Nəşrlərdə kənara qoyulmuş mətbu əsərləri

ÖN SÖZ

Milli iftixarımız Üzeyir Hacıbəyli xalqımıza çoxşaxəli, əbədiyaşar zəngin bir irs qoyub getmişdir. Bu irsə, bu əvəzsiz xəzinəyə sahib çıxmaq, onu dərindən, hərtərəfli araşdırmaq, nəşr və təbliğ etmək müqəddəs borcdur, vacib vəzifələrdəndir. Bu sahədə son 60 ildə xeyli iş görülmüşdür, üzeyirşünaslıq tədqiqat məktəbi yaranmışdır. Görülmüş işləri, nəşr olunmuş qiymətli tədqiqat əsərlərini sadalamağa ehtiyac yoxdur. İndi vacib olanı görüləsi işlərdir. Bu birinci növbədə Üzeyirbəyin əsərlərinin tam külliyyatının akademik nəşrinin hazırlanıb oxuculara çatdırılmasıdır. Məlumdur ki, keçən yüzilliyin 60-cı illərində Üzeyirbəyin əsərlərinin 10 cildinin nəşri barədə hökumət qərarı vardı. Bu cildlərdən yalnız 4-ü işıq üzü gördü. Üzeyirbəyin 1905 –1915 –ci illərdə mətbuat orqanlarında dərc edilmiş əsərlərinin bir qismi 3 və 4-cü cildlərə daxil edildi. Amma necə? Məsələn, 3-cü cilddə verilmiş 161 yazıdan 22-si ixtisar və bəzən də redaktə edilməklə. Eyni ilə 4-cü cildə də belə ixtisar və əlgəzdirmələr aparıldı. Qeyd edim ki, bu cildlərə Üzeyirbəyin çox dəyərli 100-dən artıq yazısı daxil edilməmişdir. Hər iki cilddə verilən “kommentariyalar”da nə qədər təhrif, əsassız ittihamlar və hətta tarixi həqiqətləri saxtalaşdırmaq halları var. Artıq bunlar keçmişdir. Təəssüf və təəccüb doğuran budur ki, 2005-ci ildə həmin nəşrlər eynilə olduğu kimi yenidən latın qrafikası ilə nəşr edilmişdir. Həmin nəşrdə də 31 yazı ixtisar və redaktə ilə verilmişdir. “Kommentariyalar” da olduğu kimi qalmışdır.

Üzeyirbəy irsinin pərəstişkarı kimi mən də heç kəsdən sifariş, göstəriş və əməli kömək gözləmədən Üzeyirbəyin bu vaxta qədərki nəşrlərdə kənara qoyulmuş mətbu əsərlərini toplayıb oxuculara çatdırmağı qarşıma məqsəd qoymuşam. Artıq onun “Kaspi”, “Həyat”, “İrşad”, “Tərəqqi”, “Həqiqət”, “İqbal” qəzetlərində və “Molla Nəsrəddin” jurnalında dərc edilmiş bu qəbildən olan əsərlərinin 1904 –1912 –ci illəri əhatə edən 1-ci cildi hazırdır. Onu oxuculara təqdim edirəm. Oxucular özləri görəcəklər ki, bu əsərləri vaxtilə nə üçün nəşrlərdə kənara qoymuşlar. Cildə Üzeyirbəyin “Kaspi”dən tərcümə edib “Həyat” qəzetində dərc etdirdiyi çox əhəmiyyətli bir neçə məqalə də daxil edilmişdir.

Təmənnasız gördüyüm bu işdə mənə hərtərəfli yardım göstərmiş M.F.Axundov adına Milli Kitabxananın “Azərbaycan ədəbiyyatı” şöbəsinin əməkdaşlarına, xüsusilə Səidə Abdullayevaya, Azərbaycan Dövlət Arxivinin direktoru A.Paşayevə, Siyasi Partiyalar və İctimai Təşkilatlar Dövlət Arxivinin müdiri M.Bağırova, BDU-nun mətbuat tarixi kafedrasının müdiri professor Ş.Vəliyevə, rus dilində dərc olunmuş əsərlərini nəşrə hazırlamaqda əməli yardım göstərmiş fil.e.n. Lalə Hacıyevaya, əsərləri kompüterdə səliqəli surətdə yığmış Arzu Qocayevə, materialları səhifələmiş fil.e.n. Zaur Babayevə və kitabın nəşrini öhdəsinə götürmüş Elm və Təhsil Mərkəzi “Təfəkkür” Universitetinin rəhbərliyinə öz dərin təşəkkürümü bildirirəm.

Şirməmməd HÜSEYNOV

ÜZEYİR HACIBƏYLİ – 125Milli iftixarımız Üzeyir Hacıbəylinin anadan olmasının 125 illiyi tamam olur. Bu tarixi xalqımız milli bayram kimi qeyd edəcəkdir. Hazırlıq işləri artıq başlanmışdır. Üzeyir bəyin, onun zəngin irsinin pərəstişkarı kimi mən də, neçə ildir ki, bu dahi şəxsiyyətin yaradıcılıq irsini, xüsusilə bu vaxtadək olan nəşrlərdə kənara qoyulmuş, hətta heç yerdə adı belə çəkilməyən mətbu əsərlərini aramaqla məşğulam. Hələlik 1904 –1917-ci illərdə dövri mətbuat orqanlarında dərc olunmuş 150-dən artıq əsərini toplamış, onları ərəb əlifbasından müasir əlifbaya çevirmişəm. Bu əsərlərlə oxucuları “525-ci qəzet” vasitəsilə tanış etmək istədim.

Şirməmməd HÜSEYNOV

Üzeyir HACIBƏYLİ AVQUSTUN 20, 21 VƏ 23-ndə BAKI MÜQATİLƏSİ

Bu ünvan ilə Bakı hadisati-mövsufələrinə dair “Novoye vremya” qəzetəsində öz müxbiri tərəfindən bir bənd dərc olunmuş, tərcüməsi budur:

“Avqustun igirmisində axşam vüqu bulan hadisəyə gündüz heç bir şey şəhadət vermiyordu. Filvaqe konka iki gün idi ki, işləmiyordu. Bakı müvəqqəti general qubernatoru general –leytenant Fadeyev konka idarələrinin öz dediklərində müqim olmaqlarını və qulluqçuların dəxi işə şüru etməməklərini görüb, sürənlər və müfəttişlər əvəzinə soldat təyin edilməsinə əmr etdi. Va habeylə konka dörd saat işliyordu. Axşam saat beşdə bir erməni dəstəsi konkada oturan cəmaətilə mürafiqət edən soldatları gülləyə basdı. Saat beşdə dəxi erməni kilsəsində zənglər çalındı və haman dəm şəhərin bilcümlə ermənilər sakin olan hissələrində ermənilər pəncərələrdən, qapılardan, təxtəpuşlardan və darvazalardan müsəlmanlara və ruslara güllə yağdırıb, qırmağa başladılar.

Şəkk və şübhə yoxdur ki, konka tətili şuriş qaldırmaqdan ötrü bir bəhanə imiş. Şənbə günü bu şurişdən ötrü ən müvafiq gün idi: mədənlərin və ticarət idarələrinin ətraf əhalisindən ibarət olan fəhlələri şəhərdən evə gedib, bazar gününü orada keçirirlər. Və əlavə qitalə bir gün qalmış Bakıdan təxrib olmuş Şuşaya iki (dəstə) kazak göndərilmişdi.

Mən ayın igirmisində saat yeddidə gələn poyezd ilə Bakıya varid oldum. Vağzalı (mövqifi) soldatlar əhatə etmişdilər. Şəhər ilə əlaqə kəsilmişdi. O gecə özümü şəhərə salmaq mənə məqdur olmadısa da vağzalda bir neçə şayani –diqqət şəkillərin şahidi olmağa məcbur oldum. Mənim yanımda Spaski küçəsinin küncündə üç mərtəbəli evin balkonundan bir neçə ünas tayfası insan seyd etməyə məşğul idilər. Səkidə duranlara bu balkondan on səkkiz güllə atdılar və yaklaşan soldatları görüb gizləndilər.

Mən Kerçinski polkunun əfsəri ilə səfər edicilər zalısına qayıtdım ki, çay içim. Biz səki üzərində bir neçə qədəm atmışdız ki, eşiddiz, qabaqda bir səda gəldi. Burada bir qara surət bizim gözümüzün qabağında behbudi ilə bir qoca müsəlmanı yırtıb və barıdan tullanıb qaçdı gizləndi.

Səhər saat 7-yə yavuq kim idisə “hücum!” deyib çığırdı. Vağzalda olan dəstənin hamısı səndəliyələrdən sıçrayıb arvad və uşağı basa –basa bəzək otaqlarına (ubornaya) və xəlvətxanələrə soxulub, stolların altında gizləndilər. Bir məmur (çinovnik) iki pəncərə arasında bir stolun altına girib, oradan “qaraul!” deyib bar –bar bağırırdı. Bu –bəhadır ara sakit olub, arvadlar ünas –bəzək otağında olduğunu onun yadına salanda məlcəindən dışqarı çıxdı.

Saat 8-də mən jandarmlar köməyi ilə fayton tapıb şəhərə getdim. Bu nə gunə yol idi!

Hər qədəmdə meyidlər sərilmişdi. Budur telefonni küçəsində bir araba durub yanında öküzlər uzanmışlar. Görünür ki, öküzləri öldürmüşlər. Öküzlərdən 20 qədəm o yana onların sahibi məqtul halda qolların uzadıb, sərilmişdi. Onun qırxılmış təpəsində günün şəfəqi işıldıyor. Uzun birçəkləri qana bulaşmışdır. Budur torqovi küçəsinin küncündən ikisi uzanmışdır. Onlardan biri sarı rusaqdır. O hələ nəfəs alır, amma heç bir kəs ona mədəd verməyə cürət etmiyor. Mən faytonu saxlatdımsa da, faytonçu yaralını faytona qoymaq üçün adam gözləməkdən qəti surətdə baş çəkdi.

Böylə ağır və dəhşətəngiz yol ilə mən mehmanxanaya yetişdim. Hər tərəfdən atışma səsi sakit olmuyordu. Özümə bələd və mühafiz tapıb, gedirəm general qubernatorun evinə. Orada İran general konsulu ilə katibəni görürəm. General qubernator konsula ermənilər ilə sülh etməsini təklif etdikdə, konsul izhar etdi ki, öylə işə ixtiyarı yoxdur. Çünki ermənilər ilə heç bir əlaqələri olmayan iranilərdən iki yüz nəfərini ermənilər xainlik və bivəfalıq ilə şəhid etmişlər. O səbəbə konsul bu mətləbi qəbul edən halda öz canı sağlığından əmin olmuyor.

Burada dəxi mənə məlum oldu ki, Labinski polkun bir dəstəsini və Dağıstanski polku ixtişaşçılar hər tərəfdən gülləyə basmışlar və haman gecə kazaklar ilə bahəm gedən qalabəyiyə tərəf dörd dəfə yaylım atəşi açıb, güllə qalabəyinin yer yasdığını deşmişdir. Üçüncü uçastokun pristavı knyaz Nijeradze çiynindən zəxmlənmişdir.

İyunun 21-də Balaxanı alovlandı, ondan Sabunçi, Ramana və Bibiheybət yandı. Gecə hər tərəfdən qanlı qızartı görünür. Qara tüstü uzaqdan dağlara bənzər.

Hər dəqiqə biri –birindən dəhşətli xəbərlər gəlməkdədir. Şəhərə girib, öz həmdinlərinin intiqamını almaq istəyən üç min nəfərdən ibarət kəsləri şöhrətli cənab Tağıyev nüfuzi qüvvəsilə saxlayıb, bu işdən mən etmişdir.

Bütün şəhəri gəzib və kağızları göndərib mehmanxanaya qayıtdım. Çərkəzi paltarımı soyunmuşdum ki, xidmətçi daxil olub diyor ki, məni bir rus görmək istiyor, təvəqqe etdim içəri gəlsin.

–Siz rus qəzetəsinin müxbirisinizmi? –deyib soruşdu.

–Bəli, dedim, nə qulluğunuz var?

Dedi ki:

–Mən ticarət birja şirkətinin qulluqçusu Mixail Nikolayeviç Nikolskiyəm. Mənim sizə təvəqqem var. Qəzetənizə teleqraf ediniz ki, bizi burada doğruyorlar, gülləliyorlar. Bizə elan etmişlər ki, hamımızı tələf edəcəklər. Bizim dəxi əsləhəmiz yox, özümüz də şəhərin müxtəlif yerlərində dağılmışız”. Mən General qubernatora rücu etməyi ona məsləhət gördüm...

Tumanski namində bir digəri gəlir.

Diyor:

– Mən də sizin yanınıza gəlmişəm gözlərimin qabağında Çernoqorodski şosedə bir müsəlman qətl olmuş. Onun meydini xəncərlər ilə doğradılar və başını daş ilə əzdilər.

Və habeylə – bir –birinin dalınca budur bir erməni yügürüb gəlir və diyor ki, bu saat bir qoca ermənini öldürmüşlər. Balaca oğulçığazını yaralayıb, 12 yaşında qızını aparmışlar.

Dünən gecə şəhərdə yanqı başlandı. Yerli qarunların (dövlətlilərin) evləri yanmaqdadır.

Yanmış vışkaların ədədini mən teleqraflan xəbər vermişəm. Dünən sifəti –rəsmiyyəsi olan bir şəxsdən bildim ki, mədəndən şəhərə qayıdan erməni fəhlələrinə kazaklardan mühafizlər verilmişdi, mühafizlər onlar ilə bir qaranlıq küçəyə yetişəndə məzkur fəhlələr kazakları revolver və mauzer tapançasından gülləyə basmışlar, kazaklar dəxi onlara cavab verməyə məcbur olmuşlar.

Doktor Larionovun mərizxanəsinə daxil olduqda orada onun övrətini və sabiq şəhər idarəsi rəisi İreskinin qızını məcruhların yaralarını bağlayan görürəm. Bu qorxulu zamanda mərizxanənin qapıları hamıdan ötrü açıq idi. Bir otaqda üç müsəlman və o biri otaqda bir erməni yatmışdır.

Bu saat gedirəm müsəlmana təəllüq olan odun ambarının heybətli surətdə yanmasına baxım.

Böyük külək var. Bir yandan yanğının şaqqıltısı, bir yandan güllələrin şaqqıltısı. İndi xəbər verdilər ki, Parapetdə bazara gedən bir arvad aşpazına güllə dəydi. Bir kəs mədəd verməgə cürət etmiyor.

Şəhər idarəsi rəisi Səfərəliyevin üstünə general –qubernatorun evindən çıxanda güllə yağdırmışlar. General –qubernator istəmiş ki, pəncərələrdən güllə yağan Aramyansın evini topa basdırıb, təxrib etməyə əmr etsin, amma məlum olmuş ki, orada ingilis konsulu sakindir.

Saat 12-yə yavuq general –qubernatorun nəzdinə rus fəhlələrinin deputasiyası gəlib, özlərini mühafizət etmək üçün əsləhə istəmişlər. General –qubernator dəxi onlara arsenaldan əsləhə verməyi vəd etdi.

Haman gün genə general –qubernatorun yanına sülh və islah verən cəmiyyəti yığıldı. Müsəlmanlar ermənilərdən hər bir məqtul müsəlman əvəzində, məsuliyyəti –şəxsiyyə tələb ediyordular. Amma ermənilər buna razı olmuyub, pul mükafatı almağı təklif etdilər. Müsəlmanlar dəxi buna razı olmuyub dedilər ki:

– “Biz biliriz ki, siz məxsusi məbləğ cəm etmişsiniz ki, qatillərinizə verib adam öldürəsiniz. Sizdən ötrü ya qatilə və ya məqtulun ailəsinə iki –üç min manat verməyin heç bir təfavütü yoxdur. Biz buna razı ola bilməriz”. Bu sözlərin hamısı general –qubernatorun evində danışılıyordu.

Sabahadək sülhə bənzər bir şey əqd olundu. Demək lazımdır ki, ermənilər bu söhbətdə lap ağlıyordular. Doğrudur məqtulların əksəriyyəti rus və müsəlmanlardırlar. Amma ermənilər mal və mülk sarıdan bilmərrə məhv və pərişan olmuşlar. Xəsarət və zərərləri əqəllən 50 milyonadəkdir. Balaxanıda, Sabunçuda, Bibiheybətdə, Ramanada, Qara şəhərdə, Biratixdə olan mədənlərin cümləsi yanmışdır. Rotşild firması 5 milyon, Kaspiyski Tovarişstvo 14 milyon və Xordəlizi 2- 3 milyon ziyan çəkmişlər. İndi görünür ki, ara sakitləşir. Amma Bakıdan ötrü tazə bu məsələ zühur ediyor ki, şəhərin rahətligi onun həll və qət olunmasına bağlıdır. Bu məsələ – fəhlə məsələsidir.

Mədənlər təxrib olandan sonra on minlərcə fəhlə nəfərati çörəksiz və evsiz qalmışlar.

Mütərcimi Üzeyir

“Həyat” qəzeti, 7 sentyabr 1905, №59

GÖZÜ AÇIQ TACİRLƏRİMİZƏ XİTAB

Məmləkətimizdə hürriyyəti-mədəniyyə elan olundu, hürriyyəti –mədəniyyənin şəraiti –xəmsəsindən biri də hürriyyəti mətbuatdır. Mətbuat isə yalnız qəzetlərlə nəşriyyati –mövqutədən ibarət deyildir. Risalə, kitab, qamus və sairə şəklində olan asar dəxi buraya daxildir. Türk dilində və ələlümum müsəlman dillərində kitablara əşəddi ehtiyacımız məlum olmaqla bərabər bu ehtiyac bundan böylə gündən –günə daha ziyadə artacaqdır. Buna heç şübhə yoxdur. Çünki milli məktəblərimizdə türk dilinə və türk dilində ülumi-müxtəlifeyi-cədidə təhsilinə böyük bir meydan açıldı. Binaənileyh əli qələm tutanlarımız bu məktəblər üçün türk, ərəb və fars dillərinin qəvaidinə, sərf və nəhvinə, elmi-əqaidə, tarixə, coğrafiyaya, hesaba, elmi –cəbrə, həndəsəyə, nəbatat, heyvanat, mədəniyyat kibi ülumi təbiyəyə və sairəyə dair kitablar vücudə gətirməyə çalışacaqlardır. Bu kitabları əqəll –əmrdə öz fikir və xəyallarından çıxarmayacaqlar a!... Onları ya rus və firəng dillərindən tərcümə ilə, yaxud İranda, Osmanlıda, Misirdə, Hinddə basılmış kitabları cüzi –külli bir təbdil ilə məmləkətimizin şiyvəsinə, əfkarına, hürriyyətinə tətbiqən vücudə gətirəcəklərdir... Hal və keyfiyyət böylə ikən altmış, yetmiş min müsəlman səkənəsi olan şəhərimizdə ciddi bir kitab –füruş dükanı yoxdur. Bəradərani –Orucovlar, Ağadadaş Əlizadə, Abbasqulu Kazımzadələr kibi kağız, qələm, dəftər və sair məktəb və şagirdlərə lazımi şeylər satanlar zühur etdi.... Lakin heç kitab satanlarımız yoxdur... Vaqeən ötədə bəridə, məsəla Bazarnaya küçədə bir –iki səhhaf dükanları var... Fəqət bunların satdıqları əksəriyyən daş basması olan İran məhsulu köhnə kitablardır... Aləmi –islamın tərəqqiyati –mədəniyyəyi –cədidəsinə dəlalət edən kitablardan əsər yoxdur. Ərəb, fars lisanlarının türkcə yazılmış qəvaidini ya Şəmsəddin Sami bəyin qamusi –türkisini, qamusi –əlamını, qamusi –fransui –türküsini, ya sair asarinı bir adam idənmək istəsə mütləqa İstanbula, İstanbul kitabçılarına müraciət etməsi lazım gəlir və çox adam kimə və nə surətlə müraciət edilməsini və nə vəchlə pul göndərilməsini bilmədiyindən bu növ müfid və nafe kitablardan məhrum qalıyor.... Əhməd Midhətlərin, Əbdülhəq Hamidlərin, Kamal bəylərin, Əbuziya Tofiqlərin adları belə bizim sühaflara məchuldur! Halbuki, şəhərimizin bir kitabfüruş taciri “İqdam” qəzetəsinə, yaxud İstanbulun Babi –Ali caddəsindəki, bir kitab mağazasına müraciət edib məsələn yüz danə “Qamusi –türki” gətirtsə əminəm ki, bir –iki ayın zərfində bunların yüzünü də yaxşı bir qazancla satmağa müvəffəq olacaqdır... və kitabçılara pul qazandıracaq. Osmanlıda, Misirdə və sair məmaliki –islamiyyədə nə qədər kitablar vardır ki, sühaflarımızın onlardan xəbərləri yoxdur.

Bu gün hər şey tərəqqi ediyor: iyirmi –otuz il əvvəl üç –dörd balıq, ya bir –iki boçka neft ilə Bakıdan Tiflisə bir aya gedən bir atlı, iki təkərlikli arabamız bu gün bir maşına münqəlib oldu ki, dalına minlərcə adam dolu yüz vaqonluq bir qatar bağlayıb o qədər məsafəyi bir gündə teyy ediyor. Bir neçə il əqdəm bir adam qövm və əqrəbasına bir –iki mənzillik yoldan bir məktub, bir kağız göndərməkdən aciz ikən, bu gün telefon vasitəsilə Bakıdan Mərdəkan kəndilə Peterburq, Moskva şəhərlərilə, Paris, Rim ilə söhbət ediyor. Ata –babalarımız qulaqlarının dibindəki qonşuda vaqe əhvaldan bixəbər ikən, bu gün dünyanın ta o biri başındakı vüquatı insan bir dəqiqənin içində teleqrafla xəbər alıyor. Gecə alınan bir xəbərə sabah yüz min kişi qəzetlər vasitəsilə agah oluyor... Daha nələr, nələr!... Lakin sühaflarımız nədən köhnə tasdan, köhnə hamamdan ayrılmıyorlar, ayrılmaq istəmiyorlar?!... Gücləri, qüvvətləri yetmiyorsa, bir şirkət təşkil etsinlər. İşə ictimai ilə çalışsınlar... Hürriyyət şənlikləri əsnasında qırmızı bayraqların çoxunda: “Yaşasın ictimaiyyət” sözləri yazılmışdı. Əlbəttə ictimaiyyətdə bəzi yaxşı cəhətlər vardır ki, bu adamlar “Yaşasın ictimaiyyət” –deyə fəryad edirlər! –Bu gün ictimaiyyətə belə hürriyyət verildi... Lakin şirkətlə, ittifaqla, ictima ilə iş görmək üçün mütləq sosiyalist ictimaiyyun olmaq lazım gəlməz ya!... Hər nə surətlə olursa –olsun şəhərimizdə tazə moda üzərinə bir –iki mədəni müsəlman kitab dükanlarının vücudi əlzəmdir. Kitabçılar erməni və rus kitabfüruşlarından ibrət olub Peterburq, Berlin, Leypssiq, Lahi (Hollanda da), Paris, İstanbul, Tehran, İskəndəriyyə, Misir əl Qahirə, Bombey, Kəlküttə və sair kitabçılıq, kitabfüruşluq mərkəzlərinin kitab tacirlərilə münasibati –ticariyyəyə girişsinlər. Oralardan Bakı və ümum Qafqaz müsəlmanlarının ehtiyacati –cədidiyəyi-maariflərinə müvafiq kitablar gətirsinlər.... Mağazalarını şəhərimizin Nikolayevskaya küçə kibi nisbətən mədəni bir məhəlinə nəql etsinlər... Kuşədə –bucaqda etməsinlər!... Yoxsa bu işi ehmal etsələr qorxuram ki, bu ticarət dəxi biganələr, əcnəbilər əlinə keçər.

İstanbulun “Babi-Ali caddəsi” nam küçəsində müsəlman, xristiyan, yəhudi bir çox kitabfüruşlar vardır ki, ancaq müsəlman kitabları ilə ticarət ediyorlar. Bunlar İstanbulda və ələlümum məmaliki Osmaniyyədə mətbuatın ədəmi-hürriyyətindən, daha doğrusu əsarətindən oralardaki senzorun, yəni kitab və mətbuat müfəttişinin birəhimlikdən dadü-fəqan ediyorlar... Bu kitab tacirləri məmləkətimizin sərbəsti –mətbuat kimi böyük bir nemətə nail olduğunu xəbər alsalar, buralara can atıb şəhərimizdə münasib bir müsəlman kitabçı dükanı açmaları möhtəməldir. Gözü açıq yerli tacirlərimizə lazımdır ki, ticarətin bu şöbəsini onlara qapdırmayıb vəqt və zaman ilə özləri gözəl bir kitab mağazası vücudə gətirsinlər!...

Ü. (Üzeyir)

“Həyat” qəzeti, 2 noyabr 1905, № 93

P.S. Bu məqalənin səhv olaraq Ə.Hüseynzadəyə məxsus olduğu yazılıb. Hətta onun əsərlərinə daxil edilib. Bax: Ə.Hüseynzadə. “Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir”. 1997, səh. 100 –102.

əqəll-əmrdə – ən az şeyi

səkənə – sakin, əhali

kitabfüruş – kitab satan

səhhaf – cildçi

müfid – faydalı

sühaf – mətbuat

teyy – başa çatdırma

HÜRRİYYƏTİ-KƏLAM HAQQINDA

Peterburq qəzetələrindən “Birjevoe vedemosti”da mündəric bəzi mənzum qitələrin tərcüməsidir:

Mühərrir nikbin (jurnalist optimist):

Bu qədər yazıya qədim əsarət,

Xaməm qoparır bənim qiyamət,

Lazım degil örtülü danışmaq,

Mühərrir ziştbin (jurnalist pessimist):

Hər kəsdə yeni –yeni süxənlər,

Xaməmsə bəyani əcz eylər,

Hürriyyətə çox çətin alışmaq!..

Qəzetçilər:

Keyf etməli gün bizə bu gündür!

Hürriyyət isə bizim üçündür!

Boş durma çalış əya cəridə!

Hürriyyət düşməni yazıçılar:

Biz cəngü –cidalə hazır olduq!..

Hər mətbəədən fəqət qovulduq,

Mərdud oluyor bizim əqidə.

Senzor nizamnaməsinin 140-cı bəndi:

Hər xaməyi titrədirdi hökmüm

Birdən-birə gənc ikən bən öldüm.

Aləm isə mövtümə sevindi!

Mətbuat müfəttişi senzor:

Eyvah kədərlə doldu qəlbim!

Axırda bu günlərə yetişdim!

Bilməm pozayım nə kağız, imdi?!...

Mütərcim: Ü.H. (Üzeyir Hacıbəyov)

“Həyat” qəzeti, 8 noyabr 1905, № 97.

xamə – qələm, üslub

süxən – söz, nitq

əcz – acizlik, axırıncı söz

mərdud – rədd olunmuş

BAKIDA MÜSƏLMAN İCTİMAİ

Noyabr ayının 18-nci cümə günü cəmaət tərəfindən intixab olunan sədri-məclis doktor Qarabəyovun rəyasətilə və Nəcəfbəy Vəzirov, Əhməd bəy Ağayev, Məhəmməd Həsənbəy Hacınski və Həsən bəy Ağayevin üzv seçilmələrilə Bakı müsəlmanlarının ictimai (mitinq) olub. Ehtiyacati-milliyyə məsələsi mövqei müzakirəyə vəz edildi. Xahiş edənlərdən bir neçə şəxs iradi nitq edib, hər kəs öz mülahizat və əfkarını bəyanə çalışdı. Əz cümlə, Üzeyir bəy namində bir cavan, əmələ tətilatından bəzən saldatların əhaliyə təcavüzatdan və buna oxşayan bəzi şeylərdən duri –diraz bəhs elədi. Tüccardan Məhəmməd İsmayılxanov hökumətə qarşı heç bir kin, ədavət bəsləmək lazım deyil –deyib, ancaq hərəkəti –sülhcüyanə ilə iş görülməsi lüzumini göstərdi.

Digər bir cavan dəxi Bakı şəhərinin yetişmiş olduğu bu avər təkəmmül onun cəm etdiyi bunca sərvət və saman məhz Romanov xanədan imperatorisi sayəsində olması fikrini bəyan etdi.

Nəcəfbəy Vəzirov böylə söylədi: “Hökuməti –sabiqənin idarəsizliyi səbəbilə müsəlmanlar bu vaxta qədər hürriyyətin mürüvvətin nə olduğunu bilmədilər. Görünür ki, ağlamayan uşağa süd verməzlər. Onun üçün biz müsəlmanlar da çalışıb çabalamalıyız ki, əta olunan hürriyyətdən, sərbəstlikdən həqqilə istifadə edib faydadar olaq”. Sonradan bir cavan mövqeyi –xitabə çıxaraq əmələ tətilatından, hökuməti –sabiqənin məzalimindən və bu kibi məsələlərdən bəhs edib uzun bir nitq irad elədi. İtnabi –kəlam etdiyi üçün və yaxud çox uzaqlara getdiyi üçün cəmaət tərəfindən axirüləmr sözünü qurtarmağa dəvət olundu. Binaənileyh məhəli – ictimaidə komediya misalı qayət gülməli bir vaqiə zühura gəldi. Şəki əhalisindən dərzi Əliyev namində bir cavan əlində bir təbəqə kağız hüzuri cəmaətə çıxıb iradi –kəlamə başlayınca eşidənlərin qulağına “s” ilə qoşa bir “ş” sədası gəldi. Hər kəs buna bica “s” ilə “ş” hürüfatının “sünni”, “şiə” kəlmələri olduğuna güman aparıb Əliyevin susmasını və işğal etdiyi mövqedən çəkilməsini hər kəs bir ağızdan tələb etdi. Çünki ancaq müsəlmanlıq ilə iftixar edən cəmaət, sünni və şiə bəhsini istəmiyordu. Bundan sonra məzkur Əliyev “s” ilə “ş”nın sünnü və şiə kəlmələrindən kinayə olmadığını Ağayev və Qarabəyov cənabları və digərləri tərəfindən dərya kibi coşub həyəcanə gələn cəmaətə bəyan olunaraq biçarə adamın kəlamına davam edə bilməsi böyük rica ilə tələb olundu. Əfsus ki, bütün cəmaət bir adam kimi tələbi – vaqei surəti –qətiyyədə rədd edərək bundan böylə “sünnü” və “şiə” sözünü heç kəsin heç bir vəchlə söyləməyəcəyini bəyan etdilər. Axıra yaxın Əhməd bəy Ağayev cənabları kəlamə –ağaz edərək fəsih bir lisan ilə əvvəl Qurani-əzimüşşənin hal və mövqeə münasib ayeyi –şərifələrindən bəzilərini məqami –nəsihətdə irad buyurdular ki, bu sözlər əhali üzərində lüzumundan ziyadə bir təsir göstərdi, sonradan lüzumu qədər də hürriyyətdən, sərbəsti din və məzhəb və vicdandan bəhs edərək sözlərinə xitam verdilər. Nəhayət yuxarıda zikr olunmuş Əziz bəy ikinci dəfə dəxi söyləmək üçün bir daha çıxınca cəmaət arasında “sus, sus kəs səsini əvvəl özün oruc tut, namaz qıl sonra özgəyə nəsihət ver!...” sədaları eşidilincə Əziz bəy çəkildi.

Vəlhasil gələcək ictimaə qədər yenə adları yuxarıda ərz olunan sədri –məclis ilə üzvlərin qalmasına qərar verilib ictima xətm olundu.

Xülaseyi –kəlam ictima ümumiyyət üzrə bəd keçmədi, ümid edəriz ki, inşəallah gələcəkdə dəxi daha yaxşı olar.

“Həyat” qəzeti, 23 noyabr 1905, №105.

duri-diraz – çox uzun

(Ardı var)

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2010.- 3 aprel.- S.18-19.