Elçin yaradıcılığında uşaq aləmi

Elçinin çoxaspektli bədii əsərləri diqqət mərkəzində olmaqla, müxtəlif rakurslardan təhlilə cəlb edilmiş və edilməkdədir. Universal yaradıcılıq diapazonu ilə seçilən bu sənətkarın arsenalında kiçik hekayə və povestlərdən tutmuş iri həcmli romanlara və dram əsərlərinə qədər müxtəlif janrlar ustalıqla təqdim olunub. Ədibin adı çəkilən janrları əhatə edən əsərləri haqqında əsaslı, bəzən səthi, bəzənsə natamam mülahizələr irəli sürüldüyündən, fikrimizcə, Elçin yaradıcılığının bəzi cəhətləri ədəbi tənqid obyektivində hələ də yetərincə işıqlandırılmayıb. Onun yaradıcılığına yenidən nəzər salmağımız da məhz elə bu istəkdən irəli gəlib. Təhlilə cəlb edilməyən əsərlər sırasında Elçinin oncildliyinin birinci cildində yer almış uşaqların ecazkar aləmini əhatə edən “Uşaq hekayələri”, “Səlimin hekayələri”, “Aysunun, Humayın, Günayın, Yalçının və Nigarın nağılları”, “Sözlər, Yanıltmaclar, Tapmacalar”da var.

Uşaqlar üçün yazmaq son dərəcə çətindir. Çünki uşaqların yaş xüsusiyyətlərini, meyl və maraqlarını dərindən bilmədən onlarda zəruri əxlaqi-tərbiyəvi keyfiyyətlər, onların səlis dil qaydalarına riayət etməsini, sözləri doğru-düzgün tələffüz etməsini də formalaşdırmaq mümkün deyil. İlk baxışda uşaqlar üçün yazmaq asan görünsə də, məsələ heç də düşünülən qədər asan deyil. Uşaq aləmini dərk etmək yazıçıdan fitri istedad, şifahi xalq yaradıcılığının janrlarını, canlı xalq danışıq dilini, onun ifadə imkanlarını bilməklə yanaşı, həm də uşaq aləmini, onun iç dünyasını duymağı, əsaslı öyrənməyi tələb edir. Uşaqların maraq dairəsini, estetik zövqünü öyrənmədən onları konkret məqsədə doğru yönəltmək, fərdi meyllərini inkişaf etdirmək də olmaz. Odur ki, uşaqlar üçün yazılan əsərlər onların yaş səviyyəsinə münasib olan üslubda qələmə alınmalıdır.

Elçinin uşaqlar üçün yazdığı əsərlərin məzmun və formasına (yığcamlıq, lakoniklik, fikir aydınlığı, cümlələrin kompaktlığı, sintatik quruluşu, ana dilinin imkanlarından yetərincə yararlanma və s.) nəzər saldıqda yazıçının uşaqların psixologiyasını, onların yaşına uyğun davranışını bu sahənin mütəxəssisi kimi bildiyi qənaətinə gəlirik. Uşaqlar üçün yazdıqda, bir tərəfdən, uşaq ədəbiyyatının bölgüləri nəzərə alınmalıdırsa, digər tərəfdən, uşaq ədəbiyyatı nümunələri, eyni zamanda oxucuların yalnız yaşı ilə müəyyənləşmədiyini nəzərə almaq zəruridir. Yəni burada uşaqların yaşadığı ictimai mühit, onların inkişafı, idrakı, zövqü, nitq qabiliyyəti, mədəni davranış qaydalarına yiyələnməsi, bilik və maraq dairəsi də diqqət mərkəzində olmalıdır. Təbii ki, Elçin bu xüsusiyyətləri nəzərə almasaydı, əsərlərinin ünvanını da düzgün müəyyənləşdirə bilməzdi.

Oncildliyinin birinci cildində on doqquz uşaq hekayəsi yer alıb. Hekayələrin hər biri kompozisiya-həcm kompaktlığı, məzmun aydınlığı ilə seçilməklə, həm də kiçik yaşlı oxucuların təfəkkürünü “hərəkətə gətirmək, itiləşdirmək” baxımından səciyyəvidir. “Səlimin hekayələri” (“Mənə niyə gülürlər?” “Mən Lalə istəyirəm”, “Belə də iş olar?”), “Aysunun Humayın, Günayın, Yalçının və Nigarın nağılları”nın (“Balaca qırmızı çiçək”, “Küləyin, Çinarın və qaranquş balasının hekayəti”, “Mən yaman qoçağam”, Nigar, Yalçın və onların dədəsi”, “Günay, Humay, bir dənə günəbaxan və qırt toyuğun cücələri”, “Gilas qız”, “Aysu və balaca balıqlar” və s) obrazları, süjet xətti, dili sadə və rəvandır.

Bu hekayələrdə təqdim olunmuş nitq formaları kompakt, rahat, uşaq nitqini inkişaf etdirmək və formalaşdırmaq baxımından cəlbedicidir. Məsələn, “Mən Lalə istəyirəm” hekayəsinin dilindən kiçik bir parçaya diqqət yetirək:

“Ana deyir:

– Lalə qızım, qəşəng qızım, mənim qızım...

Mən deyirəm:

Ana, Lalə mənimdi!

Anam deyir:

– Yaxşı, Səlim, sənindir...

Firudin əmi mənə bir dənə qırmızı gül verir. Mən deyirəm:

– Bu nədi?

Firudin əmi deyir:

Lalədi. Yavaş götür, dağılmasın. Lalənin ləçəkləri çox zərif olur.

Eh, Firudin əmi gör mənə nə gətirib?! Gül!..

Mən deyirəm:

– Firudin əmi, mən belə lalə istəmirəm...

Firudin əmi deyir:

– Bəs, sən nə cür lalə istəyirsən, Səlim?

Mən deyirəm:

– Mən bacım Lalədən istəyirəm”

Müəllif hekayədə qardaşla bacı arasında ünsiyyəti, səmimiyyəti elə ustalıqla aşılayır ki, kiçik yaşlılar ondan ibrət dərsi götürə bilir, özləri də onlara oxşamağa çalışırlar.

Uşaq üçün kitabların dilinə verilən başlıca tələblərdən biri də onların lüğət ehtiyatını zənginləşdirməyə xidmət etməlidir. Ədəbi dil dəqiq, obrazlı, emosional, lirik olduğundan qavrayışının xüsusiyyətlərinə daha uyğun olur. Başqa sözlə desək, pedaqoji istiqamətli əsərlər real həyatla əlaqədar olmaqla yanaşı, həm də uşaqların estetik aləmini formalaşdırmağa, onlarda vətəndaşlıq və humanistlik duyğularını oyatmağa xidmət etməyə istiqamətlənməlidir. Elçinin uşaq hekayələrində digər cəhətlərlə bərabər, rəvanlıq və sadəlik, sifətin, zərfin (nitq hissələri) müxtəlif dərəcələrindən uğurla istifadə etməklə, assosiativ ifadələr görürük. “Humayın yuxusu” hekayəsindən bir parçaya diqqət yetirək:

“Günay elə böyükdü, elə böyükdü, elə böyükdü düz altı yaşının içindədi.

Humay elə balacadı, elə balacadı, elə balacadı, üç yaşı təzə tamam olub...

Humay istəyirdi ki, yaxşı-yaxşı, yaxşı-yaxşı, yaxşı-yaxşı dostları gəlsin yanına, bir yerdə oynasınlar...

... Humayın bir dənə qırmızı topu var idi. Elə qırmızıydı, elə qırmızıydı ki, lap qırmızı...

Humayın topu evdən çıxdı, hoppana-hoppana pilləkənləri aşağı düşdü, küçəyə çıxdı, hoppana-hoppana, hoppana-hoppana getməyə başladı...” (Fərqləndirmə bizimdir – N.T)

Elçinin uşaq hekayələrində tez-tez ətraf aləmə müraciət olunur, onun müxtəlif tərəflərinə kiçik yaşlı oxucuların diqqəti cəlb edilir: ağaclar (çinar, alma, armud, alça, gilənar), bitkilər, (günəbaxan), çiçəklər (lalə), quşlar (qaranquş, sərçə, toyuq, cücələr, ördək), heyvanlar (siçan, pişik, canavar, ayı, göstəbək, balıq) və s. “danışdırılır”.

Onun “Gör necə top vururam”, “Balaca qırmızı çiçək”, “Küləyin, çinarın və qaranquş balasının hekayəti”, “Günayın, Yalçının, Nigarın və yekə canavarın nağılı”, “Günay, Humay, bir dənə günəbaxan və qırt toyuğun cücələri”, “Gilas qız”, “Qəhrəman Aysu, qara pişik və cıqqılı siçanın nağılı”, “Aysu və balaca balıqlar və bir sıra digər hekayələri bu qəbildəndir. Maraqlı, cəlbedici janrda yazılmış bu kiçik həcmli hekayələrdə yazıçı təbiət hadisələrini, heyvanlar və bitkilər aləminin xüsusiyyətlərini uşaqlara öyrətməklə bərabər, dostluğa sədaqət, balacalara kömək, onların tələb və təkliflərini duymaq, ev quşları və heyvanlarının qayğısına qalmaq, təbiəti, heyvanları, quşlar sevmək kimi məziyyətləri aşılamağı qarşısına məqsəd qoyur. Bu hekayələrin dili yazıçının roman və povestlərinin dilinə nisbətən daha sadə və yığcamdır.

Bədii yaradıcılığında xalqın etnik, milli və mədəni-mənəvi həyatına, tərbiyə məsələlərinə kifayət qədər geniş yer verən Elçin uşaq həyatından, onun aləmindən istifadə etmək yolu ilə kiçik yaşlılar dünyasın maraqlı “ekskurs” edir. Məlumdur ki, uşaq qəlbinə ən yaxın olan, onu özünə cəzb edən təbiət, kənd həyatı, bağ-bağça, bostan, tərəvəz və s-dir. Məsələn, “Günay, Gumay, bir dənə günəbaxan və qırt toyuğun cücələri” hekayəsində ev quşlarına qayğılı münasibət formalaşdırmaqla bağlı müəllif Humayın cücələrə münasibətini oxuculara aşağıdakı kimi çatdırır:

“Ay cücələr!.. Ay cücələr!.. Alın!..

Humay hinə bir dənə iri tum atdı.

Qırt toyuq dimdiyinin ucundakı tumun qabığını sındırdı, tumun ağ ləpəsi sıçrayıb yerə düşdü. Cücələr yenə civildəşə-civildəşə, itələşə-itələşə ağ ləpənin üstünə qaçışdı, amma ağ ləpə iri idi, bərk idi. Qırt toyuq qaqqıldaya-qaqqıldaya ağ ləpəni təzədən dimdiyinə aldı, sonra ağ ləpəni dimdiyində əzə-əzə xırdaladı, yerə səpələdi. Cücələr bircə göz qırpımında tum ləpəsinin qırıntılarını dimdikləyib yedilər”

Müəllif günəbaxan tumunun cücələrin xoşuna gəldiyindən Günayla Humay ovuclarında olan tumların hamısını cücələrə atdığını göstərir: Bununla da müəllif uşaqların ev quşlarına qayğılı münasibətini yaratmağa müvəffəq ola bilir. Bu tipli nümunələr Elçinin uşaqlara həsr etdiyi digər hekayələrdə də kifayət qədərdir. Beləliklə, yazıçı uşaqlarda gözəl nəcib hisslər tərbiyə etmək, onlarda kiçik yaşından zəhmətə, biliyə, təbiətə, flora və faunaya maraq və həvəs oyatmaq, xarici aləmi düzgün idrakda əks etdirməkdə onlara kömək etmək, uşaqların sağlam ruhi inkişafının qayğısına qalmağı qarşısına məqsəd qoymaqla, ona nail ola bilir. Fikrimizcə, Elçinin bu tipli əsərlərindən ibtidai siniflərin oxu kitabında istifadə etmək, olduqca yaxşı səmərə verə bilər.

Məlumdur ki, Azərbaycan folklorunda yanıltmaclar, tapmacalar, təkrirli söz və ifadələr zənginliyi və rəngarəngliyi ilə bərabər ayrıca qol təşkil edir. Yazıçı öz yaradıcı təxəyyülünə, söykənərək belə söz və ifadələrin orijinal, indiyə qədər nə folklorumuzda, nə də yazılı ədəbiyyatımızda rastlaşmadığımız şəkildə işlədir. Sənətkar bu nümunələri söz oyununa və onun çalarlarına söykəməklə, uşaqlara bu sözlərin eyni yazılışına baxmayaraq, müxtəlif sintaktik çevrəsini və leksik tutumunu bir-birindən fərqləndirməyə, onların mənalarını duyub dərk etməyə xidmət edən nümunələr təqdim edir. Məsələn, “Abşeronda” başlığı altında verilmiş mətnə diqqət yetirək:

“Getdim meyvədən qara ÜZÜM ÜZÜM.

ÜZÜMÜ ÜZDÜM, yedim.

Vay...

Bulaşdı ÜZÜM!

Getdim dənizdə ÜZÜM...

Dənizdə ÜZDÜM, təmizləndi ÜZÜM”.

Burada və bundan sonrakı mətnlərdə fərqləndirmə Elçinindir. – N.T.).

Anan dilinin incəliklərinə bələd olmadan, ona sevgi, özünəməxsus intutiv hiss və duyğu olmadan, nitqin fərqli bədii çalarını, ab-havası, poetik modelini və strukturunu lazımca yaratmadan, sənətkar oxucunun diqqətini mətnə cəlb edə bilməzdi.

Yaxud digər bir nümunəyə “Düzdə” yə nəzər salaq:

“Maşına mindik, getdik, DÜZ getdik DÜZƏ.

Oy, nə gözəldi DÜZ!.. Güldü, çiçəkdi, hər tərəf kəpənəkdi...

Lalələr DÜZÜM-ÜZÜM DÜZÜLÜB DÜZDƏ.

Ay gözəl DÜZÜM, qoy səndən lalələr üzüm, aparıb güldanlara DÜZÜM,

Sonra da güldanları şüşəbəndlərimizə DÜZÜM.

– Düz deyirəm, nənə?

– Düz dedin, Aysu!

– Axı, nənə, sən deyirsən, mən də DÜZƏM, dümDÜZƏM, DÜZDÜ, nənə, hə?

– Hə Aysu, DÜZÜ belə də! Sən DÜZ qızsan! Lap dümbəDÜZ qızsan!

– Bax, nənə, ode, uzaqda o ağac da DÜZ durub, DÜZDÜ!

– DÜZDÜ, Aysu, bu da DÜZDÜ!

DÜZDƏ gəzdik, gəzdik, yorulduq. Sonra da DÜZDƏN DÜZƏLDİK yola gəldik evə.

Oy nə qədər lalə yığmışam DÜZDƏN!.. Çox sağ ol, gözəl DÜZÜM!

İndi gedim, lalələri güldanlara DÜZÜM...”

Göründüyü kimi, bu tipli düzlər mətni yadda saxlamaq, birnəfəsə özünəməxsus ritmlə, söyləmək üçün kiçik yaşlı uşaqların nitqinin inkişafına, düzgün danışıq və tələffüz vərdişlərinə yiyələnmə, söz ehtiyatının artırılması və s. üçün dəyərli nümunələrdir. Yanıltmaclarda əsas məqsəd dildə olan çətin və çeşidli sözləri yaxşı tələffüz etməyi bacarmaq, tez-tez danışmaq vərdişlərinə yiyələnməkdən ibarətdir. Yanıltmaclarda bir-birinə uyuşmayan, çətin deyilən, dilə yatmayan sözlərin tələffüzü uşaqların nitq verdişlərini inkişaf etdirib formalaşdırmağa xidmət edir. Məsələn, “Qumru quşları”nda olduğu kimi:

“O qumru quşlarına bax, nə hirslə, QURULDAYIR...

QUMRU QUŞU QUR-QUR QURULDAYIR.

Elə bil deyir Kİ, mənə yuva QUR.

QURMARAM, ay qumru quşu, özün QUR.

Sən QURA bilməsən, yaxşı mən QURARAM.

QURULDAMA, QUR-QUR, uç özün QUR”.

Ənənəvi uşaq folkloru nümunələri poetik və cazibədar olub, bədii cəhətdən dolğun və kamil olduğu kimi Elçinin də yanıltmacları və tapmacaları dolğun və kamildir. Elçinin bu tipli nümunələri uşaq psixologiyasını, onun daxili aləmini, gələcək tərbiyə yollarını ümumiyyətlə düzgün müəyyənləşdirir. Həm də belə kiçik mətnlər uşaq aləminə bələd olma səs dilinin inkişafı və afaziyaya kömək kimi qəbul edilməlidir. Məlum olduğu kimi afaziya-nitq və eşitmə orqanlarının özü yerində olduğu halda nitqin beyinin böyük yarımkürələrinin pozulması ilə müşayiət olunan hallarını əhatə edir. Burada dil sistemində olan səslərin dağılması, səslərin pozulması və məna pozuntusu və s. müşahidə olunur. Uşaq bu tipli yanıltmac və tapmacaları eşitmək və təkrarlamaqla bu söz və ifadələri yenidən yaradır. Digərlərindən, yaxud mətndən götürmə heç də tam kopiya kimi qəbul edilmir. Hər təqlid üçün doğru seçim müəyyənləşdirilir, modeldən kənarlaşmalar mövcud olsa da, uşaq konkret dil daşıyıcısı kimi öz dil modelini modifikasiya edir, nitq cilalanır.

Bu tipli mətnlər həm də uşaqlarda əyaniliyə meyl və marağı gücləndirməyə xidmət edir. Onlarda təbiətə məftunluq, düzlərə çıxmaq, fauna və floranı öyrənmək, onlara heyranlıq tərbiyə edir. Doğma torpağa, vətənə sevgi, vətənpərvərlik və vətəndaşlıq hissləri uşaqda get-gedə mühüm vəzifəyə çevrilir.

Elçin yanıltmaclarda uşaqlar üçün bir sözdən yaranan (məsələn, “Abşeronda” yanıltmacında “üzüm” sözünün çoxlu variasiyalarını “üzüm”- ümumi ismi adlıq hal, tək, cansız, konkret; “üzüm”- Fel, I şəxsin təki, əmr şəkli “üzümü” – ümumi isim, tək, təsirlik hal, cansız konkret; “üzdüm” – Fel, I şəxsin təki, şühudi keçmiş, təsdiq, təsirli fel; “üzüm”- ümumi isim, adlıq hal, I şəxs, mənsubiyyət forması, konkret; “üzüm” – fel omonim, I şəxs, tək, əmr şəkli, tək, təsdiq; “Düzdə” yanıltmacında “düz”- tərzi-hərəkət zərfi, isimlə ifadə olunub, quruluşca sadə zərf; “düzə” – yer zərfi, isimlə ifadə olunub, yönlük hal; “düz”- yer zərfi sadə, isimlə ifadə olunub, adlıq hal; “düzüm-düzüm” – tərzi-hərəkət zərfi, quruluşca mürəkkəb, eyni sözün təkrarından əmələ gəlib; “düzülüb” – fel, nəqli-keçmiş, düzəltmə, III şəxsin təki, təsdiq, təsirsiz; “düzüm” – yerin əmr şəkli, I şəxsin təki, təsdiq, sadə; “düz”- tərzi-hərəkət zərfi, quruluşca sadə; “düzəm”- sifət tək, I şəxs, təsdiq, sifətlə ifadə olunmuş ismi xəbər; “dümdüzəm”- sifətin sadələşdirmə dərəcəsi, morfoloji yolla yaranmış; “düzdü” – ismi xəbər, sifətlə ifadə olunub, III şəxs. Tək, təsdiq; “düzü” – model söz, sadə quruluşlu, qətilik bildirən; “düz – əsli sifət, sadə, adi dərəcə; “dümbədüz”- morfoloji-sintaktik yolla düzəlmiş sifət, “düz” (durub)” –tərzi-hərəkət zərfi, sadə quruluşlu; “düzdü”- modal söz, sadə quruluşlu, təsdiq; “düzdə” yer zərfi, çıxışlıq hal, sadə quruluşlu; “düzəldik” – düzəltmə fel, I şəxs, cəm, şühudi keçmiş, zaman, təsdiq, təsirsiz, “düzdən” – yer zərfi, çıxışlıq hal, sadə quruluşlu; “düzüm” – I şəxs, tək, əmr forması, təsdiq, təsirli; “Qumru quşları” yanıltmacında “quruldayır” – fel, indiki zaman, III şəxs, tək, təsdiq, təqlid əsasında yaranan; “qur-qur”- tərzi hərəkət zərfi, quruluşca mürəkkəb, təqlid əsasında yaranan; “qur”- yel, əmr, II şəxs, tək, təsdiq forma; “qurmaram”- fel, qeyri-qəti gələcək, I şəxsin təki; “quraram”- fel, qeyri-qəti gələcək, I şəxs, tək, təsdiq; konstruksiyaları təklif edir, belə sözlərin onların marağına səbəb olacağına, şərait yarada bilir.

Yanıltmac və tapmacalarda, bəlli olduğu kimi, konkret əşyanın, məfhum və ya hadisənin müxtəlif tərəfləri, əlamət və xüsusiyyətləri dolayısı ilə, məcazi şəkildə açıqlanır, lakin əsas ünvan gizli saxlanılır. Bu nümunələrdə cümlə və ifadələr bəzən bəsit, natamam, bəzən də bitkin, oynaq, obrazlı şəkildə poetik boyalarla verilir. Yanıltmac və tapmacaların köməyi ilə uşaqlarda müəyyən əşya hadisə haqqında, əlamət və keyfiyyətlərə uyğun fəal nəticə çıxarmaq bacarığı, hazırcavablıq, müşahidəlilik aşılanır. Onların əşya və hadisələr haqqında anlayışları inkişaf etdirilir, zənginləşdirilir. Bütün bunlar təbiətə və ətraf aləmə həvəs və marağı artırır. Bundan başqa yanıltmaclardakı o qədər də çətin anlaşılmayan cümlələrdə eyni səslərin təkrar səslənməsi kiçik yaşlı uşaqları çaşdırır, cümləni səlis deməyə mane olur. Buna görə də ədəbi dilimizdə, bədii mətnlərdə təsadüf edilən belə ifadə və cümlələrə uşaqları məhz kiçik yaş dövründə alışdırmaq faydalıdır. Yanıltmaclar müxtəlif şəkildə qurula bilər. Elçinin yanıltmaclarında biz bu müxtəlifliyin və rəngarəngliyin şahidi ola bilərik.

Nizami TAĞISOY

525-ci qəzet.- 2010.- 3 aprel.- S.20.