Mir Cəlal Paşayevin elmi yaradıcılığı yeni tədqiqat kontekstində

Azərbaycan ədəbiyyatı uzunəsrlik inkişaf yolu keçib, bu inkişaf zamanı məna və məzmun cəhətdən zənginləşib. İstər klassik ənənələrin qorunması, istərsə də müasir istiqamətlərin meydana gəlməsi baxımından Azərbaycan ədəbiyyatı və eləcə də ədəbiyyatşünaslığı özünəməxsus cəhətlərə malikdir.

Klassik ədəbiyyatın mürəkkəbliyi bir tərəfdən dil məsələsi ilə əlaqədardırsa, digər tərəfdən onun bəhrələndiyi ideya mənbələri və istifadə olunmuş simvollardan doğur. Ədəbiyyatımızın nəzəri problemlərinə lap qədim zamanlardan müxtəlif səviyyələrdə – təzkirə, təfsir, tənqid risalələri və digər formalarda münasibət olsa da, bu ədəbiyyatımızın ideya mənbələrini, inkişaf meyillərini araşdırmaqdan ötrü kifayət etməyib. Amma Firdun bəy Köçərli kimi böyük ziyalının Azərbaycan ədəbiyyatına həsr etdiyi tədqiqatlar ilə yeni tipli tədqiqatların əsası qoyuldu. Bu ənənə daim inkişaf etdirilərək, Azərbaycan ədəbiyyatı barədə olan elmi fikirlərin daha da təkmilləşdirilməsinə səbəb olub. Bu baxımdan Azərbaycan ədəbiyyatı tarxi barədə nəzəri fikirlərin təkmilləşməsində professor Mir Cəlal Paşayevin misilsiz xidmətləri var.

Bu yaxınlarda “Poeziya günü nəşrlər evi” nəşriyyatında tədqiqatçı alim, filologiya elmləri namizədi Gülxani Pənahın “Mir Cəlalın elmi-nəzəri görüşləri” adlı irihəcmli monoqrafiyası işıq üzü görüb. Kitabda tanınmış filoloq, alim, tənqidçi, nasir Mir Cəlal Paşayevin elmi-nəzəri görüşləri, tənqidi məqalələri, ümumiyyətlə ədəbiyyatşünaslıqla bağlı müxtəlf məsələlərə münasibəti araşdırılıb. Əsərə ön söz yazan xalq şairi Fikrət Qoca və professor Cəlal Abdullayev ədəbiyyatşünaslığımızın inkişafında müstəsna yerə malik Mir Cəlal yardıcılığını araşdırmağın o qədər də asan iş olmadığını vurğulayaraq, bunu Mir Cəlalın bu sahədə böyük yaradıcılıq diapazonuna malik olması ilə əlaqələndiriblər. Kitab barədə geniş danışmazdan əvvəl bir məsələni qeyd etmək gərəkdir ki, tədqiqatçı Gülxani Pənahın gördüyü bu iş bir neçə baxımdan təqdrəlayiqdir. Bu cəhətlərdən ən mühümü odur ki, kitab Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında böyük yer tutan professor Mir Cəlal Paşayevin elmi yaradıcılığının təhlilinə həsr olunub. Yəni bir tərəfdən hər hansısa bir problemə professor Mir Cəlal Paşayevin münasibəti diqqət önünə gətirilirsə, digər tərəfdən həmin məsələyə tədqiqatçı Gülxani Pənahın münasibəti ortaya çıxır. Digər bir cəhət isə ondan ibarətdir ki, kitabda tənqidçi alimin müxtəlif zamanlarda və ayrı-ayrı mənbələrdə yer almış ədəbiyyatşünaslıqla bağlı fikirləri, elmi yanaşma və görüşləri küll halında diqqət mərkəzinə gətirilərək təhlil olunur. Bununla professor M.Paşayevin elmi görüşlərinin ümumi mənzərəsi yaradılmaqla bərabər, konkret mövzulara yanaşma spesifikası da açılır. Eyni zamanda kitabda Gülxani Pənah tərəfindən Mir Cəlal yaradıcılığının prinsipləri, onun ədəbiyyatın müxtəlif problemlərinə yanaşma meyarları da açıq şəkildə müəyyənləşdirilib. Monoqrafiyanın girişində Mir Cəlalın elmi əsərlərinin Azərbaycan filoloji fikir tarixində tutduğu müstəsna yerdən danışan müəllif, Mir Cəlalın elmi yaradıcılığı ilə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığına çoxsaylı yeniliklər gətirildiyini xüsusilə vurğulayır və onun yaradıcılığını ayrı-ayrı fəsillər üzrə tədqiqata cəlb edir. “Giriş”də Mir Cəlalın “Yeddi gözəl” əsərini nəsrlə Azərbaycan dilinə çevirməsindən və ona yazdığı şərhlərdən bəhs edən G.Pənah onun filologiyada çox çətin iş hesab edilən şeiri nəsrə çevirmək ənənəsinin möhtəşəm nümunələrindən birini ortaya qoymasını diqqətə çatdırır, əsərə yazdığı şərhlərin onu daha dərindən anlamağa imkan verdiyini söyləyir. Əsərin orijinalda olan emosiya dolğunluğunu bugünün oxucularına çatdırmaq üçün M.Cəlal çoxsaylı şərhlər verib ki, bu da yalnız emosiyanı deyil, N.Gəncəvinin istifadə etdiyi simvolları da başa düşməyə yardım edir. “Mir Cəlal və ədəbi irsimiz” adlanan bölmədə müəllif M.C.Paşayevin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində xüsusi çəkisi olan ayrı-ayrı sənətkarlara aid araşdırmalarını tədqiqata cəlb edib. Burada diqqəti cəlb edən başlıca məqam alimin Firdovsi və Nizami yaradıcılığında yer alan eyni süjetin fəlsəfi baxımdan bir-birindən fərqləndirilməsini Mir Cəlal tərəfindən çox dəqiqliklə müəyyənləşdirildiyini vurğulamasıdır. Həmçinin burada Azərbaycan filoloji fikir tarixində özünəməxsus yeri olan Abbasqulu Ağa Bakıxanov, İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Mirzə Fətəli Axundzadə, Süleyman Sani Axundov, Nəriman Nərimanov və başqalarının yaradıcılığına Mir Cəlal yanaşmasının özəlliklərindən və onların yerinin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində düzgün müəyyənləşdirilməsindən danışılır. “Mir Cəlal rus ədəbiyyatı haqqında” adlanan hissədə isə rus ədəbiyyatının Puşkin, Qoqol kimi görkəmli ədiblərinə professor M.C.Paşayevin münasibəti araşdırmaya cəlb olunmaqla yanaşı, görkəmli ədibin tərcümə sənətinə münasibəti də tədqiqat obyektinə çevrilib. Müəllif müəyyənləşdirib ki, Mir Cəlal Paşayev o tərcüməni mükəmməl hesab edir ki, tərcümə olunan mənbənin informasiya yükü ilə yanaşı emosional tərəfi də “tərcümə” olunsun. Təsadüfi deyil ki, professor Mir Cəlal Paşayev bədii yaradıcılıqla da məharətlə məşğul idi və tərcümə məsələsinə yanaşmada bu xüsusiyyəti ona daha dəqiq fikirlər deməyə imkan verirdi. Monoqrafiyasında müəllif M.C.Paşayevin “Füzuli sənətkarlığı” adlı elmi əsərində yer alan nəzər fikirlərin tədqiqinə xüsusi hissə ayırıb və araşdırma nəticəsində müəyyən edib ki, bu kitabda Mir Cəlalın əsas məqsədi şairin sənətkarlığını təhlil etməklə onun Azərbaycan ədəbi fikir tarixində yerini müəyyənləşdirməkdən ibarət olub və bunun da öhdəsindən məharətlə gəlib. Bu bölmənin təhlilinə yanaşmada obyektivlik naminə demək lazımdır ki, Gülxani Pənahın üzərinə daha ciddi bir iş düşüb. Belə ki, məsələ Azərbaycan ədəbiyyatında ən yüksək zirvəni fəth edən qəzəl ustadı böyük Füzuli dühasının təhlili üzərində qurulub. Mürəkkəb simvol və işarələrlə dolu olan bu yaradıcılığı təhlil etmək professor M.Paşayevdən nə qədər böyük məsuliyyət və istedad tələb edirsə, Gülxani Pənahdan da ikiqat tədqiqatçılıq qabiliyyəti tələb edir. “Azərbaycan ədəbi məktəbləri” kitabında da yer alan nəzəri fikirləri tədqiqata cəlb edən G.Pənah burada Mir Cəlalın Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf meyllərini düzgün müəyyənləşdirməsini göz önünə gətirərək realist ədəbi məktəb, romantik ədəbi məktəb, maarifçi ədəbi məktəbi və başqa bölgülərlə Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf istiqamətlərini ayrı-ayrı qruplarda öyrənib ki, bu da tədqiqatın hədəfini dəqiq və konkret etmişdir. Həmçinin Gülxani Pənahın fikrincə M.Paşayevin gəldiyi elmi qənaətlər bu gün də öz elmi əhəmiyyətini saxlamaqdadır. “Ədəbiyyatşünaslığa giriş” adlı dərslikdən bəhs edən Gülani xanım M.C.Paşayev yaradıcılığında bu kitabın xüsusi yeri olduğunu qeyd edərək buradakı elmi fikirlərin bu günün özündə də ədəbiyyatşünaslıqda geniş istifadə olunduğunu vurğulayıb. Burada ədəbiyyatın ayrı-ayrı növlər və janrlar üzrə bölgüsü və onlarla bağlı verilən izahlar bütünlükdə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığına töhfədir. Filologiya elmləri namizədi Gülxani Pənahın “Mir Cəlalın elmi-nəzəri görüşləri” adlı monoqrafiyası professor M.C.Paşayevin elmi yaradıcılığının müxtəlif istiqamət və tərəflərinin geniş şəkildə təhlilini ortaya qoymaqla yanaşı, bu sahədə görüləcək işlərin də uğurlu mərhələsidir. Gülxani xanıma bu yöndə və həm elmi, həm də bədii yaradıcılığında yeni uğurlar diləyirik.

Hikmət QULİYEV,

Səfa QARAYEV

525-ci qəzet.- 2010.- 6 aprel.- S.7.