Yeniliyin əbədi mücahidi...

RƏSUL RZA – 100

“Ağıl qaranlıqda daha yaxşı işləyir”

İmmanuil Kant

Onda da aprelin biriydi: 1981-ci il. Dünyanın “gülüş” günü, “zarafat” günü. Tarixin bu adi təqvimində qəfildən xəzrinin gətirdiyi bir bəd xəbər hamının kefinə soğan doğradı, ovqatını sarsıtdı. Rəsul Rza Mərdəkanda vəfat edib. Bu xəbər ümumən Azərbaycan mədəniyyətini tərs şillə kimi tutdu. Kimi dərhal inandı, kimi inanmadı, axı onda dünyanın yalan günüydü, hamı Qabrovo lətifələrindən, şəkili Hacı dayının, ağdamlı Abdal Qasımın, lənkəranlı Baləminin duzlu-məzəli uydurmalarından dəm vurur, zarafatı zarafata calayırdı. Qara xəbərə qulaq açan, inanan kim idi?..

Rəsul Rza qüdrətli Azərbaycan şairi və ictimai xadimi olmaqla bərabər, XX əsrin məmləkətimizə bəxş elədiyi 4-5 nadir ziyalıdan biriydi. Daim novatorluğu yaradıcılığında təsdiqləyən, düşüncəsində, məfkurəsində, bədii təxəyyülündə arxaizmlə, köhnəliklə amansız, barışmaz mücadilə aparan bu işıqlı şəxsiyyətin ömür yolu heç də hamar olmayıb. Onun yaradıcılığının qida mənbəyi bəzi sovet tənqidçilərinin o zaman axtardıqları və sevə-sevə yazdıqları kimi rus şeiri ənənələri, V.V.Mayakovski təsiri deyildi, Rəsul Rza sözü 1500-2000 illik şeirimizin alt qatlarından qidalanır, süzülüb durula-durula gəlirdi. Başlanğıcını “Dədə Qorqud”dan daha qədim, obrazlı türk xalq deyim tərzindən götürürdü. Ona görə bu poeziya təkcə formasına, ahənginə görə deyil, həm də məzmun əlvanlığına, rəngarəngliyinə görə hadisə idi. Rəsul müəllimin “Azərbaycan Sovet Ensklopediyası”ndakı o vaxtkı uğurlu eksperimentləri bu “ana kitabı” heyrətamiz dərəcədə milliləşdirdi. Elə həmin dövrlərdə də milli satqınlar, ermənilər, ruslar Moskvaya “donos”lar yazır, onun fəaliyyətini qeyri-qənaətbəxş, başqa xalqlara hörmətsizlik, düşmənçilik əlaməti sayır, milli-mənəvi dəyərlərimizin üstünə kölgə salır, bu işıqlı ziyalının cəzalandırılmasını israrla tələb edirdilər. Bütöv, ötkəm, sərt Rəsul Rzanın isə dəmir xarakterinə uyğun özünəməxsus həyat amalı, yaşam devizi var idi:

Mübarizə bu gün də var, yarın da,

Mən də onun ön sıralarında!

Əlbəttə, ötən əsrin 70-80-ci illəriydi, Stalin rejimi deyildi, ancaq akademik Saxarov elə bu rejimi tənqid etdiyinə görə cəza çəkirdi – Qorkidə ev dustağıydı. Şair İosif Brodski ölkədən çıxarılmışdı. Qazax yazarı Oljas Süleymenovu (“Aziya” kitabına görə) mənsub olduğu respublikanın rəhbəri Dinmühəmməd Kunayev qanadları altına almış, hifz eləmişdi. Rəsul Rzaya atılan çirkab, hücum da dairəsini genişləndirə bilərdi. Bu zaman Azərbaycan xalqının qeyrət mücəssəməsi Heydər Əliyev döşünü irəli verdi. Heydər Əlirza oğlu ustalıqla risqə getdi, zahirən Rəsul müəllimi guya vəzifəsindən uzaqlaşdırdı, ensklopediyanın direktorluğundan çıxartdı. Əslində bu siyasi gediş Brejnev hakimiyyətinin gözündən pərdə asmaq idi, sonra elə dahi Heydər Əliyevin təqdimatı əsasında Rəsul Rzaya ölkənin ən yüksək ali mükafatı – Sosialist Əməyi Qəhrəmanı fəxri adı verildi.

Rəsul Rza yeniliyin əbədi mücahidi idi, böyük bir söz ordusunu lokomativ kimi ardınca çəkirdi. Poeziyamızın tərənnüm mərhələsindən sonrakı keyfiyyət yeniləşməsinin baiskarı və bayraqdarıydı. Ardıcılları, tərəfkeşləri ilbəil artırdı: Əli Kərim, Məmməd Araz, Fikrət Qoca, Fikrət Sadıq, Vaqif Səmədoğlu, İsa İsmayılzadə, Ələkbər Salahzadə, İltifat Saleh, Abbas Abdulla, Tofiq Abdin Camal Yusifzadə, Azər Abdulla, Vahid Əziz, Mövlud Süleymanlı, Çingiz Əlioğlu, Ramiz Rövşən, Dilsuz, Tahir Taisoğlu... Bu imzaların hər biri Azərbaycanın möhtəşəm poeziya çələngində bir rəng, bir çalar idi. O, orijinal sözə, bənzərsiz fikrə, ifadəyə rast gələn kimi dərhal reaksiya verir, müəllifinin müdafiəsinə qalxırdı. Ramiz Rövşənin ötən əsrin 70-ci illərində yarpaq qalınlığında çıxan şeir kitabı bəzi “tərif bülbülləri”nin xoşlarına gəlməmişdi, elə hey partiya mətbuatında gənc şairin qabırğasına döşəyirdilər. Yalnız Rəsul Rza qətiyyətli surətdə Ramizi hifz etdi, şeirlərini ədəbi təsərrüfatımızda yeni hadisə adlandırdı, hətta daha çox mühafizəkarların tənqid hədəfinə çevrilən bu misralarını ağızdolusu təriflədi:

Bulud gəldi göy başına,

Dedim ana, “döy” başına,

Hər oba, hər öy başına,

Oğul getdi, qayıtmadı!

Yalnız bundan sonra ideologiyanın quluna çevrilən mürtəce sovet tənqidi bir qədər geri çəkildi. Rəsul müəllim isə yeniləşən ədəbiyyatımız barədə yazmaqda, gənc istedadları ortaya çıxartmaqda davam edirdi. O, hər həftənin sonunda Göyçaydakı ədəbi məclisə gedir, Şirvan bölgəsində yaşayan istedadların şeirlərini dinləyir, əsərlərini toplayıb mətbuata verir, Bakıda yaradıcılıqla ciddi məşğul olan gənclərə “uğurlu yol” yazır, Azərbaycanın rayonlarından götürdüyü qeydləri publisistik silsilə məqalələr şəklində ortaya qoyurdu. Nəzərindən heç nə yayınmırdı. Bax, Rəsul Rza millətinə həqiqətən əməli surətdə xidmət etməyi sevən böyük ziyalı, yorulmaz təşkilatçı və hərtərəfli nurlu şəxsiyyət idi. Bu işgüzarlığı və ağsaqqallığa qibtə aparmaq olardı.

Yeri gəlmişkən, indi ədəbiyyatımızda həqiqətən Rəsul Rza müdrikliyi və təmkini, Rəsul Rza ciddiliyi, tələbkarlığı və sərtliyi, eyni zamanda Rəsul Rza təəssübkeşliyi və mərdi-mərdanəliyi çatışmır...

lll

Azərbaycanda bir sıra ədəbi ənənələrin, poeziya bayramlarının əsasını Rəsul Rza qoymuşdu. Elə götürək bunlardan birini – Sabir Poeziya Günlərini. Şeir bayramını böyk şairin adına yaraşdırmaq naminə Rəsul müəllim böyük təşkilati yükü həvəslə öz üzərinə götürürdü. SSRİ Yazıçılar İttifaqının üzvləri, xarici ölkələrdən dəvət olunmuş qonaqlar respublikamızın bütün bölgə mərkəzlərinə ezam edilirdilər. Sabir yaradıcılığına bir daha güzgü tutulur, öyrənilir, xalq arasında yayılır, məktəblilər tərəfindən təbliğ olunurdu.

O günlər unudulmaz günlər idi. Mən gənc yaşlarımda bir neçə dəfə həmin təntənəli söz bayramının bilavasitə iştirakçısı olmuşam. Lənkəranda, Gəncədə, Şamaxıda Sabirə bəslənən böyük ehtiramı, eyni zamanda Rəsul Rzaya olan ümumxalq sevgisini gözümlə görmüş, müşahidə eləmişəm. O günlərin bağlanışı həmişə yekun tədbir kimi Sabirin heykəlinin qarşısında keçirilirdi. Söz ustaları axırda böyük şairə hesabat verirdilər.

Dəqiq tarixini unutmuşam, 1978-ci il idi, yoxsa 1979-cu il. Ən nəhayət, Sabir bağında, ənənəvi poeziya festivalında çıxış eləmək xoşbəxtliyi mənə də ilk dəfə nəsib oldu. Yenə tədbiri Rəsul müəllim aparırdı. Rəsul Rzanın adımı çəkməyi, mənə ayrıca söz verməyi həmin dövrdə hadisəydi. Çünki elə həmin ərəfədə Rəsul müəllimin bilavasitə redaktorluğu altında çıxan “Sabir günləri” almanaxında və eyni zamanda “Azərbaycan” dərgisində silsilə şeirlərim çap olunmuşdu.

Tədbir başa çatandan sonra mən Rəsul müəllimə yaxınlaşdım. Onun “Azərnəşr” və “Gənclik” nəşriyyatlarında çıxmış kitablarını özünə göstərdim. Dedim ki, oxucuyam. Xahiş edirəm, bu kitablara avtoqraf yazasınız. O, başdan-ayağa məni diqqətlə süzdü və yadına nə düşdüsə, ciddi sifətinə təbəsssüm gəldi: – “Bala, sən əvvəl şairsən, sonra oxucu. Oxun atıb, yayın gizlətmə” – dedi və dərhal əlimdəki qələmi aldı, hər iki kitaba səmimi ürək sözlərini yazdı.

Mən Rəsul Rzanın çoxlu sayda kitablarını, tərcümə əsərlərini həvəslə oxumuş və günü bu gün də oxumaqda davam edirəm. O, həmişə özüdür, yenidir və yalnız özü kimi bənzərsizdir. Rəsul Rza poeziyası bütün dövrlərin fövqündə dayanan müasir poeziyadır. Təkcə “Qızılgül olmayaydı” poeması və “Rənglər” silsiləsi onun şair kimi ilahi qüdrətinin göstəricisi sayıla bilər. Düzdür, bəzən bu nəhəng söz adamının, dahi ziyalının da bostanına daş atırlar. Bəlkə də zamanın paradoksudur. Ancaq mən tam səmimiyyətlə deyirəm: əgər Rəsul Rza sağ olsaydı, özlərini “modern şeirin lideri”, “postmodernist” adlandıran həmin radikal gənc istedadlı qüvvələri ətrafına yığar, daha amansız mücadiləyə, polemikaya girişərdi. O zaman hər kəs yerində oturar, sular axar, durulardı. Rəsul Rza möcüzəsi, Rəsul Rza obyektivliyi məhz bütün bunlarda – mürəkkəbə aydınlıq gətirməkdə, çətini asanlaşdırmaqda, sadələşdirməkdə idi. Rəsul müəllimin ziyalı kimi böyük surəti və itgisi görkəmli yazıçımız Anarın “Sizsiz”ində xarakterik cizgilərlə, obrazlı detallarla canlandırılıb.

lll

Bu gün aprelin biridir. Dünyanın “yalan günü”. Əslində başımızın üstündən yel kimi keçən zaman “rəng qatışığıdır”. Ağ, qırmızı, sarı, narıncı, qəhvəyi, boz. Bu gün o günün təkrarıdırmı? Həmin gün aprelin biri öz yalan üzünü göstərmədi. Azərbaycan xalqının iftixarı, böyük ziyalı, nəhəng söz adamı Rəsul Rzanın cismani yoxluğuna bizi inandırdı. İndi bu ölümün nə az, nə çox, düz 29 yaşı var. Bir igidin ömrü qədər. Ancaq Rəsul Rza varlığının, ölümsüzlüyünün yaşı isə əsrlərə, eralara bərabərdir.

Ağacəfər Həsənli

525-ci qəzet.- 2010.- 1 aprel.- S.7.