Xəlilzadə F

Xəlilzadə F.

Xalq artisti Zeynəb Xanlarova 50 ilə yaxındır ki, Azərbaycan səhnəsinin ən parlaq ulduzudur. Ovsunlu nəğmələri ilə ürəklərdə özünə əbədi məhəbbət heykəli qurmuş Zeynəb Xanlarova sənət taxtının zirvəsində öz halal yerini tutaraq musiqi mədəniyyəti tariximizdə görkəmli xidmətləri ilə seçildi. O, təkcə Azərbaycanda deyil, dünyada sevilən, məlahətli səsi ilə məmləkətlər dolaşan ustad ifaçılarımızdan biridir.
Zeynəb Xanlarovanın həmişəbahar sənəti və yaradıcılığı barəsində bir neçə kitab yazılıb, məqalələr qələmə alınıb və hələ neçəsi də üzə çıxmağa məqam gözləyir. Təsadüf elə gətirib ki, bir neçə dəfə xarici ölkələrə birgə səfərdə olmuşuq. Xüsusilə Türkiyədə Zeynəb Xanlarovaya olan sonsuz məhəbbətin şahidiyəm. İndi bu ölkəyə gedib-gəlməyə nə var ki?! Vaxt var idi ki, qapalı sərhədləri keçmək hər adama qismət olmurdu. Onda nəinki Türkiyədə, bütün dünyada yaşayan azərbaycanlılar üçün Zeynəb Xanlarova Azərbaycanın bağrından qopan yeganə səs idi və onun işığına minlərlə insan yığışardı. Bu, bir həqiqətdir ki, Zeynəb Xanlarova ətrafımızı bürümüş min avazın içindən seçilən səsi və səsinin ürəyə yatan məlahəti, həzinliyi ilə yüzlərlə pərəstişkarını heyrətə gətirməkdədir. Uşaqdan-böyüyə, hamının dərin məhəbbətlə sevdiyi gözəl nəfəsli müğənnimiz neçə ildir səhnədədir? Bu sualın cavabını özü daha yaxşı bilir, söhbət illərdə deyil. Bunu çoxu indi də yaxşı xatırlayır ki, ötən əsrin 60-70-ci illərində keçmiş İttifaqda çox məşhur olan müğənnimizin Bakıda keçirilən konsertlərinə düşmək çox çətin idi. Bu, hər kəsə nəsib olmurdu.
Bu səsin ətrafında çox səslər vurnuxub (əlbəttə, ilahi səs sahiblərinin bu sıraya dəxli yoxdur). Müvəqqəti populyarlaşanı da olub, bulaq kimi quruyanı da. Amma sənət meydanında həmişəki şuxluğunu, həvəsini qoruyub saxlayan Zeynəb xanımın sənət taxtındakı şahlığı əbədilik qismətinə yazılıb. Nə zamanın gərdişləri, nə həyatın vərdişləri onun istər təbiətinə, istərsə də müğənnilik məharətinə toxuna bilib. Həmişəki yerində - Zeynəbliyində qala bildiyi üçün ona olan tamaşaçı sevgisi illər boyu səngiməyib. Birnəfəsə, dalbadal 30-35 mahnını ifa etməyi bacaran müğənnimiz maraqlıdır ki, çox oxuduqca səsi daha da durulaşır, saflaşır, bulaq kimi qaynayır. Konsertində ilk nəğməsi ilə sonuncu nəğməsi arasında qəribə fərq duyulur. Zeynəb xanımın səsi nəğmədən-nəğməyə təravətlənir. Elə bil səsin yeni möcüzələri açılır. Mədəniyyət və turizm nazirinin müavini Ədalət Vəliyevin sözləridir: "1996-cı ildə mən Pekinin möhtəşəm konsert salonunda Zeynəb xanımın sənət uğurlarını heç unuda bilmirəm. Səsin qüdrətini ilk dəfə onda duydum. Zeynəb Xanlarova öz nəğmələri ilə Çini fəth etdi. Azərbaycanı təbliğ edib tanıtmaq, sevdirmək üçün çalışan diplomatların, siyasətçilərin işini Zeynəb xanım mahnıları ilə iki həftədə bacardı".
Söz, əslində insanın qəlbinin ətridir, səs də onun rəngi. Xoş o müğənninin halına ki, bütün ifaları bu təmasdan yoğrulur. Onda səsin qəribə çalarları alınır. Zeynəb xanıma qulaq asdıqca məhz nəğmələrin rəngini görürsən. Xüsusilə də son illər ara-sıra Zeynəb xanımın mahnılarını eşidəndə qəribə bir nostalgiya keçirirsən. Çünki bu yanğının və şirin səsin dinləyici ürəyində yaratdığı zərif duyğuların adı bəlli olmur. Bizi bizdən alıb yenidən özümüzə qaytaran nəğmələrin selində hiss edirsən ki, sən məhz bu səs - Zeynəb Xanlarovanın ifası üçün darıxmısan. Həmişə yeni ilin ilk anlarında AzTV-nin hazırladığı musiqi proqramlarında Zeynəb xanım bizlərin qonağı olur. Gör neçə ildir ki, bu nəfəs xalqımızı səmimiyyətlə salamlayır, ona gözəl nəğmələr bəxş edir. Zeynəb xanım sevənlərin, sevilənlərin, bir sözlə, duyğulu insanların, sənət qədri bilənlərin müğənnisidir.
Müğənni var ki, oxuduğu mahnıya axıradək qulaq asmağa adamın səbri çatmır. Zeynəb Xanlarovanın hər zaman bizimlə yol gedən nəğmələri var ki, vaxt-bivaxt zümzüməmizdədir. İllərin bir başında biz yaşlaşırıq. O nəğmə isə həmişə təzətər qalır. Söz mənalıdır, yoxsa səs məlahətlidir? Deyək ki, o sözü başqası da oxuyar, o səsi bəlkə də ayrısı da təqlid edə bilər, amma Zeynəb Xanlarovanın mahnısı olmaz. Səsi də, sözü də hələ üstəlik, musiqisi də özünün daxilindən gələn qəribə bir rejissorluqla nizamlanır, naxışlanır. Bununla da müğənni hər bir mahnıya məharətlə öz "möhürünü" vurur. Oxuyan var ki, səsinə qulaq asmağa meyilin olsa da, üzünü belə görmək istəmirsən. Görünüşündən, qiyafəsindən və ya bəlkə də səhnə mədəniyyətindən xoşun gəlmir. Zeynəb xanımı isə əksinə, mütləq görmək, ona tamaşa etmək istəyirsən. Çünki bu görüşün bir özgə aləmi var. Onun hər bir hərəkəti, baxışı, gülüşü sənə zövq verir, xoş ovqat bağışlayır. Bax, Zeynəb Xanlarovanın mahnıları belə bir harmoniyanın vəhdətindən yaranır.
Bu fikri bütün mütəxəssislər təsdiqləyirlər ki, ötən əsrdə Azərbaycan səhnəsinə canlılıq, şuxluq Zeynəb Xanlarova tərəfindən gətirilib. Ekranda, səhnədə olan quruluq, yorucu texniki cizgilər bu xanımın coşğun ifası, uyarlı hərəkətlərinin təsirindən əriyib itdi. Zeynəb Xanlarova səsinin məlahəti və ritmik oyunları, məharətli ifası və səhnə mədəniyyəti ilə konsert salonlarını yorucu məqamlardan xilas etdi. Xalq rəssamı, görkəmli fırça ustası Tahir Salahov yazırdı: "Zeynəb musiqimizdə hadisədir, mərhələdir və onun varlığı ilə fəxr etməyə dəyər". Muğam ustadı, görkəmli xanəndə Seyid Şuşinskiyə məxsus fikirdir: "Mən onun üzərində doğma balam kimi əsmişəm. Zeynəb mənim fərasətli, istedadlı, ciddi tələbəmdir. Yüz səsin içindən onun oxumasını dərhal ayırd edərəm". Xalq şairi Süleyman Rüstəm isə Zeynəb Xanlarovanın məlahətli səsindən vəcdə gələrək belə yazmışdır:

Sən özün bir şərqisən, ey elimin
nəğməkarı;
Zildə səsin dağ çayıdır, bəmdə
hicran harayları...
"Şəbi-hicran" ürəyinin təşnəsimi,
Zeynəb xanım?!
Bəsindirmi bu torpağın bu sevgisi,
Zeynəb xanım?!
Qoy ucalsın pərdə-pərdə o şux
səsin, Zeynəb xanım,
Məhəbbətdən heykəlin var,
ürəklərdə, Zeynəb xanım!..
Ömrün dünəni

Zeynəb Yəhya qızı Xanlarova 28 dekabr 1936-cı ildə Bakıda, özünün dediyi kimi, Dağlı məhəlləsində dünyaya göz açmışdır. Ailədə iki bacı, üç qardaş olublar. Uşaqlıqda ən böyük arzusu müəllim olmaq imiş. Elə bu niyyətlə də Bakıdakı pedaqoji məktəblərin birində təhsil alıb. Kiçik yaşlarından musiqiyə, oxumağa böyük həvəsi olub. Xüsusilə də ədəbiyyat dərslərində o, şeirləri mahnı kimi oxuyarmış. Məktəbdə keçirilən bayram şənliklərində iştirak edən Zeynəb özfəaliyyət dərnəyinin üzvü idi. Bir dəfə özfəaliyyət kollektivlərinə keçirilən baxışda Zeynəb Xanlarova da iştirak edib. Onun oxuduğu "Azərbaycan maralı" mahnısı münsiflər heyətinin xoşuna gəlib. O zaman münsiflər heyətinin üzvləri Əfrasiyab Bədəlbəyli, Cahangir Cahangirov, Qəmbər Hüseynli olub. Zeynəb xanım söyləyir ki, Əfrasiyab Bədəlbəyli məni yanına çağıraraq sorğu-suala tutdu. Biləndə ki, Pedaqoji məktəbdə oxuyuram, təəccübləndi. Söylədi ki, sənin yerin musiqi məktəbidir. Zeynəb Xanlarova pedaqoji təhsilini başa vurandan sonra Asəf Zeynallı adına Musiqi Məktəbinə daxil olaraq dövrünün böyük xanəndəsi Seyid Şuşinskinin sinfində dərs alıb. Ömrü boyu müəlliminin məsləhətini, tövsiyəsini unutmayan Zeynəb Xanlarova söyləyir ki, Seyid Şuşinski deyərdi: "Müğənni birinci növbədə yaddaşının qayğısına qalmalıdır. Yaddaşsız müğənni oxumaqdan əl götürməlidir". Doğrudan da, bütün bu illər ərzində birnəfəsə 20-30 mahnını oxumağı bacaran Zeynəb Xanlarovanın əlində heç kəs "şparqalka" görmədi. Seyid Şuşinskinin təşəbbüsü ilə Zeynəb Xanlarova qadınlar arasında ilk dəfə "Çahargah" muğamını öyrənərək oxudu. 1960-cı ildə efirdə səslənən bu səs hamını heyrətə gətirdi. Zeynəb Xanlarova müəllim olmaq arzusunda idi, amma səsi onu başqa səmtə apardı.
1960-cı ildə musiqi məktəbini bitirdikdən sonra Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının bədii rəhbəri, xalq artisti, görkəmli rejissor Şəmsi Bədəlbəylinin dəvəti ilə Zeynəb Xanlarova bu mədəniyyət ocağında işə başladı. Adətən, Opera və Balet Teatrında təcrübəsiz artistə əsas partiyalar deyil, kütləvi səhnələrdə iştirakı məsləhət görülərdi. Amma Zeynəb xanıma olan inam o qədər güclü idi ki, ilk işi "Leyli və Məcnun" operasındakı Leyli rolu oldu. Opera 1961-ci ilin əvvəllərində tamaşaya qoyuldu. Quruluşçu rejissor Soltan Dadaşov, Məcnun rolunda Əbülfət Əliyev, Leyli rolunun ifaçısı isə Zeynəb Xanlarova oldu. Zeynəb xanıma qədər səhnədə müxtəlif Leylilər - Həqiqət Rzayeva, Sürəyya Qacar, Rübabə Muradova, Gülxar Həsənova və başqaları olmuşlar. Zeynəb Xanlarovanın Leylisi bir çox cəhətləri ilə fərqləndi. Həm çox gənc, səhnə forması yerində, xüsusilə də oxuduğu qəzəlləri səlis və düzgün tələffüz edirdi. Opera müğənnisi üçün lazım olan vacib şərtləri Zeynəb Xanlarova çox ustalıqla yerinə yetirə bilmişdi. Zeynəb xanımın Leylisini görənlər təsdiqləyirlər ki, o, əsl faciəvi Leyli obrazını yaratmışdır. Sonralar Zeynəb xanım Bakir Haşımovla, Arif Babayevlə tərəf-müqabil oldu. Səhnədə ən çox Arif Babayevlə eyni tamaşada iştirak edən Zeynəb Xanlarova Leylidən sonra Əsli rolunun da ("Əsli və Kərəm") mahir ifaçılarından sayıldı.
Azərbycan muğamlarını, xalq və bəstəkar mahnılarını minbir məhəbbətlə oxuyan Zeynəb Xanlarova özü də musiqi bəstələyirdi. Amma uzun müddət bunu heç kəsə bildirməyib. Son illər məlum oldu ki, bir sıra mahnıların təkcə musiqisi deyil, sözləri də onundur.
Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişafında bənzərsiz xidmətləri olan məşhur tarzən Əhməd Bakıxanov Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsində Üzeyir Hacıbəyov tərəfindən yaradılmış Xalq Çalğı Alətləri Ansamblının bədii rəhbəri idi. Mahir tarzən həmişə çalışırdı ki, ansambla məhz istedadlı gəncləri cəlb etsin. Zeynəb xanımın səsi onu bərk təsirləndirir və o, bu yeni ifaçını öz ansamblında görmək istəyirdi. Beləliklə, Zeynəb Xanlarova 1960-cı ildən bu ansamblın müşayiəti ilə tamaşaçıların görüşünə çıxıb. O illərdə Zeynəb xanımın böyük ilham və həvəslə oxuduğu bəstəkar mahnılarının əksəriyyəti Ələkbər Tağıyevə məxsus idi. Unudulmaz bəstəçinin "Ananın səsi", "Bakı gecələri", "Göy göl", "Sənin gülüşlərin", "Maral", "Neylərəm, unutsan", "Bülbül", "Ya bir olar, ya iki", "Söylə, yadındamı?", "Sənə qurban", "Arzu qızım" və onlarca mahnıları Zeynəb Xanlarovanın ifasında çox uğurlu alındı.
Zeynəb Xanlarovanın məharətli ifası tezliklə digər bəstəkarların da diqqətini çəkdi. Az keçmədi ki, Zeynəb xanımın repertuarında Fikrət Əmirovun, Cahangir Cahangirovun, Qara Qarayevin, Tofiq Quliyevin, Arif Məlikovun, Ramiz Mustafayevin, Şəfiqə Axundovanın, Emin Sabitoğlunun, Telman Hacıyevin, Tofiq Bakıxanovun, Ramiz Mirişlinin, Oqtay Rəcəbovun və onlarca başqa bəstəkarların mahnıları əsas yer tutdu. Bu sənətkarlar da təbii ki, hər sözə musiqi qoşmazdılar. Onlar da S.Rüstəm, N.Xəzri, B.Vahabzadə, Ə.Ziyatay, M.Araz, N.Həsənzadə... kimi şairlərin yaradıcılığına müraciət edərdilər. Mahnı janrının yaranmasında müəlliflərin birgə uğurlu ünsiyyəti onun ömrünü uzadır. Bu səbəbdən də Zeynəb xanımın ifasında səslənən hər bir musiqi parçası mütləq retro əsərinə çevrilir.
1967-ci ildə Zeynəb Xanlarova musiqi ifaçılıq mədəniyyətinin inkişafında göstərdiyi xidmətlərə görə "Azərbaycan SSR əməkdar artisti" fəxri adına layiq görüldü. Zeynəb Xanlarova yeganə ifaçı idi ki, sovet dövründə keçmiş SSRİ-nin müttəfiq respublikalarının əksəriyyəti ona öz hökumətlərinin mükafatlarını vermişdilər. Zeynəb Xanlarova Özbəkistanın, Gürcüstanın, əməkdar artisti fəxri adını daşıyırdı. 1971-ci ildə "Şərəf nişanı" ordeninə, 1975-ci ildə Azərbaycan Respublikasının "Xalq artisti" fəxri adına layiq görülən Zeynəb Xanlarova 1980-ci ildə artıq SSRİ-nin xalq artisti idi. Yalnız muğam və xalq mahnıları oxuduğuna görə keçmiş SSRİ-də bu cür yüksək fəxri ad almaq hər kəsə nəsib deyildi. Bu fəxri adın reallaşmasında ümummilli liderimiz, unudulmaz Heydər Əliyevin böyük xidməti var idi. Bu faktdır ki, ulu öndərimiz o dövrdə çox böyük cəsarətli addımlar ataraq Azərbaycan mədəniyyətinin, milli musiqisinin, təsviri incəsənətinin inkişafında əməyi olan istedadlı şəxsiyyətlərin SSRİ kimi ziddiyyətli bir dövlətin müəyyən diktələrindən, şərtlərindən, təzyiqlərindən xilas edərək nüfuzlu mükafatlar almasına, şöhrətlənməsinə, daha geniş miqyasda fəaliyyət göstərməsinə, dünyada tanınmasına çalışırdı.

Nəğmələrlə eldən-elə

Müxtəlif çalğı alətləri ansamblının müşayiəti ilə oxuyan, uğurlu solo konsertlər verən Zeynəb Xanlarova sonralar öz ansamblını yaradaraq həm Azərbaycanın daxilində, həm xarici ölkələrdə geniş konsert proqramları ilə çıxış etməyə başladı. Xarici ölkələrə ilk musiqili qastrol səfəri 1963-cü ildən başlayan xalq artistimiz planetimizi bir neçə dəfə dolaşıb. Onun məlahətli səsi okeanın o tayından tutmuş müxtəlif ölkələrdən gəlib. Zeynəb Xanlarova dünya musiqisevərlərinin pərəstiş etdiyi, arzuladığı, sevə-sevə dinlədiyi müğənniyə çevrilib. Xarici ölkə mətbuatının səhifələrində bir başlıq tez-tez diqqət çəkərdi: "Azəri bülbülü Zeynəb Xanlarova könülləri fəth etdi". Dünyanın hansı ölkəsində, hansı əcnəbi millətin qarşısında oxumasından asılı olmayaraq, Zeynəb Xanlarovanın ilk ifası "Azərbaycan" mahnısıdır (sözləri Səməd Vurğunun, musiqisi Ələkbər Tağıyevindir). Bu da faktdır ki, sovet zamanında Zeynəb xanım dünyaya səpələnmiş azərbaycanlıların arasında mənəvi körpüyə çevrilmişdi.
Onun haqqında "Salam, Zeynəb!" adlı sənədli film çəkilib. Bir sıra mükafatlara, orden və medallara layiq görülmüş Zeynəb Xanlarova müstəqil respublikamızın ali təltiflərindən olan "Şöhrət" ordeni almış və Prezident təqaüdçüsüdür. O, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatıdır. Bu günlərdə isə ölkə başçısı cənab İlham Əliyevin sərəncamı ilə musiqi mədəniyyətinin inkişafındakı xidmətlərinə görə "İstiqlal" ordeninə layiq görülmüşdür.
Bütün bu gözəl adlarla bərabər Zeynəb Xanlarova sevimli ana, qayınana və nənədir. İndi onun qayğılarının yeni ünvanı var. Vaxtilə atası Yəhya kişi anasının ismini sevimli qızına bağışlamışdı. Zeynəb xanım da bu ənənəni davam etdirərək nənədən gələn yadigar adı nəvəsi Zeynəbə ərməğan edib. Nə xoş ki, bu evdə ikinci Zeynəb böyüyür.

Azərbaycan.- 2006.- 28 dekabr.- S. 7.