olan aktyor kimi də təbii və canlı Hüseynqulu Sarabskinin opera artisti kimi potensialını hiss edərək onu öz operasında baş rola - Məcnun partiyasını ifa etməyə dəvət etdi. Bu rol Hüseynqulu Sarabskiyə, sözün əsil mənasında, ümumxalq məhəbbəti və ümumazərbaycan şöhrəti gətirdi. Bu rol bəlkə də aktyorluq sənətinə hələ də "oyunbazlıq" kimi baxanların teatra münasibətini kökündən dəyişdirən təkan nöqtəsi oldu. Aktyorun özünün yazdığı kimi "vaxtı ilə onu barmaqla göstərən, ona tənə ilə baxanlar indi onu Məcnun deyə çağıraraq alqışlayır, hörmətlə qarşılayırdılar". Səhnədə yaşadığı 30 ildən artıq bir müddətdə Hüseynqulu Sarabski 400 dəfə bu rolun sehrini yaşadı, yaratdı. Azərbaycan səhnəsinin əfsanəvi, təkrarolunmaz Məcnunu kimi tanındı. Əziz Şərifin Sarabskinin Məcnunu haqda yazdıqları bu gün bizlər üçün sənədli yazı qədər qiymətli və canlıdır. "Sarabskinin oyunu misilsiz idi. Onun nəğmələri bulaq kimi axır... Ağlaya-ağlaya, inildəyə-inildəyə öz məhəbbətindən, öz Leylisindən Füzulinin qəzəlləri ilə ölməz muğam üstündə danışır, insan qəlbinin ən incə damarlarına işləyən musiqi mənə o qədər təsir edirdi ki, hönkürtümü çətin boğa bilirdim. Lakin göz yaşlarım durmadan axırdı. Qəlbimi isə qəribə hisslər doldururdu. Zavallı, uğursuz, divanə Məcnun! Sarabski öz rolunu böyük məharətlə oynadı. O, Məcnun surətini səhnədə tam mənası ilə canlandırdı". Dünya opera sənətinin unikal bir səhifəsi olan Şərqin və Qərbin musiqi teatr ənənələrinin kəsişdiyi muğam operasının tarixini Hüseynqulu Sarabskisiz təsəvvür etmək mümkün deyil. O, milli opera tarixində Üzeyir Hacıbəyovun opera və operettalarında - Kərəm ("Əsli və Kərəm"), Sərvər ("O olmasın, bu olsun"), Mərcan bəy ("Ər və arvad"), Əsgər ("Arşın mal alan"), Müslüm Maqomayevin "Şah İsmayıl"ında Şah İsmayıl, Zülfüqar Hacıbəyovun "Aşıq Qərib"ində Aşıq Qərib rollarının ilk ifaçısı kimi ad qoydu. Hər bir obraz üçün Hüseynqulu Sarabski təravətli, fərqli boyalar tapırdı. Məcnunu ifa edərkən tamaşaçılarını göz yaşlarına qərq edirdi. Şah İsmayılı oynayanda məğrurluğu, əzəməti ilə tamaşaçıları riqqətə gətirirdi, Kərəm obrazını yaradanda yandırıb-yaxırdı. O, Üzeyir Hacıbəyov, Müslüm Maqomayev, Zülfüqar Hacıbəyovla birlikdə çiyin-çiyinə yeni musiqi tarixinin qurucularından biri idi. Azərbaycan musiqi sənəti tarixində öz yeri olan Hüseynqulu Sarabski sənət yolunu şaxəli bir tərzdə davam etdirərək, bir tərəfdən teatrda böyük sənət məbədində uğurlu tamaşalara imza atırdı, digər tərəfdən isə səsləndirdiyi muğamları ilə Azərbaycanın çoxəsirlik sənət nümunələrini geniş bir şəkildə xalqa təqdim edirdi. Azərbaycanın muğam sənətinin inkişafında və onun bir xətt üzrə dinamikliyinin qorunub saxlanılmasında Hüseynqulu Sarabskinin rolu müstəsna olmuşdur. Sənətdə və səhnədə tələbkarlığı ilə seçilən Hüseynqulu Sarabski neçə-neçə əsərlərin müəllifi olaraq öz möhrünü vurmuş və ondan sonra gələn ifaçılar üçün bir məktəb rolunu oynamış, bu gün də yaradıcılıq nümunələri öz dəyər və mahiyyətini yüksək bir səviyyədə təqdim edir. Sözsüz ki, 100 illik tarixə malik olan "Leyli və Məcnun" operasının bütün məcnunları məhz Hüseynqulu Sarabski məktəbindən bəhrələnərək, onun ifaçılıq tərzini özlərinə bir nümunə seçmiş, dəsti-xəttləri ilə yeni nəfəs, yeni ab-hava gətirmişlər. Bu obrazın təməl daşını qoyan Hüseynqulu Sarabskiyə qədər Azərbaycan teatr səhnəsində Məcnunu yaradan bir aktyor olsa da, ilk növbədə, qeyri-ixtiyarı onun adı bu partiyanın sənət yolunda xatırlanır. Dövrün, zamanın sınaqlarında heç bir qorxu və həyəcan hiss etmədən səhnəyə çıxaraq çox uğurlu bir obrazı tamaşaçılara təqdim edən aktyor iki böyük sənətkarın yaradıcılıq qüdrətindən yaranmış operanın xırdalıqlarına qədər tamaşaçısına təqdim etmək bacarığına malik oldu. XVI əsrin nəhəng klassikinin məşhur əsəri Üzeyir Hacıbəyov kimi bir dahinin notlarının dili ilə yeni bir janrda ortaya qoyuldu. Füzuli və Üzeyir Hacıbəyov sənətindən yaranmış qeyri-adi sənət nümunəsi üçüncü və ondan sonrakı komponentlərin yozumunda orijinal bir şəkildə öz səhnə həllini tapa bildi. Azərbaycana, eləcə də, Şərqə əks-səda salan və bu əsərə tamaşa etməyə gələn operasevərlərin böyük məhəbbətinə səbəb olan "Leyli və Məcnun" operası, sözsüz ki, böyük dahilərin, yaradıcı insanların yaradıcılıq təxəyyülünün məhsulu olaraq ortaya qoyulmuşdur. Hüseynqulu Sarabski ömrünün 40 ilini teatr sənətinə həsr etmişdir. O, bu illər ərzində silsilə obrazlar yaratmaqla, Azərbaycan teatr səhnəsini zənginləşdirmişdir. İllər ötdükcə yaranan yeni-yeni əsərlərdə ona həvalə olunan obrazlar Hüseynqulu sənətindən doğan amillər nəticəsində peşəkar bir şəkildə tamaşaçılara çatdırılırdı. Hüseynqulu Sarabski tükənməz və qeyri-adi yaradıcı potensialını genişləndirərək, Azərbaycan radiosunda, konsert salonlarında, mədəniyyət evlərində özünəməxsus repertuarla çıxış edən klassik musiqi nömrələri ilə yaddaşlara gözəllik bəxş edirdi. Qeyd edim ki, Hüseynqulu Sarabskinin ifaçılıq sənəti ilə yanaşı, onun təşkilatçılıq işləri də Azərbaycan musiqi mədəniyyətinə böyük töhfələr vermişdir. Belə ki, milli mədəniyyətimizin inkişafı naminə çalışan xanəndə 1932-ci ildə respublika xalq yaradıcılıq evinin yaradılmasında böyük rol oynamışdır. 1932-ci ildə ona respublikanın xalq artisti adı verilmişdir. Sənət yolunda daim axtarışda olan sənətkarın 1933-cü ildə yubiley tədbiri qeyd olunmuşdur. Qeyd edim ki, Hüseynqulu Sarabski geniş yaradıcılıq imkanlarını ortalığa qoymaqla yanaşı, pedaqoji fəaliyyətdə də olmuşdur. O, uzun illər Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında müəllimlik, Asəf Zeynallı adına musiqi məktəbində isə vakal sinfinə başçılıq etmişdir. Hüseynağa Hacıbababəyov, Məmmədtağı Bağırov, Əlövsət Sadıqov, Həqiqət Rzayeva kimi məşhur opera müğənniləri Hüseynqulu Sarabskidən dərs almışlar. Eyni zamanda, Şövkət Ələkbərova, Sara Qədimova, Tükəzban İsmayılova onun sinfində oxumuşlar. Hüseynqulu Sarabski Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında, Opera və Balet Teatrında dövrün çox görkəmli sənətkarları olan Seyid Şuşinski, Zülfü Adıgözəlov, Yavər Kələntərli, Sürəyya Qacar kimi məşhur müğənnilərlə muğam və etnoqrafik konsertlərdə bir xanəndə kimi fəaliyyət göstərmişdir. 1934-cü ildə o, Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin üzvü seçilmiş, 1938-ci ildə isə respublika Ali Sovetinin deputatı olmuşdur. İctimai və səhnə fəaliyyəti onun Azərbaycan mədəniyyət və sənət tarixindəki rolunu vəhdət halında istiqamətlənməsinə kömək etmişdir. Çox təəssüf ki, belə bir sənətkarın lent yazıları günümüzə qədər gəlib çatmamışdır. Onun ifa etdiyi muğam sənət nümunələri qramafonlara yazılmamış, yalnız Opera Teatrındakı çıxışları lentə köçürülümüş və xalqa təqdim edilir. Hüseynqulu Sarabski ömrü zamanla ötüşməyən bir tarixdə öz əksini tapıb. Qeyd edim ki, "Üzeyir ömrü" filmində onun "Leyli və Məcnun" operasında oynadığı obrazın müəyyən kadrları öz əksini tapmışdır. Belə aktyor sənət tariximizdə zaman-zaman yaşamış və illər ötdükcə də yaddaşlardan silinməyərək, sənət ömrünü davam etdirəcəkdir.

Səs.- 2009.- 9 yanvar.- S. 15.