Əliyev Ziyadxan

Rəssamlar İttifaqı 65 ilin işığında

Azərbaycan Rəssamlar İttifaqı - 65
Bu günlər Azərbaycan Rəssamlar İttifaqı yaradılmasının 65 illiyinin qeyd olunmasını ölkəmizin mədəni həyatında mühüm hadisə hesab etmək olar. Bu təşkilatda mənəvi birlik tapan yaradıcı qüvvələr — rəssam və heykəltaraşlar dünyanın hər yerində Azərbaycan mədəniyyətinə qürurdoğurucu şöhrət bəxş etmişlər. Bu yaradıcılıq ocağının tarixini və sənət axtarışlarının nəticələrini əks etdirən səhifələri vərəqləməklə arxada qalan 65 illik şərəfli bir dövrə güzgü tutmaq mümkündür...
Azərbaycan təsviri sənəti çoxəsrlik tarixə malikdir və bugünkü səviyyəsinə yüzlərlə özünəməxsus dəst-xəttə malik sənətkarın yaradıcılıq uğurları sayəsində yüksəlsə də, onların təşkilatlanması yalnız XX əsrdə baş tutub. Ötən əsrlərdə Azərbaycanın müxtəlif şəhərlərində zaman-zaman şairlər məclisləri mövcud olsa da, rəssamların birgə fəaliyyəti yalnız Səfəvi dövləti dövründə Təbriz miniatür məktəbində mümkün olmuşdur.
Azərbaycanın sovetləşməsi ölkənin mədəniyyət və incəsənətinin inkişafında yardımçı ola biləcək yaradıcılıq təşkilatlarının yaradılmasını şərtləndirdi.
Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin 20 iyul 1936-cı il tarixli büro iclasında həmin ilin oktyabr ayında rəssamların ilk qurultayının keçirilməsi qərara alınır. Əzim Əzimzadə başda olmaqla, altı nəfərdən ibarət təşkilat komitəsi də yaradılır. Büro rəssamlara olan diqqət və qayğını nümayiş etdirmək üçün xüsusi bəndlə Bakının Voroşilov rayon icraiyyə komitəsinə İçərişəhərdəki Cümə məscidini Rəssamlar İttifaqının tabeçiliyinə vermək təklif olunur ki, burada qurultaya qədərki dövrdə, İttifaqın Təzəpir məcsidində yaradılan “Rəssamlar evi”nə köçməsinə qədər gündəlik işlərin aparılmasını təmin etmək mümkün olsun. Qərarda rəssamlara yaradıcılıq emalatxanaları və mənzillərin verilməsi də nəzərdə tutulmuşdu. Lakin naməlum səbəblərə görə bu tədbirlər baş tutmayıb.
Azərbaycan KP MK-nın 20 mart 1939-cu il tarixli büro iclasında yenidən Azərbaycan rəssamlarının I qurultayının keçirilməsi barəsində qərar qəbul edilir və hətta onun keçiriləcəyi vaxt da dəqiqləşdirilir: 1 iyun 1939-cu il. Ancaq qurultayın keçirilməsi bu dəfə də baş tutmur.
Nəhayət, Azərbaycan KP MK-nın üçüncü dəfə, 10 oktyabr 1940-cı il tarixli büro iclasında qəbul etdiyi qərardan sonra — 1940-cı il oktyabrın 23-25-də Azərbaycan rəssamlarının I qurultayı keçirilir. Qurultay Azərbaycan təsviri sənətinin vəziyyətini və bu sahədə əldə edilmiş nailiyyətləri müzakirə etdi, yaradıcılıq işinin gələcək perspektivlərini müəyyənləşdirdi. Qurultayın qərarlarında Azərbaycan rəssamlarının milli yaradıcılıq məktəbinin formalaşması mühüm nailiyyət kimi qeyd olundu.
Doğurdan da, sosialist prinsiplərinin praktikada tətbiqi geniş təlqin olunsa da, o vaxt böyük yaradıcılıq yoluna qədəm qoyan gənc rəssamların milli irsin əvəzolunmaz ənənələrinə sadiq qalaraq sənəti özünəməxsus əsərlərlə zənginləşdirmələri çox önəmli idi. Bu bədii məziyyətlər Əzim Əzimzadə, Qəzənfər Xalıqov, Salam Salamzadə ilə yanaşı, gənc rəssamlardan Tağı Tağıyev, Kamil Xanlarov, Əlibala Kazımov, Həsən Haqverdiyev, Zivər Məmmədova, Reyhan Topçubaşova, Gülnaz Salamova, Maral Rəhmanzadə, İzzət Seyidova və Güllü Mustafayevanın əsərlərində müşahidə olunurdu.
Ölkədə M.F.Axundovun (1939) və Nizami Gəncəvinin (1940) obrazlarının yaradılması məqsədilə elan olunan müsabiqələr portret janrının, bütünlükdə isə rəngkarlığın inkişafında yaddaqalan mərhələ oldu. Birinci müsabiqə təşkilatçıları tam qane etmədi. Odur ki, müsabiqənin yalnız üçüncü mükafatı Hüseyn Əliyevə, həvəsləndirici mükafat isə Adil Qazıyevə verildi.
Ümumittifaq çərçivəsində keçirilən ikinci müsabiqədə birinci mükafata Qəzənfər Xalıqovun yaratdığı portret layiq görüldü. Şarin bu gün tanınan məlum obrazı da o vaxt qəbul edilən əsərdir.
Rəssamların birinci qurultayından az sonra, 1941-ci ildə Böyük Vətən müharibəsinin başlanması yeni yaradılmış Rəssamlar İttifaqı üçün ciddi bir sınaq oldu. Bütün sovet xalqları kimi Azərbaycan xalqı da fiziki və mənəvi qüvvələrini səfərbərliyə aldı. İyirmidən çox rəssam döyüşən ordu sıralarına yola düşməklə, cəbhə qəzetlərinin redaksiyalarında çalışmağa başladı. “Hər şey cəbhə üçün, hər şey qələbə naminə” şüarı Azərbaycan rəssamları üçün də başlıca amala çevrildi. Azərbaycan sənətkarları respublika zəhmətkeşlərini faşist işğalçılarına qarşı qəhrəmancasına mübarizəyə, qələbə naminə fədakar əməyə çağıran, vətənpərvərlik hissi aşılayan əsərlər yaratmağa başladılar.
Bu gün zaman arxa cəbhədə, təsviri sənət ustalarının gördükləri yaradıcı işin heç də ön cəbhədəki əli silahlı əsgərlərdən az xidmət olmadığını təsdiqləyir. Cəbhəni yanacaqla təmin etməklə qəhrəmanlıq rəmzinə çevrilən Bakı həm də ideoloji cəbhədə cəsarətli və inamlı mübarizə aparırdı. Azərbaycan rəssamlarının arxa cəbhədə apardıqları cəsarətli ideoloji mübarizənin sorağı tez bir zamanda Moskvaya da gedib çıxmışdı. 1943-cü ilin aprel ayında məşhur Tretyakov qalereyasının salonlarında Azərbaycan rəssamlarının vətənpərvərlik ruhlu əsərlərinin nümayişi həm də Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının bir yaradıcı qurum kimi təşkilatçılığının təqdir olunması idi.
Böyük Vətən müharibəsi qələbə ilə başa çatdıqdan sonra Azərbaycan təsviri sənətinin yeni yüksəliş dövrü başlayır. Azərbaycan Rəssamlar İttifaqı öz ətrafında birləşdirdiyi yaradıcıların istedadlarının nümayişi üçün şərait yaratmağı özünün başlıca fəaliyyət prinsipinə çevirir. Ümumittifaq rəssamlıq sərgilərində iştirak edən müəlliflərin sayca ildən-ilə artması Azərbaycan rəssamlığının yetkinləşdiyini, sürətlə irəliləyişini göstərir. Nizami Gəncəvinin 1947-ci ildə qeyd olunan 800 illik yubileyi Rəssamlar İttifaqı üçün əsl sınağa çevrildi. Nizaminin obrazı üçün elan olunan Ümumittifaq müsabiqəsinin keçirilməsi və Qəzənfər Xalıqovun əsərinin qalib elan olunması (1940), onun nəticələri əsasında Gəncədə (1947) və Bakıda (1949) heykəltaraş Fuad Əbdürrəhmanovun yaratdığı əsərlərin abidəyə çevrilməsi, şairin “Xəmsə”sinin illüstrasiyalı akademik nəşrinin çap edilməsi və digər yaradıcılıq işləri təşkilatın bu imtahandan alnıaçıq çıxdığını təsdiqləyir.
Rəssamlarımızdan Mikayıl Abdullayev, Səttar Bəhlulzadə, Nadir Əbdürrəhmanov, Salam Salamzadə, Maral Rəhmanzadə, Lətif Kərimov və başqalarının Bakıda və Moskvada fərdi sərgilərinin təşkili, Azərbaycan sənətkarlarının əsərlərinin London, Nyu-York, Brüssel, Varşava, Praqa, Dehli, Paris kimi şəhərlərdə nümayişi, 1959-cu ilin yazında Moskvada Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti dekadasının keçirilməsi həm Rəssamlar İttifaqının, bütünlükdə isə respublikanın 1950-1960-cı illər mədəni həyatında əlamətdar hadisə oldu.
1961-1967-ci illərdə Mikayıl Abdullayev, Tahir Salahov, Səttar Bəhlulzadə, Nadir Əbdürrəhmanov və Toğrul Nərimanbəyovun tablolarının, Fuad Əbdürrəmhmanov və Tokay Məmmədovun heykəllərinin, Maral Rəhmanzadə və Ələkbər Rzaquliyevin qrafik işlərinin bir çox qonşu respublikalarda, həmçinin digər dövlətlərdə təmsil olunması milli mədəniyyətimizin təbliği üçün gözəl vasitəyə çevrildi.
Həmin dövrdə Azərbaycan monumental heykəltaraşlığı bu gün də Bakını və respublikamızın digər şəhərlərini bəzəyən yeni heykəllərlə zənginləşdi.
Böyükağa Mirzəzadə (1957) və Tahir Salahovun (1965) tərtibat verdikləri teatr tamaşalarına M.F.Axundov və Ü.Hacıbəyov adına respublika Dövlət mükafatının verilməsi də rəssamların bu sahədə qazandıqları uğurların ifadəsi idi.
1960-cı ildə Bakıda Mədəniyyət Nazirliyinin sərgi salonunun açılması da sərgi işinin yaxşılaşdırılmasına təkan verdi.
Rəssamlar İttifaqının 1955-1965-ci illərdə keçirilən II, III, IV və V qurultaylarında da əldə olunan sənət uğurlarında qurumun təşkilatçılıq işinə yüksək qiymət verilməklə, təsviri sənətin həyatla əlaqəsinin əldə olunması, sənətin nəzəri və praktiki məsələləri geniş müzakirə mövzusuna çevrilmiş, perspektiv planlar müəyyənləşdirilmişdi.
1970-80-ci illərdə Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının fəaliyyətində, təbii olaraq, sovet ideologiyasının təbliğinə yönəlmiş tədbirlər aparıcı rol oynamışdır. Bununla belə, rəssamların yaradıcılığında fərqli özünüifadə vasitələrinə meylin güclənməsi baş verir. Mircavad Mircavadov və Tofiq Cavadov, Əşrəf Muradoğlu, Qorxmaz Əfəndiyev, Əlövsət Əliyev, Fərhad Xəlilov və Rəfael Muradov kimi həm orta, həm də gənc nəsil rəssamlarının sonralar sənət tariximizə “Abşeron məktəbi” adı ilə daxil olan və özündə yeni, daha səmimi və təbii bədii-estetik məziyyətləri yaşadan bir mənəvi dəyər qaynağı olaraq o vaxtlar sosialist ideoloji məkanında damla kimi görünsə də, sonrakı hadisələr bu işartının böyük bir sənət amalına çevrilməsində önəmli, təkanverici rol oynadığını təsdiqlədi.
1987-ci ilin 29-30 sentyabrında Bakıda keçirilən rəssamların X qurultayının nəticələri nəinki Azərbaycan, o cümlədən də bütün SSRİ məkanında bu sahədə yeniləşmənin bəlkə də ilk ciddi nümunəsi idi. İdeoloji-təbliğat xarakterli ənənəvi hesabat Rəssamlar İttifaqının o vaxtkı 780 üzvünü razı salmadı və onlar adət halını almış “seçki” üsuluna etirazlarını bildirməklə Mərkəzi Komitənin “məsləhət” bildiyi adama “yox” dedilər və özlərinin sədr vəzifəsində görmək istədikləri namizədi seçdilər. Bu cür üsyankarcasına seçkinin nəticəsində ilk dəfə olaraq ölkənin yaradıcılıq təşkilatının rəhbərliyinə kommunist olmayan bitərəf Fərhad Xəlilov seçildi.
Rəssamlar İttifaqının yeni rəhbərliyi öz sələflərinin ideoloji göstəricilər sayəsində topladıqları xoşagəlməz irsin aşıladığı mütiliyi dağıtmalı, mənəvi-psixoloji mühitin saflaşdığına inamı qaytarmalı idi. Elə yaxın aylar üçün nəzərdə tutulan tədbirlər planı da bu mənada rəngarəngliyi ilə seçilirdi. Onların sırasında Azərbaycanda və onun sərhədlərindən uzaqlarda sərgilərin təşkili önəmli yer tuturdu.
1988-ci ildə isə bu yöndə aparılan iş daha əhatəli forma aldı. Bakıda il ərzində Müslüm Abbasov, Kamal Əhməd, Ağa Mehdiyev, Mais Ağabəyov, Teymur Məmmədov, Hafiz Zeynalov və b. yaradıcılığı tamaşaçılara təqdim edildi. Həmin ildə Ələkbər Rzaquliyevin sərgisinin təşkili Rəssamlar İttifaqının təsviri sənətimizin korifeylərindən birinin yaradıcılığını təqdim və təbliğ etmək məqsədi daşıyırdı, dünyasını vaxtsız dəyişmiş Ramiz Talıbovun əsərlərinin nümayişi isə artıq Rəssamlar İttifaqının başı üzərində dolaşmaqda olan unutqanlıq pərdəsini dağıtmağa xidmət edirdi. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, yeniləşən yaradıcılıq təşkilatı həmin ənənəni bu günə kimi də inamla davam etdirməkdədir.
1988-ci ilin elə yanvarında Bakıda “Gənclik–sülh–əmək” və oktyabrında “Dünya gənclərin gözü ilə” adlı sərgilərinin təşkili əslində Rəssamlar İttifaqının təşkilati işlərində yeniliyi arzulayan qüvvələrin yaradıcılıq potensialına baxışa çevrildi. Bununla da ittifaqın rəhbərliyi enişli-yoxuşlu sənət meydanında taleyini bu çətin yaradıcı seçimlə bağlayan sələflərinin necəliyini müəyyənləşdirə bildi.
Rəssamlar İttifaqı rəhbərliyinin əvəzlənməsi ilə başa çatan tarixi X qurultaydan düz bir il sonra təşkilat simpoziumunun (1988), onun ardınca rəngkarların beynəlxalq simpoziumlarının (1989 və 1990) keçirilməsi təkcə Azərbaycandakı yox, eləcə də Moskvadakı mərkəzi aparatı çox narahat etmişdi. Kommunist ideologiyasının hələ də mövcud olduğu bir dövrdə, bütün tədbirlər planının az qala bir neçə il əvvəl “yüksək” kabinetlərdə təsdiqləndiyi məkanda və şəraitdə Bakıda nüfuzlu yaradıcılıq təşkilatının müstəqilliyi yuxarılar üçün xoşagələn deyildi.
Beynəlxalq rəngkarlıq simpoziumunda ABŞ, Almaniya, Yuqoslaviya və digər nüfuzlu dünya ölkələri nümayəndələrinin iştirakı həm də İttifaqa 1990-cı ilin Yanvar hadisələri üzərindəki informasiya blokadasını yarmaqda, xalqımızın ağrılarını olduğu kimi beynəlxalq aləmə yaymaqda köməkçi oldu. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, hadisənin baş verdiyi günlərdə, paytaxtda komendant saatının mövcudluğu şəratində Rəssamlar İttifaqının binası əsl təbliğat mərkəzinə çevrilmişdi. Hərbçilərin diqqətini ilk baxışda cəlb etməyən bu “mədəni mərkəzdə” həmin günlərdə Qanlı Yanvarı əks etdirən videolentlər çoxaldılır və SSRİ məkanına, eləcə də xarici ölkələrə yayılırdı. Bütün bu işləri öz üzvləri vasitəsilə görən Rəssamlar İttifaqı xalqımızın yaşadığı bu faciələrin bədii ifadəsini əks etdirən əsərlərin yaradılması üçün bütün yaradıcılıq potensilandan istifadə etməklə özünün taleyüklü məsələlərdə birmənalı olaraq milləti ilə bir olduğunu təsdiqləmişdir. Rəssamlar bu mövzuda yaratdıqları əsərləri “Faciələrimiz”, “Qarabağ harayı” və “Xocalı” kimi əhatəli sərgilərdə nümayiş etdrmişlər.
Rəssamlar İttifaqının 1987-2005-ci illərdəki sərgi fəaliyyətinin rəngarəngliyindəndir ki, dünya bu gün bədii məkanda “Əzimzadə məktəbi”nin mövcudluğunu qəbul etməklə “Azərbaycan rəngkarlığı” məfhumunun da qanunauyğunluğunu etiraf etməli olmuşdur. Belə sərgilərin sırasında Mircavad Mircavadov, Mikayıl Abdullayev, Səttar Bəhlulzadə, Toğrul Nərimanbəyov, Fərhad Xəlilov, Arif Hüseynov, Tahir Salahov kimi rəssamların xarici ölkələrdə, Altay Hacıyev, Adil Mirzəzadə, Müslüm Abbasov və başqalarının Bakıda təşkil olunan yaradıcılıq baxışlarını qeyd etmək olar.
İttifaqın ən yaxşı sənət əsərləri üçün təsis etdiyi “Sultan Məhəmməd adına mükafat” 1994-cü ildən başlayaraq iki ildən bir rəssamlara təqdim olunmaqdadır. 1991-ci ildən çap olunan “İncəsənət” qəzeti də ittifaq üzvlərinin yaradıcılığının təbliğatı sahəsində duyulası fəaliyyət göstərməkdədir. Təsviri sənətimizin inkişafında iz qoymuş ittifaq üzvləri də təşkilatın diqqət mərkəzindədir, dünyasını dəyişmiş neçə-neçə sənətkarın xatirəsinin ədəbiləşdirilməsi bunun təsdiqidir.
Qeyd etmək lazımdır ki, hazırkı dövrdə ölkəmizin müstəqilliyi həm də onun önəmli sahələrindən biri olan incəsənətin inkişafının azaldığını və yaradıcıların hər hansı ideoloji çərçivədə fəaliyyət göstərməyə məcbur olmadıqlarını şərtləndirmişdir. Bu, əslində, yaradıcı insanlar üçün bir tərəfdən böyük nemətdir, digər tərəfdən onları kifayət qədər məsuliyyətli olmağa, müstəqil qərar qəbul etməyə sövq edən bir amildir.
Təsviri sənət ölkənin hərtərəfli inkişafının ayrılmaz tərkib hissəsi olduğundan bu gün onun təşəkkülü və cəmiyyətdə özünə yer tapması, insanların həyat tərzinə müsbət təsir göstərməsinə nail olması Rəssamlar İtifaqının bir təşkilat kimi başlıca vəzifəsidir. Odur ki, bu qurum özünün 65 illik fəaliyyətinin yeni və daha məsuliyyətli indiki mərhələsində həyata keçirdiyi proqramlarla işini yenidən qurmaq, iqtisadi uğurlarına görə artıq regionda lider olan Azərbaycanımızı — Bakımızı həm də mədəni mərkəzə çevirmək niyyətindədir. Bu gün təşkilatın bütün qüvvələrinin buna yönəlməsi, planların həyata keçirilməsi üçün yaradıcılıq və maddi-mənəvi imkanların olması işıqlı niyyətin tezliklə reallaşacağına əminlik yaradır.

Xalq qəzeti.-2006.-17 dekabr.-S.5.