Sevil, Rüxsarə

Səsin gəlsin, qara zurna, gur gəlsin...

Mahir ifaçı Əlicavad Cavadov olanlardan, keçənlərdən, gələcəkdən danışır

Bu sualla Aşıqlar Birliyinə müraciət etdik. Birliyin sədri Zümrüd Məmmədova bu barədə bizə mahir qara zurna ifaçısı Əlicavad Cavadovla söhbət etməyi məsləhət bildi.

“Ailəmi itirəndən sonra yalnız zurnayla təsəlli tapdım”

Əlicavad kişiylə Milli Parkda görüşdük. Dedi ki, boş vaxtı olanda öz kiçik ansamblı ilə bulvara gəlir. Onlar sahilə gələn bəylə gəlini 5-10 dəqiqəlik əyləndirirlər. Əlicavad kişi təkcə mahir ifaçı deyil, həm də 50 növ nəfəs aləti düzəldir. Dəfələrlə müxtəlif müsabiqələrin laureatı olub, qızıl, gümüş medallara layiq görülüb. Sənətkar bir ara qara zurnaya əməlli-başlı ögey münasibət yarandığından təəssüfləndiyini bildirdi. Amma son dövrlərdə yavaş-yavaş bu alətə marağın artması ilə təskinlik tapdığını dedi. Əlicavad kişi qara zurnanın unudulmasında öz həmkarlarını da qınadı:

- Klarnet, gitara, qarmon kimi alətlərin qara zurnanı üstələməsində bizim də günahımız var. Qara zurna ifaçıları gərək elə yaxşı çalsınlar ki, dinləyənlər bunun necə alət olduğunu duysunlar. Qara zurnanı o səviyyəyə qaldırmaq lazımdır ki, yabançı alətlər onu üstələməsin.

- Qara zurnayla nə vaxtdan “dostluq edirsiz”? 

- Mən 1944-cü ildə İsmayıllı rayonunun Müdrisə kəndində doğulmuşam. 12 yaşıma qədər orada yaşamışam, sonra Bakıya köçmüşəm. Uşaqlıqdan nəfəsli çalğı alətlərinə böyük marağım olub. Qonşu kənddə Vəli kişi deyilən zurnaçının ifasını çox xoşlayırdım, amma öyrənə bilmirdim. Sonra rəhmətlik kürdəmirli Həsrət Hüseynov məni öyrətdi. Həsrət əmini və şamaxılı Əli Kərimovu öz mənəvi ustam hesab edirəm. Əli kişini görməsəm də, onun bəstələdiyi “Heyvagülü”, “Dağ çiçəyi”, “Bənövşə”, “Çəmənlik” kimi 20-dək mahnısını radioda çox dinləmişəm və hazırda bu mahnıların unudulmaması üçün mütəmadi ifa edirəm.
Bu sənətə tam bağlılığım 1975-ci ildə yarandı. Həmin ildə “Çermet”də evimiz yandı, üç övladım, yoldaşım orada məhv oldu, mən də ağır vəziyyətdə xəstəxanaya aparıldım. O vaxta qədər zurna çalsam da, öz ifam məni qane etmirdi. Bu hadisədən sonra yalnız zurnayla təsəlli tapırdım. Get-gedə hiss etdim ki, artıq ifam alınır və beləcə peşəkarlaşdım. Hazırda “Qızıl fond”da 52 havam var, onlardan 14-nü özüm qoşmuşam.

Zurna - zor ney, balaban - bala səs

- Bu alətin hansı xüsusiyyətləri var?

- Bütün nəfəs alətlərinin başlanğıcı neylə olub. Tütək, sümsü, zurna, balaban, klarnet və sairə bundan şaxələnib. Ukrayna, alman, moldovan xalqlarının da belə aləti var. Amma nədənsə hamısından çox zurnaya maraq böyükdür. Bu alətə “zor ney” də deyilib, yəni zor güclü ney səsi. Balaban isə “bala səs” deməkdir.
Qara zurnanı qoz və başqa ağaclardan da düzəltmək olar. Amma adətən bu alət ərik ağacından hazırlanar. Ərik həm möhkəm ağacdı, həm də bundan hazırlananda zurnanın səsi şirin çıxır. Özü də buna ona görə qara zurna deyirlər ki, bu, öz-özünə qaralır. Səsi də zil və oynaqdır. Qara zurna ilə hansı hava desən çalmaq olar, amma mən buna yol vermərəm.

“Qara zurnaya diqqəti cəlb etmək üçün aeroportda çalırdım”

- Niyə?

- Gərək özümüz-özümüzə hörmət qoymağı bacaraq. Əvvəla, özüm də müxtəlif cür nəfəs alətləri düzəldirəm. Bizim Tarix və Musiqi muzeylərində, Moskvanın Qlinka adına muzeyində, Naxçıvanda, Yaltada əl işlərim saxlanır. Hələ sovet dövründə Moskvada çalğı alətləri sərgisində mənim düzəltdiyim alətlər nümayiş olunub. Həmin tədbirdə Rusiya mədəniyyət nazirinin müavini dedi ki, bir şey çal. Mən də “Segah” çaldım, çox xoşuna gəldi. Şikayətləndi ki, sizin zurnaçılar gəlib burada “Kalinka” çalır, amma nə qədər çalışsalar da, rusdan yaxşı ifa edə bilməzlər, odur ki, öz musiqinizi qiymətləndirməyi bacarın. Düz sözə nə deyəsən?! Zurna ilə “Vağzalı”, “Gəlin atlandı” çalınar.
Mən 1993-cü ilədək həm də hüquq-mühafizə sistemində işləmişəm. O vaxt təqaüdə çıxdım, getdim 4 il İsmayıllıda müəllim işlədim. 1997-ci ildə qayıtdım Bakıya. O vaxtlar şadlıq evlərində qara zurnanı ifa etməyə qoymurdular. Dəmkeşimlə, nağaraçalan Adıgözəllə birgə getdim aeroporta. Çaldıqca polislər gəlib bizi qovurdu, kobudluq edirdi. Bir gün də belə çalırdıq ki, polislər gülə-gülə gəldi ki, məni böyükləri çağırır. Getdim onun qəbuluna. Məni çox mehriban qarşıladı, polislərə tapşırdı ki, bir də bu kişiylə işiniz olmasın, hər gün gəl çal.
Beləcə, qara zurnaya yenidən maraq yaranırdı. Məni toylara çağırmağa başladılar. İndi, demək olar, bütün şadlıq evlərində olmuşam, amma son vaxtlar çox az hallarda gedirəm.

“Sərxoşlar aşığa dedilər ki, otur aşağı biz oynamaq istəyirik”

- Nə səbəbə?

- Şadlıq evlərində səsgücləndirici qurğuları elə quraşdırırlar ki, səs-küy adama pis təsir edir. Çox mahnılarımızı bərbad hala salıblar. Vaxtilə qoşa zurna, qoşa balaban, nağara, qoşa nağara, aşıq, xanəndə ilə üç gün Şirvan toylarında olmuşam. Şirvan zonasında muğamları bilməyən aşıq aşıqlıq eləməz. Aşığın dastanı bir gecəylə bitməzdi. Aşıq arada imkan verərdi ki, xanəndə, məsələn, “Qarabağ şikəstəsi” oxusun. Rəhmətlik Hüseyn Saraclı dastanı elə danışardı ki, elə bil meydana Koroğlu girib. Amma ötən il bir toyda aşığı qoymadılar mahnısını bitirsin, sərxoşlar çıxıb dedi ki, otur aşağı, biz oynamaq istəyirik. İndi ifrat içki məclisləri yaxşı toy adətlərimizi unutdurub.

- Son illərdə üç gün toy edənlər olub?

- 5-6 il öncə bizim kənddə iki gün dalbadal toy oldu. Amma uşaq vaxtı 7 gün toy edənləri də görmüşəm. Zurnaçalan muğam dəstgahı, oyun havaları çala bilmədi, demək, bu usta deyil. Təzəlikcə qara zurnaya maraq artıb. Bu yaxınlarda bir-iki jurnaldan gəlib bu alətlə maraqlanırdılar. İndi maraq artıdığından bacaran da, bacarmayan da bu alətə girişib. Bu isə məni çox narahat edir. Belə alayarımçıq ifaçılar aləti gözdən sala bilər.

Zurnaya not yarada bilmirlər

- Bu alət musiqi məktəblərində tədris edilmir?

- Yox. Çünki zurnaya not yarada bilmirlər. Bir dəfə konservatoriyada zurna ilə notu yoxlamaq istədilər, mən çalanda pianino bu ritmi tuta bilmədi. Bu alətdə barmaq və nəfəsin uyarlığı var. Qara zurna elə bir alətdir ki, bunun səsi də özündədir, tənzimləyicisi də. Bəzən dəmkeş olmayanda ansambla qarmonçalan da qoşulur, amma bu dəmkeşlə olduğu effekti vermir. Toyxanalarda sintizatorla, qarmonla müşayiət olunduğum vaxt onlar aləti nizamlayanadək mən çalıb qurtarıram.
Dəmkeş zurnaçalanı müşayiət edir

- Niyə adətən zurna qoşa çalınır?

- Bunlardan birinə dəmkeş deyirlər. Bir nəfər zurna çalır, digəri dəm tutur. Bu zaman ifa şirin səslənir. Mənim dəmkeşim çox vaxt qardaşım Yusif olur. Dəmkeş həm də zurnaçalan yorulduqda onu əvəz də edir. Mahir zurna ifaçıları birnəfəsə uzunmüddətli çala bilirlər. İndi təəssüf ki, bu cür ifaçılar azdır. Bir dəfə mən mübahisə edib 45 dəqiqə dayanmadan çalmışam.

- Siz Aşıqlar Birliyinin üzvüsüz?

- Hə, mərhum Hüseyn Arif bizim birliyin sədri idi. Sənətin inkişafı üçün əlindən gələni əsirgəmirdi. Hüseyn Arif dünyasını dəyişəndən sonra ikitirəlik yarandı. İndiki sədr Zümrüd Məmmədova çalışır bir iş görsün, amma möhürü, ştampı ona vermək istəmirlər. 600-dən çox üzv var, amma birliyin yeri yoxdur, bu da aşıqları pərən-pərən salır.

- Məşhur zurna ifaçıları kimlərdir?

- Həsrət Hüseynov, Əli Kərimov. Əli kişi vaxtilə Üzeyir bəylə işləyib. Onun nəvələri Ağasəf, Fikrət babalarının yolunu davam etdiriblər. Dünyasını vaxtsız dəyişən Ələfsər Şəkili zurnada elə ifa edirdi ki, elə bil muğamları oxuyurdu. İzzətalı, Vəli, Səməndər kişilər də məşhur zurnaçalan olublar. Hazırda şamaxılı Rasim, Şirzad da mahir ifaçıdır. Xanəndələrin çoxu Qarabağda yetişdiyi kimi, zurna ifaçılarının da çoxu Şirvan zonasında olur.
Vaxtilə bizim kənddə belə bir hadisə olub. Zurnaçalan Muradalı “Vağzalı” ilə gəlini gətirib təhvil verir. Axşam da Aşıq Səfər dastan danışacaqmış. Onda Muradalı təklif edir ki, aşıq, qoy mən də sənə qoşulum. Nağara, dəmkeş, zurnaçalanlarla birgə bunların çox şirin ifası alınır, camaat da çox bəyənir. O vaxtdan belə ansambl bir ənənə şəklini alır.

- Elə ansambl varmı ki, orada qara zurna aparıcı olsun?

- Bu, Mədəniyyət Nazirliyinin nəzdində Salyanda fəaliyyət göstərən “Cəngi” ansamblı olub. İndi belə ansambl yoxdur. Amma ümidverici gənclər var. Mənim tələbələrimdən olan Ceyhun yaxşı ifaçıdır, Alim Qasımovun qardaşı oğlu hazırda  “İrs” ansamblında çalır.

“Bulvarda unudulmaqda olan havaları çalıram”

- Qara zurnayla ailənizi dolandıra bilirsiz?

- Bizi dolandıran xalqdır. Mənə çox var-dövlət lazım deyil. 5 oğlum, 2 qızım var. Oğlanlarım sənət sahibidir, qızlarım hələ kiçikdir. Böyük oğlum bütün alətlərdə ifa edir, amma həkimliyi seçdi, bu yolla gedir. İki nəvəm var. Onlar hələ kiçikdir, bilmirəm, bəlkə də böyüyəndə davamçım oldular.
Deyirlər, İranda məni buradakılardan çox dinləyici tanıyır. Orada adət belədir ki, toy sahibi ifaçını bəyənməyəndə geri qaytarıb başqasını çağırır. Odur ki, orada güclü ifaçılar daha çox yetişir. Belə olsa, sənət inkişaf edər, sənətkarın da qiyməti olar. İndi daha qara zurnanı utanıb-eləmədən axşamçağılar gəlib bulvarda çalıram. Burada unudulub getməkdə olan havaları - “İnnabı”, “Ceyranı”, “Şirvan bulağı”, “Çəmənlik”, “Alçagülü”, “Heyvagülü”, “Tərəkəmə”, “Koroğlu” çalırıq.
Əlicavad kişi çantasından sarı gildən hazırlanmış kiçik bir alət çıxardı. Dedi ki, bu alətin 3 min illik tarixi var, Qəbələdən tapılıb, adı da bunqardır: “Bunu mənə bağışlayıblar. Görürsüz, necə balacadır. Amma güclü səs çıxarır”. Ə.Cavadov həmin alətdə çaldıqdan sonra qara zurnada “Gilənar” mahnısını da ifa etdi. Mahnının oynaq sədaları Xəzər sahili boyunca yayıldı. Hətta oradakı yeniyetmələrdən bir neçəsi qol götürüb oynadı. Düşündük, bu cür alətə laqeydlik göstərmək günahdır. Qara zurna gec-tez toy şənliklərimizdə öz nüfuzlu yerini bərpa etməlidir.

Müsavat.-2007.-23 iyun.-S.14.