Zülfüqaroğlu Ə.

Araşdırılmamış abidələr

Onların mühafizəsi də unudulub

Bəşər cəmiyyəti tarixinin 2 milyon ilə yaxın bir dövrünü əhatə edən Azarbaycan arazisi zəngin maddi-mədəniyyət abidələri diyarıdır. Hər bir xalqın milli sərvəti sayılan tarixi nümunələr onun keçmişini öyrənmək üçün əvəzsiz manbədir.

Əcnəbi “tədqiqatçılar”

Ölkəmizin zəngin abidələri hələ XIX əsrin ikinci yarısında görkəmli rus va Avropa alimlərinin diqqətini cəlb edib.

Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra da arxeoloji abidələrin tədqiqi ilə əsasən əcnəbilər məşğul olub. Müxtəlif qaynaqlara istinadən deyə bilərik ki, 1834-cü ildə İsveçrə sayyahı Dübua De Mankeri indiki Xanlar rayonu ərazisində qazıntılar apararaq tapdığı materialları Fransaya göndərib. 1848-ci ildə görkəmli rus şərqşünası Vladimir Xanikov Azərbaycanın bir sıra orta əsr abidələri, o cümlədən Bərdə və Naxçıvan, 1862-ci ildə isə Fransız səyyahı A.Berje Muğan düzündəki maddi-mədəniyyət nümunələri haqqında məlumat verib. Azərbaycanda kaşfiyyat işləri aparmiş fransız alimi Jak De Morqan 1880-ci ildə cənub zonasında 200-dən çox qəbir abidəsini tədqiq edib, tunc və dəmir dövrlərinə aid zangin nümunələr toplayaraq ən yaxşılarını Parisa - Sen Jermen muzeyina göndərib.

Öyrənilməmiş səhifələr

Umumiyyətlə, indiyədək arxeoloqlarımız tərəfindən Azərbaycanın bir 90% bölgələrində - Qəbələ, Şamaxı, Naxçıvan, Beyləqan, Bərdə, Bakı, Gəncə, Nabran və sair yerlərdə qazıntı işləri aparılsa da, bu, respublikanın bütün regionlarını əhatə etməyib. Faktik olaraq ucqar Yardımlı rayonu buna misaldır. Həmin rayonda tarixin bütün dövrlərinə aid maddi-mədəniyyət abidələrina rast gəlmək olur. Rayonun Gilar, Şəfəq kəndi arazisindəki qədim şəhər xarabalıqlar, Perimbel və digər kəndlərdəki qədim qalalar, Arus-Ərsilə ərazisində pir kimi ziyarət edilən Abu-Dərdə türbəsi, Alar kəndində yerləşən Qız və Oğlan qalaları, Xanbulaq kəndində "Ə1i-bulağı" adlanan yerdən ta İran ərazisinədək daşlar üzərində qədim dini afsanə ilə bağlı olan at və insan ayaq izləri, Peştəsər nekropolu, qədim Avaraq, Arvana kəndində

sirli- rəvayətli yer-yurd adları, Moran Bürcü və bir çox belə dəyərli abidələr bu günə qədər araşdırılmayıb. Təəssüf ki, Azərbaycan tarixində Alar kəndindəki Qız və Oğlan qalalarından başqa, bunların heç biri haqqında məlumat yoxdur.

Qoç və adam heykəlləri nədən xəbər verir?

Gilar kəndində yerləşən qədim qəbiristanlıq xüsusilə fərqlənir. Onun maraqlı cəhəti ətrafının daşdan yonulmuş qoç və adam heykəlləri ilə əhatə olunmasıdır. Qoçların hündürlüyü təqribən 50 santimetr, insan heykallarinin hündürlüyü isə 1 metrdən artıqdır. Kəndin yaşlı sakini Nəcəfqulu kişinin dediyinə görə, orada vaxtilə 50-dən artıq qoç və

30-dək adam heykəli olub: "Rəqəm yalnız tamamilə yerin üstündə olan bütlərə aiddir. Əvvəl həmin əraziyə baş çəkəndə sanki kiçik bir şəhərciyə girdiyini hiss edirdin. Belə ki, qoçlar sürü, adam heykəlləri isə onları otaran çoban təsəvvürü yaradırdı. Amma hələ ki abidənin hansı məqsəd daşıdığı sirr olaraq qalır". Təəssüf ki, öz araşdırıcılarını tapmayan bütlərin əksəriyyəti zaman axarında itib-bataraq az bir hissəsi günümüzədək gəlib çatıb. Amma ərazini diqqatlə nəzərdən keçirdikdə abidənin yerin altında olan nümunələrinin də şahidi olursan. Hətta burada kol-kosların içində itib-batmiş elə qoç heykəlləri var ki, çəkisi ən azı 3 tona bərabərdir. Bu tipli abidəyə məhz qədim qəbiristanlıq ətrafında konkret bir ərazidən basşqa heç yerdə rast gəlinmədiyi maraqlıdır. Bütlərin bir çoxunun kimlərsə tərəfindən sındırılması isə acınacaqlıdır. Qeyd edək ki, heykəl və qəbir daşlarının üzərində bizə məlum olmayan əlifbada müxtəlif yazıları, qılınc, başmaq, xəncər, günəş., açar, küp, ox, atlı insan, döyüşçü və s. şəkillər olması müxtəlif fikirlər doğurur.

"Toponimlərdə Gilar haqqında nə deyilir?

Kənd sakinlərinin bəziləri onları bütpərəstlik, digərləri isə atəşpərəstlik dövrlərinə aid edir. Ancaq qəbir daşlarının əksəriyyətinin tamamilə islam dini ayinlərinə uyğun düzülməsi fikirlər arasında təzad yaradır. Nəzərə çatdırmalıyıq ki, əhali qədim tarixi köklərə əsaslanaraq kəndin adını eramızdan əvvəl Azərbaycana köçmüş Qluar və Gel tayfaları ilə bağlayırlar. Giların tarixi haqqında məlumatlar toplamaqla maşğul olan intiqam Sultanlı isə hesab edir ki, kəndlə onun ərazisində yerləşən abidələri eynilaşdirmək düzgün deyil: "Yaşlı insanlardan topladığım məlumatlara görə, Gilar kəndinin bünövrəsi Alı Sultan adlı şəxs tərəfindən qoyulub. Əhali isə onun törəməsidir. Məlumatlarda o da qeyd olunur ki, Alı Sultan Dağıstan xanı Surxay xanın bacısı oğludur. Və o, bir müddət İran şahının sarayında vəzifə sahibi olub. Dayısı ilə iran şahı arasında soyuq münasibətləri müsbət həll etdiyinə görə ona sultan titulu və hazırda yaşadığımız ərazinin bəylərbəyliyi verilib. Bunlar isə0 XVIII əsrə, yəni xanlıqlar dövrünə təsadüf edən proseslərdir. Bəzi malumatlarda onun 40 il Çində sürgündə olması və hazırda orada törəmələrinin yaşadığı qeyd olunur. Mən bunun haqqında geniş poema da yazmışam. Heykəllər isə qeyd etdiyim dövrlərdən daha qədimlərə gedir. Gilar haqqında 1999-cu ildə nəşr olunmuş "Toponimlər"də də məlumat var. Orada deyilir: "Yaşayış məntəqəsini irandilli Gil tayfalarına mənsub ailələr saldığına görə belə adlanır. Toponimin tərkibindəki ar – cəmlik, nəsli mənsubiyyət bildirən sonluqdur. XIII-XIV əsrlərdə qədim Volqa Bolqarıstanında Gilar şəhəri və tayfası olub. Göründüyü kimi, bir-birinə zidd olan bir neçə belə məlumatlar var. Ən doğru sozü isə bu sahənin tadqiqatçıları deyə bilər".

Məlum abidələrin tədqiq olunması tariximizin çox dərin qatlarının açılması üçün dəyərli mənbələr verə bilər. Azərbaycanın keçmişdə bir sıra mühüm problemlərini, o cümlədən müxtəlif dövrlərdə xalqın təsərrüfat həyatını, onun məişətini, siniflərin və dövlətin yaranması, dini ideoloji proseslari, şəhərlər və dövlətlərarası əlaqəlari öyrənmək olar.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Arxeologiya və Etnoqrafiya institutunun direktor müavini Nəcəf Müseyibli bildirdi ki, bu sahənin öz araşdırıcıları var və tədqiqatlar aparılıb: "Konkret siz dediyiniz əraziyə baxılmasa da, Azərbaycanın digər yerlərində bu tipli abidələr araşdırılıb. Heykəllərin itib-batmasına gəldikdə isə mən sizə abidələrin qorunması haqqında bir sənəd verərəm və onu Yardımlı rayon icra Hakimiyyətinə təqdim edərsiniz. Onlar da öz növbəsində abidənin muhafizəsini təşkil edərlər".

Mədəniyyət və Turizm Nazirliyindən isə bildirdilər ki, qoç və insan heykəlləri ilə bağlı Yardımlı rayonunda 23 abidə qeydə alınıb. O cümlədən Gilar kəndi ərazisində də daş qoç fiquru abidəsinə bir yerdə rast galinib və qeydiyyata alınıb.

Onların qorunmasına gəldikdə isə nazirlikdən bildirdilər ki, tarixi abidələrin qorunması və mühafizəsi sahəsində 10 nəfar işçi var. Buna görə də butün maddi-mədəniyyət nümunələrini nəzarətdə saxlamaq mümkün deyil. Həmçinin qeyd edildi ki, onların qorunması hər bir vətəndaşın, yerli icra hakimiyyətinin mədəniyyət məsələləri üzrə aparatının və digər aidiyyəti qurumların borcudur. Və həmin idarələrə sözügedən abidələr haqda məlumat verilib.

Həftə içi.- 2006.- 5 dekabr.- S. 6.