Ustad ilə söhbət

Xalq yazıçısı Elçinlə müsahibə

Böyük yazıçı – nasir, dramaturq, ssenarist, ədəbiyyatşünas, tənqidçi, tərcüməçi Elçin, nüfuzlu pedaqoq, elmlər doktoru, Bakı Dövlət Universitetinin professoru Elçin, görkəmli ictimai və dövlət xadimi Elçin.

Məncə, bunlar xalq yazıçısı Elçinin yaradıcılığının da, fəaliyyətinin də, şəxsiyyətinin də miqyasını səciyyələndirir. Bütün bu cəhətləri özündə birləşdirən ikinci bir yazıçı tapmaq çətindir. Elçin müəllimin xarici dillərdə 50-dən çox kitabı nəşr edilib. Mən bu müsahibəyə hazırlaşanda Elçin müəllimin on cildliyini yenidən oxudum. Onun haqqında yazan müəlliflər kimi, mən də heyrət etdim ki, bir yazıçıda bu qədər məhsuldarlıq və janr zənginliyi var. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev demişdir: “Elçin bizim çox istedadlı yazıçımızdır, gənc vaxtlarından çox dəyərli əsərlər yazıbdır. Amma son illər o, eyni zamanda, teatr üçün də əsərlər yazıbdır. Deyəsən, keçmişdə bu, olmamışdı. Çünki bu məsələ ilə əsasən, onun atası məşğul olurdu və çox da gözəl əsərlər yaratmışdı. Elçin isə daha çox nəsr əsərləri yazırdı və dəyərli əsərlər yaratmışdır. Ona görə də gənc vaxtlarından 60-70-ci illərdə gənc yazıçılar sırasında idi. Hətta xatirimdədir ki, ilk dəfə Yazıçılar İttifaqının ən gənc katibi Elçin olub, o seçildi.”

Eyni zamanda bu qədər ictimai iş, dövlət işi. Elçin müəllim “İstiqlal” ordeni ilə təltif edilmişdir. Elə bil, onun sutkası 24 saat yox, 48 saatdır. O, romanlarında da, hekayələrində də, pyeslərində də, məqalələrində də parlaq istedadlı və orijinaldır. Onun mühakimələri dərin və olduqca maraqlıdır. Elçin müəllimlə söhbət edəndə, görürsən ki, onun üçün gözlənilməz heç nə yoxdur. Onun mütaliəsi isə, Elmira Axundovanın yazdığı kimi, fantastikdir. Çox təəssüf edirəm ki, Elçin müəllimin dediklərinin hamısını lentdən köçürməyə müsahibənin həcmi imkan vermir. Onun zəhmi adamı tutur, sərtdir, ancaq eyni zamanda mülayimdir, çox ciddi insandır, ancaq eyni zamanda çox güclü yumor hissi var. İki həftə ərzində Elçin müəllim bu müsahibə üçün cəmi üç gün fasilə zamanı vaxt tapdı. Müsahibə zamanı mən Elçin müəllimin şəxsiyyətində həmin cəhətləri aydın gördüm.

– Elçin müəllim, nə vaxt idi ki, sizdən geniş müsahibə almağa çalışırdım. Çox sağ olun ki, nəhayət, vaxt tapdınız, razılıq verdiniz. İlk sualı sizin keçən ilin sonlarında S.Vurğun adına Dövlət Rus Dram Teatrında göstərilən “Cəhənnəm sakinləri” əsərinizin tamaşasından başlamaq istəyirəm. Tamaşa böyük uğur qazandı. Mən o tamaşaya iki dəfə baxmışam. İkisində də tamaşaçıların ayaq üstə qalxıb, yaradıcı heyəti uzun müddət alqışlamalarının şahidi olmuşam. Mühüm fəlsəfi-etik problemlər qaldıran bu pyes Azərbaycan dilində də tamaşaçılara təqdim olunacaqmı?

– Hələ ki, mən onu bizim Azərbaycan teatrlarınından heç birinə təqdim etməmişəm. Ola bilsin ki, onu Akademik Dram Teatrımıza verim. Ancaq bu, yəqin, gələcəyin işidir. Əvvəlcə o teatra “Teleskop” adlı başqa bir pyes vermək istəyirəm.

– “Teleskop” yeni əsərdir?

– Yenilərdən biridir. Keçən il yazmışam. Mənim bir sıra pyeslərim var ki, onları hələ heç bir teatra təqdim etməmişəm. Sağlıq olsun...

Qeyd. Son 15 ildə Elçin müəllimin qələmindən çıxan pyeslər yalnız Azərbaycanda deyil, qardaş Türkiyədə də böyük rəğbətlə qarşılanıb. Türkiyə teatrlarında əsərləri ən çox tamaşaya qoyulan müasir xarici dramaturq Elçindir. Məşhur türk dramaturqu Tuncər Cücənoğlu yazır: “Elçinin pyesləri müasir dünya dramaturgiyasının layiqli nümunələridir”. Elçin müəllimin Türkiyədə 18 kitabı nəşr edilmişdir. Doktor İldəniz Kurtulan: “Elçinin yaradıcılığı artıq neçə illərdir ki, iki qardaş ölkə arasında mənəvi körpü rolunu oynayır”. Türkiyənin keçmiş prezidenti Süleyman Dəmirəl Elçin müəllimə yüksək mükafat təqdim edərkən deyir: “Türk dünyasına xidmət” mükafatını mən yüksək qiymətləndirirəm və onu böyük yazar Elçinə təqdim etməkdən məmnunluq duyuram.”

– Söz teatrdan düşmüşkən, Elçin müəllim, bu barədə də sizin fikrinizi bilmək istərdim: son on beş ildəki dramaturji yaradıcılığınızla, teatr tamaşalarınızla bağlı Azərbaycan sənətşünaslığında “Elçin teatrı” məfhumu yaranıb. Bu estetik məfhumun yaradıcısı kimi siz teatrımızın müasir vəziyyətini necə qiymətləndirirsiniz?

– Ən əsası odur ki, Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra siyasi, ictimai və mədəni kataklizm dövründə – 90-cı illərin əvvəllərində ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin dəstəyi və iradəsi ilə biz zəngin ənənələrə malik milli teatr sənətimizi qoruyub saxlaya bidik. İndi isə məndə elə bir təəssürat var ki, bu gün Azərbaycan teatrı yeni bir mərhələni adlamaq ərəfəsindədir, hətta artıq adlamaqdadır. Müasir teatr sənətinin inkişafı bu gün yalnız istedadlı dramaturqlardan, aktyorlardan, rejissorlardan asılı deyil, adekvat texniki təchizatdan da çox asılıdır. Mən Brodveyin, Paris, London və Berlin teatrlarının, La Skalanın, Vyana opera, eləcə də operetta teatrlarının tamaşalarına baxmışam və bu tamaşalarda rejissor bədii təfəkkürünün miqyası nə qədər genişdirsə, aktyorlar nə qədər istedadlıdırsalar, bir o qədər də modern səhnə avadanlığı, kompüter yenilikləri var. Təbii ki, bunlar da bir yerdə tamaşanın emossional təsirini çox yüksək estetik göstəriciyə qaldırır. Məhz bu baxımdan mən deyirəm ki, yeni bir estetik mərhələyə adlayırıq. Bilirsiniz ki, hörmətli Prezident İlham Əliyevin biləvasitə təşəbbüsü ilə teatrlarımız təmir və təchiz olunur. İstedadlı, geniş mütaliəyə və modern düşüncə tərzinə malik gənc rejissorlar, aktyorlar yetişir. Mən Azərbaycan teatrlarında Azərpaşa Nemətov, Mehriban Ələkbərzadə, Bəhram Osmanov, Loğman Kərimov, Aleksandr Şarovski kimi istedadlı rejissorlarla işləmişəm, onların potensial imkanlarına bələdəm və tamam əminəm ki, teatrlarımız modern texniki təchizatla təmin olunduqdan sonra, onların da, başqa təcrübəli rejissorlarımızın da çox ciddi yaradıcılıq qələbələri ilə rastlaşacağıq. Bir tərəfdən də gənclər gəlir. Sizin xatırladığınız “Cəhənəm sakinləri” tamaşasına Rus Dram Teatrında mənşəcə azərbaycanlı olan Finlandiya rejissoru Kamran Şahmərdan quruluş verdi və mən gördüm ki, öz orijinal sözünü deməkdən ötrü teatrın yeni texniki təchizatı bu istedadlı və gənc rejissora çox kömək etdi. Bir də, istərdim ki, bizim istedadlı aktyorlarımız daha çox mütaliə etsinlər, dünya ədəbiyyatından, teatrından daha artıq məlumatlı olsunlar. Güman edirəm ki, hər şey yaxşı olacaq.

– Bəs dramaturgiya sahəsində?

– Bu gün orta və gənc nəslin Əli Əmirli, Firuz Mustafa, Elçin Hüseynbəyli kimi istedadlı nümayəndələri dramaturgiya ilə ciddi məşğul olurlar. Kamal Abdullanın, Afaq Məsudun dramaturji axtarışlarını izləyirəm və bu axtarışlar mənə maraqlı görünür. Təəssüf ki, bu gün teatr haqqında da qeyri-professional, primitiv, obıvatel mahiyyətli “həvəskar” fikirləri yüksək nəzəri-estetik səviyyəli professional münasibəti üstələyir. Bəzən absurd vəziyyətlə rastlaşırıq. Məsələn, bu yaxınlarda televiziya kanallarının birində küçədə Bakı sakinlərini saxlayıb teatra münasibətlərini soruşurdular. Bir xanım teatrımızın müasir vəziyyətini ağızdolusu tənqid etdi, keçmişlə müqayisədə bu gün teatrlarda repertuarın, aktyorların çox zəif olduğunu dedi. Müxbirin: “Sonuncu dəfə hansı teatrda və hansı tamaşaya baxmısınız?” – sualından sonra isə məlum oldu ki, bu xanım son 25 ildə teatra ayaq basmayıb... Çox əlamətdar və səciyyəvi bir epizoddur, elə deyilmi? Həm də komikdir. Ancaq başqa bir epizodu xatırlayıram və bu, olsun ki, komik yox, bəlkə də tragikomik bir hadisədir. Bizim tanınmış rejissorumuz, mənim köhnə dostum Ağakişi Kazımov müsahibə verərək, deyir ki, Azərbaycan teatrı ölüb. Əgər Azərbaycan teatrı ölübsə, bəs, siz kimsiniz, Ağakişi Kazımov? Siz əlli il nəyə və necə xidmət etmisiniz ki, teatr ölüb?

– Elçin müəllim, siz dediniz ki, teatra təqdim etmədiyiniz bir sıra pyesləriniz var. Müsahibələrinizdən birində də demisiniz ki, çap olunmamış əsərlərim, mənim güvənc yerimdir! Onların sayı çoxdur?

– Hər halda, az deyil.

– Maraqlıdır, onlar hansı janrdadır, nədən bəhs edir?

– İnşallah, nə vaxt çap olunarlar, tamaşaya qoyularlar, o zaman bu sualın cavabı da aydın olar.

– Elçin müəllim, mən ona görə maraqlanıram ki, bəzən yazıçılar əvvəllər yazdıqlarına qayıdır, onları səhnələşdirir, ya onların əsasında ssenari yazırlar. Kobud çıxmasın, ancaq elə bil ki, keçmiş yazılarının kölgəsində gizlənmək istəyirlər, haçansa yazdıqlarını yenidən çap etdirirlər və s. Siz isə bu baxımdan həmişə orijinalsınız. O mənada ki, daima yeni əsərlərlə çıxış edirsiniz. Yeni pyeslər, yeni hekayə və povestlər, yeni məqalələr... Heç olmasa, bu sualı verim: ən son nə yazmısınız?

– Bu günlərdə Hüseyn Ərəblinskinin həyatından bəhs edən bir tragediyanın son nöqtəsini qoymuşam. Burada Ərəblinskinin surəti konkret yox, ümumiləşdirilmiş bir surətdir. Söhbət sənətkar və zaman, sənətkar və həyat kimi ədəbiyyatın daimi predmetindən gedir.

Qeyd. Elçin müəllimin yazdığı romanlar (“Mahmud və Məryəm”, “Ağ dəvə”, “Ölüm hökmü”), povestlər (“Bir görüşün tarixçəsi”, “Toyuğun diri qalmağı”, “Dolça”, “Bayraqdar”), əllidən çox hekayə hər dəfə işıq üzü görərkən, ədəbiyyatımızda hadisəyə çevrilib, müxtəlif dillərə tərcümə olunub. Yaşı 80-ni keçmiş fransız yazıçısı Banin (əslən azərbaycanlı olan Ümm-ül-Banu) Parisdən yazırdı: “Çox hörmətli Elçin! Sizin “Parisdə avtomobil qəzası” kitabınıza heyran qalmışam. Sizin yumorunuz, Sizin fantastik notlarınız və lirik verginiz mənim çox xoşuma gəlir. “Mahmud və Məryəm” çox sevdiyim və dəfələrlə oxuduğum kitablardan birini – “Min bir gecə”ni mənim yadıma saldı. Sizin bu əsərinizdə mən Şərqin bütün gözəlliyini, qəddarlığını və ehtirasını tapdım. Siz bu qəribə, gözəl və qorxulu dünyanın atmosferini əla təsvir edirsiniz.” Almaniyalı professor Henrix Fişer: “Alman dilində Elçinin “Mahmud və Məryəm” və “Ağ dəvə” oromanlarını oxumuşam. Onun “Ölüm hökmü” romanını isə türk dilində oxumuşam. Məncə, bu roman dünya miqyaslı əsərdir. Elçin mənim çox dəyərləndirdiyim az saylı müasir yazıçılardan biridir.” Rumıniyadan professor Dimitri Balan: “Böyük nasir və dramaturq, ədəbiyyatşünas və tənqidçi Elçin müasir həyatın, real gerçəklikdəki hadisələrin, sarsıntıların və ümumiyyətlə, bütün vaqeələrin mahir müşahidəçisi olmaqla bərabər, həm də keçmiş zamanların, dünyanın ilk baxışdan bəlkə də paradoksal görünən əzəli problemlərinin mahir salnaməçisidir.” Məşhur rus tənqidçisi Yelena Movçan: “Tarixi dövrün obrazı bizim şüurumuzda əksərən ədəbiyyatın – Şekspirin tarixi xronikaları, Stendal, Hüqo, Dümanın romanları, Lev Tolstoyun “Hərb və sülh” epopeyası sayəsində yaranır. Öz dövrünün obrazını yaratmaqda nəinki Şoloxovun “Sakit Don”, ya Aleksey Tolstoyun “Əzablı yollarla” kimi epik əsərləri, eləcə də, məsələn, Yuri Trifonovun “Şəhər povestləri” iştirak etmişlər ki, buradakı məişət təfsilatları zaman ötdükcə tarixi detal əhəmiyyətini kəsb edəcəkdir. Azərbaycan yazıçısı Elçinin “Ölüm hökmü” adlı yeni romanı da bu cərgədə durur.” Görkəmli İraq-türkman ədibi Əbdüllətif Bəndəroğlu: “Elçini oxumaq Azərbaycan xalqını yaxından tanımaq, Azərbaycanın uzun illər boyu milli-mənəvi dəyərlər və istiqlal uğrunda apardığı müqəddəs mücadiləni öyrənməkdir.” Və s., və i.a.

– Bəs nəsr? Sizin sonuncu hekayəniz – “Canavarlar” oxucuların böyük marağına səbəb oldu, ədəbi tənqid bu bir hekayə haqqında neçə məqalə ilə çıxış etdi. Nəsr sahəsində oxucuları Elçinin hansı yeni əsərləri gözləyir?

– Keçən ilin sonlarında bir silsilə hekayə yazdım, yəqin hansılarınısa yaxın günlərdə mətbuata verəcəyəm. İlyas Əfəndiyevin həyat və yaradıcılığından bəhs edən sənədli romanın yeni fəsillərini yazıb bitirdim, onları da çap etdirmək istəyirəm. Neçə illərdir ki, mən böyük bir roman yazıram. Daha doğrusu, hər dəfə o romanın sonuncu nöqtəsini qoyuram, rahat nəfəs alıram, amma üç-dörd aydan sonra yenə ona qayıdıram, nəsə əlavə edirəm, nəyisə pozuram. Bu barədə çox danışmaq istəmirəm. Təkcə onu deyim ki, baş qəhrəman bu dünyada 118 il yaşayır və birdən-birə qeybə çəkilir. Onun anadan olduğu 1873-cü ildən 1991-ci ilə – SSRİ-nin tarmar olmağına qədərki dövrü ehtiva edən üç cildlik bir romandır. Nə yarımçıq kimi yarımçıqdır, nə də bitmiş kimi bitmişdir. Ümid edirəm ki, haçansa bitəcək, ya da eləcə mizin üstündə qalacaq. Müşfiqin taleyi haqqında sənədli bir povestim də var. Bunu da deyim ki, 20-25 il bundan əvvəl İkinci İsmayıl haqqında tarixi-psixoloji bir romanı yarımçıq saxlamışam. Bilmirəm, yenidən ona qayıda biləcəyəm, ya yox?..

– Elçin müəllim, Azərbaycan ədləbiyyatında “altmışıncılar”dan bəhs olunanda dərhal üç əsas sima – Elçin, Anar, Əkrəm Əylisli yada düşür. Maraqlıdır, siz özünüz buna necə baxırsız?

– Əlbəttə, “altmışıncılar” yalnız bu üç yazıçıdan ibarət deyil. Rəhmətlik Sabir Süleymanov istedadlı, mükəmməl bir yazıçıdır. Onun “Qarayel”, “Şaqul”, “Cərəyan” kimi povestləri XX əsr Azərbaycan nəsrinin layiqli nümunələridir. Vaxtilə Sabirin haqqında ayrıca yazmışdım, vəfatından sonra nəşr olunmuş kitabına da ön söz yazdım. İsi Məlikzadəni xüsusi yada salmaq istəyirəm. Yaxın dostum idi. Onun “Quyu” povesti yaxşı nəsr əsərlərimizdən biridir. Yadıma gəlir, mən bu povesti Yurmalada olarkən oxudum və elə oradan da “Quyu” müəllifinə açıq məktub” yazıb “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinə göndərdim, çap olundu. Fərman Kərimzadə, Arif Abdullazadə... Çingiz Ələkbərzadə fitrətən çox istedadı adam idi, güclü potensial imkanları var idi, hayıf ki, həmin imkanlardan lazımınca istifadə etmədi... Çingizlə də yaxın dost idik, çox koloritli insan idi. Onun haqqında yazdığım essedə bu barədə demişəm... Bilirsiz, “altmışıncılar” ayrı-ayrı fərd olmaqdan başqa, həm də, bir küll halında ədəbiyyatda bədii-estetik hadisə idi.

Qeyd. Elçin müəllim tərcümə ilə də məşğul olub, dünya ədəbiyyatının məşhur nümunələrini dilimizə çevirib. Azərbaycan oxucuları klassik yapon xokkuları ilə ilk dəfə onun tərcüməsində tanış olublar. O, J.B.Molyerin, L.Pirandellonun, A.Maltsın, K.Xoinskinin və b. pyeslərini, müasir dünya yazıçılarından A.Moruanın, A.Kristinin, F.S.Fitsceraldın, H.Laksnesin, C.Apdaykın R.Bredberinin və b. hekayələrini oxucularımıza çatdırıb.

– Elçin müəllim, yeni tərcümələriniz varmı?

– Təəssüf ki, yox. Tərcümə işi mənim üçün çox maraqlıdır, ancaq vaxt, vaxt, vaxt!.. Hələ gənclik çağlarımda ədəbiyyatla bağlı böyük arzularımdan biri “Anna Karenina”nı, ümumiyyətlə, Tolstoyu yenidən dilimizə çevirmək idi. Ancaq, görünür, bu arzu elə arzu olaraq da qalacaq...

Qeyd. “Baladadaşın ilk məhəbbəti”, “Arxadan vurulan zərbə”, “Mən qayıdacağam”, “Gümüşü furqon”, “Bağ mövsümü”, “Sahilsiz gecə”, “Milli bomba”, “Hökmdarın taleyi”... Bir çox sənədli filmlər... Cizgi filmləri... Bütün bu filmlərin ssenari müəllifi də Elçin müəllimdir.

– Elçin müəllim, “Milli bomba” və “Hökmdarın taleyi” filmləri son illər Azərbaycan kinematoqrafiyasının nailiyyətləri kimi yüksək qiymət aldı. Onların ssenarilərini siz yazmısınız. Kino sahəsində yeni nə var?

– Keçən il Türkiyənin “24 Kare Film LTD.” şirkəti “Mahmud və Məryəm” romanı əsasında bədii film çəkmək təklifi ilə mənə müraciət etdi. Bu məşhur bir şirkətdir. Onların təqdim etdiyi proyekt mənə maraqlı və perespektivli göründü, razılıq verdim. Müştərək film olacaq. Çəkilişdə Azərbaycan və Türkiyədən başqa, Almaniya və Hollivud da iştirak edir. Bu ilin sonuna kimi çəkilişin başa çatması nəzərdə tutulur.

Qeyd. Bəxtiyar Vahabzadə yazır: “Elçin nə dərəcədə oxucuların dərin rəğbətini qazanmış professional bir yazıçıdırsa, o dərəcədə də yüksək səriştəli professional tənqidçi və ədəbiyyatşünasdır... Mən Elçinin keçmiş ümumittifaq mətbuatında – “Literaturnaya qazeta”, “Voprosı literaturı”, “Drujba narodov”, “Literaturnoye obozreniye” kimi nüfuzlu və çox tirajlı qəzet-jurnalların səhifələrində tez-tez dərc etdirdiyi yüksək səviyyəli və milli təəssübkeşlik baxımından qiymətli məqalələri ilə həm klassik, həm də müasir Azəorbaycan ədəbiyyatının təbliğindəki ciddi xidmətlərini xüsusi qeyd etmək istəyirəm.”

– Elçin müəllim, siz yalnız yazıçı yox, eyni zamanda mötəbər və nüfuzlu ədəbiyyatşünas, tənqidçisiniz. Bu blok sualları bu sahədəki yeni işləriniz ilə bitirmək istəyirəm.

– Vaxtı ilə mən “Klassik aşıq poeziyasında “Dünya” obrazı” adlı böyük bir esse yazmışdım. “Klassik aşıq poeziyasında “Dağlar” obrazı” adlı yeni bir esse də yazmışam. Vaxt tapıb, işləyə-işləyə üzünü köçürmək lazımdır. Eləcə də “Azərbaycan xalq mahnılarında erotika” essesi də iki-üç ildir mizimin üstündə qalıb, sadəcə, vaxt tapıb onun da üzünü köçürmək lazımdır. Neçə illərdir ki, “Klassik komediyanın poetikası” adlı, demək olar ki, tamamlanmış böyük bir monoqrafiya da vaxt ucbatından eləcə yazı mizimin üstündə qalıb və hər yeni il gələndə də ümid yaranır ki, nəhayət, bu monoqrafiyanın son nöqtəsi qoyulacaq... O ki, qaldı tənqidə... Başqa xasiyyətdə bir adam olsaydım, bəlkə də fikirləşərdim ki, tənqidlə, ədəbi proseslə, ədəbi mühitlə bağlı Sizif əməyi ilə məşğulam və tənqidə birdəfəlik əlvida deyərdim...

– Elçin müəllim, biz sizi lazım olan məqamda sərt qələmə, hətta sərt xarakterə malik, prinsipial söz deməkdən heç vaxt çəkinməyən bir müəllif kimi tanıyırıq...

Qeyd. Elçin müəllim gülür.

– Yəqin belədir ki, tənqidlə sağollaşmıram. Baxın: keçən il “Azərbaycan ədəbi prosesində nə baş verir?” adlı silsilə məqalələr yazdım. Söhbət bizim ədəbi prosesdə antiədəbiyyatın ədəbiyyatı üstələməsindən, bədii zövqsüzlüyün bədii zövqü sıxışdırmasından, obıvatel təfəkkürün nəzəri-estetik təfəkkürü kölgədə saxlamasından gedirdi. Əks-sədası nə oldu? Yaradıcılıq problemləri qaldı bir tərəfdə, mənasız və mətləbsiz söz-söhbət başladı. Bu əks-səda bir daha onu göstərdi ki, bizim ədəbi proseslə bağlı mənim narahatlığım tam əsaslıdır. Yaxud bu yaxınlarda mən “Yazıçılar Birliyi, ədəbiyyatımız və özümüz” adlı bir məqalə çap etdirdim (“525-ci qəzet”, 18 fevral 2010). Söhbət Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin dövrün və sovet quruluşunun spesifikasından doğan bütün kəsir cəhətlərinə baxmayaraq, milli mənliyimizin qoruyub saxlanmasında, ictimai fikrimizin inkişafında oynadığı mühüm roldan, bu Birliyin ədəbi-ictimai əhəmiyyətindən gedir. Eyni zamanda, növbəti qurultay ərəfəsində Birliyin müasir dövrlə daha artıq ayaqlaşması, fəaliyyətinin daha güclü olması naminə bir sıra təkliflər irəli sürülür. Məqalənin əks-sədası necə oldu? Düzdür, Zəlimxan Yaqub, Kamal Abdulla, Aqil Abbas, Ramiz Məmmədzadə və başqaları kimi qələm sahibləri ədəbiyyat təəssübkeşliyindən doğan fikir və mülahizələrini bildirdilər, ancaq eyni zamanda müəyyən qism mətbuatda xəstə bir ajiotaj, cahil bir çaxnaşma yarandı. Ədəbiyyatın maraqları qaldı bir tərəfdə, iki obıvatel mahiyyətli mülahizə manşetlərə çıxarıldı. Birinci: “Elçin Yazıçılar Birliyinin sədri olmaq uğrunda mübarizəyə başlayıb.” Bu o qədər mənasız və gülünc bir iddiadır ki, üzərində dayanmağı belə söhbətimizə layiq bilmirəm. Eləcə də ikinci iddia: “Elçindən Anara zərbə!” Özü də bunu xüsusi bir sevinclə bəyan edirlər. Doğrusu, bu sevinc hissində, bu bəxtəvərlikdə o qədər misginlik var ki, Kafkanın personajları yada düşür. Guya mənimlə Anar arasında düşmənçilik var imiş. Bunu da xüsusi bir şövq və ləzzətlə manşetlərə çıxarırlar. Bu manşetlərə, yağlı şiriflərə baxanda yadıma duzlu məsəl düşdü: gəlin evində toydur, bəy evinin xəbəri yox... Bir tərəfdə toy-bayram edirlər ki, Elçin ilə Anar düşməndir, o biri tərəfdə də Anarla Elçinin bu dırnaqarası “düşmənçilikdən” xəbəri yoxdur, hərəsi öz işində və gözəl gənclik illərindən gələn o dostluq da eləcə öz axarı ilə davam etməyində!.. Yaxud, mən yazıram ki, son illərin bədii təsərrüfatı, ədəbi prosesin vəziyyəti qurultayda geniş müzakirə olunsun, intriqalardan, qərəzçilikdən uzaq ədəbiyyat söhbəti aparılsın. Aydın məsələdir ki, söhbət ədəbiyyatın ətrafındakı intriqalardan, qərəzçilikdən, kin-küdurətdən gedir. Həmin qəzetlər nə yazır? “Elçin Yazıçılar Birliyindəki intriqadan danışır!” Yazıçılar Birliyi katibliyinin verdiyi təkzib göstərdi ki, hətta falsifikasiyaya da gedirlər. Bir sözlə, bu tipli yazılar bir daha sübut edir ki, ədəbi proses xəstədir, ona virus düşüb və sözə hörmət edən hər bir kəs öz imkanları daxilində onu sağaltmağa səy göstərməlidir. Aqil Abbas “Ədalət” qəzetində mənə müraciətlə deyir ki, Elçin müəllim, hamının ürəyində söz var, amma bilirsiz niyə yazmırlar? Qorxurlar, o saat deyəcəklər ki, Yazıçılar Birliyinə sədr olmaq istəyir. Və Aqil düz deyir. Azərbaycanda bir qism mətbuatın əsas mövzusu kimin hansı vəzifədə olması, yaxud olacağı ilə bağlı ajiotajdır. Ancaq necə olsun? Hamımız susaq, çünki şər atacaqlar ki, sədr olmaq istəyir? Susaq, çünki Yazıçılar Birliyindən yazmaq yalnız bir qism – onların haqqında indicə danışdım – mətbuat orqanının monopoliyasıdır? Təəssüf ki, bu gün bizim ədəbi tənqidimiz Balzakın Manervilinə oxşayır, onun kimi iradəsizdir. Tənqidimizdə də, ədəbi prosesdə də bu gün məhz iradə çatışmır. Ədəbi prosesimizdə ekoloji təmizlik çatışmır. Bax, qarşıdan gələn qurultayda geniş və əhatəli ədəbiyyat söhbətinin aparılmasını mən bir də elə ədəbi prosesin belə bir xəstəliyinə görə istəyirəm. Bu xəstəlik yazıçıların qurultayında da müzakirə olunmayacaqsa, harada müzakirə olunacaq? Nə isə... Vaxt tapıb bu barədə ayrıca danışarıq.

– Siz Birliyin üzvlərinin sayı barədə narahatlığınızı da bildirmişdiniz.

– Bəli, düz deyirsiz. 1500-1600 rəqəmi qeyri-ciddidir. Qurultayda bunu da müzakirə etmək və optimal bir çıxış yolu tapmaq olar. Mən istəyirəm ki, Birliyin hər bir üzvü bir tərəfdən öz yaradıcılığı ilə bu üzvlüyü doğrultsun, o biri tərəfdən də həmin üzvlüyün qədrini bilsin, Birliyi qiymətləndirməyi bacarsın. Mənim əziz dostum, gözəl şairimiz Fikrət Sadığın oğlu, özü də istedadlı adam olan Orxan Fikrətoğlu müsahibə verərək deyir ki, mən Yazıçılar Birliyinin üzvüyəm, ancaq onların heç bir iclasına getmirəm, bu Birlikdə, onun ətrafında toplanmış “icazəli yazıçılardan” deyiləm. Orxan müəllim belə düşünür və yaxşı ki, düşündüklərini içində saxlamır, açıq deyir. Bu, mənim xoşuma gəlir, ancaq elə bilirəm ki, bu zaman Yazıçılar Birliyi də Orxan Fikrətoğlunu dəvət edib, deməlidir ki, hörmətli Orxan müəllim, sizin bizə ehtiyacınız olmadığı kimi, bizim də sizə ehtiyacımız yoxdur, xahiş edirik, üzvlük biletinizi geri qaytarasınız, özünüzə də yaradıcılıq uğurları arzulayırıq. Vəssalam!

– Elçin müəllim, dediyiniz həmin qəzetlərdə bəzən sizin haqqınızda da qərəzli yazılar dərc edilir...

– İndi kimin haqqında qərəzli yazılar dərc edilmir ki? Bilirsiz, necədir? Əvvəllər mənim üçün maraqlı idi, o yazıları gözdən keçirirdim. Ancaq çox az müddətdən sonra, o maraq tamam itdi və mən o yazıları oxumağa qətiyyən vaxt sərf etmirəm. Yazırdılar ki, Elçin vəzifəsinə görə elmlər doktoru olub. Yaxud, yadıma gəlir, yazmışdılar ki, Elçin pantürkizmin tarixini bilmir, çünki “Hökmdarın taleyi” kinopovestində surətin dilindən “pantürkizm” ifadəsi işlədib. Bilirsiz, nə yadıma düşdü? 80-ci illərin əvvəlləri idi, “Pravda”da bir rus tənqidçisinin Qərb ədəbiyyatını ifşa edən məqaləsi çıxmışdı. Dürrenmattın qədim Romadan bəhs edən bir pyesində iki personaj bir-biri ilə telefonla danışır. Həmin bədbəxt tənqidçi isə hiddətlənirdi ki, qədim Romada telefon yox idi, deməli, Dürrenmattın qəhrəmanları telefonla danışa bilməzdi! O vaxt “Literaturnaya qazeta”dakı məqalələrimdən birində bu felyetonvari hadisəni misal gətirmişdim, amma redaksiya həmin yeri ixtisar etmişdi. “Pravda” toxunulmaz idi. Mən hələ xeyli əvvəl, 1970-ci ildə, lap cavan vaxtlarımda “Müasir Qərb dramaturgiyasında şərtilik” adlı məqalə yazmışdım, onu cildlərimin son nəşrinə də daxil etmişəm. Bir gülməli hadisə də yadıma düşür. Vaxtı ilə rəhmətlik Məmməd Rahim “Xaqani” adlı bir pyes yazmışdı. Bir səhnəsində qəhrəmanlar badımcan yeyirdilər. Artıq həyatda olmadığı üçün adını çəkmək istəmədiyim tanınmış bir ədəbiyyatşünas məqalə yazaraq, pyesin bədii-estetik kəsirlərini bir tərəfə qoyub, sübut etməyə çalışırdı ki, XII əsrdə Azərbaycanda badımcan olmayıb. Bax, bu cür bəsitliyə, primitivliyə görə də haqqımda yazılan o tipli yazılar mənim üçün tamam mənasız bir şeydir. O ki, qaldı doktorluğa, bu hadisəni də hardasa yazmışam, ancaq yenə də yadıma düşdü. Mən 24 yaşında 500 səhifəlik namizədlik dissertasiyası yazdım. Bir müddət növbə gözləyib, müdafiə edəndə, Məmməd Cəfər Cəfərov, Abbas Zamanov, Mehdi Məmmədov kimi şəxsiyyətlər təklif etdilər ki, bu monoqrafiyaya görə birbaşa doktorluq dərəcəsi verilsin. Sənədləri təsdiq üçün Moskvaya göndərəndə, məlum oldu ki, sənədlərdən əvvəl ora Bakıdan anonim məktublar gedib ki, bu dissertasiyanı Elçin yox, atası İlyas Əfəndiyev yazıb. Sonradan o məktublar bizim Akademiyanın o vaxt yeni seçilmiş prezidenti Həsən Abdullayevə göndərildi, yəqin oranın arxivində durur. Rəhmətlik İlyas Əfəndiyev gülə-gülə deyirdi ki, mənim dissertasiya yazmaq həvəsim və hövsələm olsaydı, indiyəcən elə özüm üçün yazardım də!.. Hüseyn Ərəblinski haqqında pyesi işləyəndə o dövrün mətbuatını bir də vərəqlədim. Onun haqqında nələr yazmayıblar? Nə böhtanlar atmayıblar, yalanlar quraşdırmayıblar?! Nə etmək olar, bu da azad mətbuatın bir təmayülüdür. Yüz il bundan əvvəl də belə olub, bu gün də belədir, yüz il bundan sonra da beləcə davam edəcək. Baxın, Üzeyir bəyə hansı qaralar yaxılmayıb?.. Hətta senzuralı sovet mətbuatında Molla Pənah Vaqifi “saray aristokratiyasının şairi” adlandıranlar indi hardadır? Vaqif isə yaşayır və yaşayacaq.

Qeyd. Mən bu müsahibəyə hazırlaşanda kitabxanada Elçin müəllimin biblioqrafiyası ilə, onun haqqındakı materiallarla tanış olarkən, öyrəndim ki, Kamal Abdulla, Saday Budaqlı, Rövşən Mustafazadə, Kamil Vəliyev, Rəhim Əliyev, Vaqif Yusifli, Rafiq Tağı, Fəxri Uğurlu, həyatdan nakam getmiş İsmayıl Hacıyev, Fərid və başqa yazıçıların, şairlərin, tənqidçilərin ilk yazıları, kitabları Elçin müəllimin uğurlu sözü, ya müqəddəməsi, ya elmi redaktəsi ilə çap olunub. Mövlud Süleymanlının, yaxud Vaqif Cəbrayılzadənin Moskvada rus dilində ilk kitabları Elçin müəllimin ön sözü ilə nəşr olunub. Özündən sonra gələn ədəbi nəslin formalaşmasında Elçin müəllimin böyük rolu olmuşdur. Elə buna görə də aşağıdakı sualı verdim.

– Elçin müəllim, siz vaxilə Rasim Qracanın şeirləri haqqında məqalə yazmışdınız. Məncə, bu, onun haqqında yazılmış ilk məqalə idi. Bir çox oxucular, eləcə də mən özüm, bu imzanı sizin məqalənizdən sonra tanımışıq. Sualım bəlkə xoşunuza gəlməyəcək, ancaq verirəm. Siz indi o məqaləyə görə təəssüf etmirsiz ki?

– Əlbəttə, yox! Nə üçün təəssüf etməliyəm? Məni tanıyanlar bilirlər ki, yazdığını danan, ya da fikrini dəyişən adam deyiləm. Mən bu şəxsi tanımıram. Təxminən 10-12 il, bəlkə, bir az da çox, bundan qabaq mətbuatda ilk dəfə onun imzasını gördüm, şeirləri diqqətimi cəlb etdi, oxudum, mənə təzə və maraqlı gəldi, fikirlərimi yazdım, səhv etmirəmsə, “525”-də çap olundu. Sonra bu şəxsdən təşəkkür məktubu aldım. Yadıma gəlir, səmimi yazılmış təsirli bir məktub idi. Hər halda yəqin o zaman təəssüratım belə olub ki, məktub indiyəcən yadımda qalıb. Güman edirəm ki, hardasa arxivimdə qalıb. Bir müddətdən sonra mənə bir jurnal gətirdilər, orada bu şəxsin ədəbiyyat haqqında söylədiklərini oxudum. Bir tərəfdən bəsit, o biri tərəfdən də iddialı fikirlər idi. İddia söylədiyin fikirlərin səviyyəsi ilə özünü doğrultmursa, bu – ciddi bir şey deyil və ədəbiyyatla bağlı ciddi olmayan nəsə mənim üçün tamam maraqsızdır. Bundan sonra o imzaya da marağım itdi. İndi nə yazır, yazmır, xəbərim yoxdur. Gəlin, daha bu tipli yazılar mövzusuna vaxt sərf etməyək. Hansı bir müsahibəmdə isə dediyim bir fikiri təkrar edirəm: əgər mənim haqqımda belə yazılar, qarayaxmalar, böhtanlar, şayiələr mənim yaradıcılığıma və fəaliyyətimə təsir edə biləcəksə, onda yaxşı edirlər yazırlar!

Qeyd. Ən gənc vaxtlarından etibarən Elçin müəllim haqqında çox yazıblar. Tənqidimizin Məmməd Arif, Həmid Araslı, Mir Cəlal, Mirzə İbrahimov, Kamal Talıbzadə, Əziz Mirəhmədov, Mehdi Məmmədov, Yəhya Seyidov, Yaşar Qarayev və b. kimi görkəmli simaları Elçin yaradıcılığını yüksək qiymətləndiriblər. Böyük yazıçımız İsa Hüseynov (Muğanna) üzünü ədəbiyyatımıza ağız büzənlərə tutub, yazırdı: “Elçinin məşhur “Ölüm hökmü” romanı Azərbaycanın düşmənlərinə ölüm hökmü oxuyursa, o böyük epik əsər həm də keyfiyyətcə parlayırsa, siz nə cəsarətlə müasir ədəbiyyata ölü deyirsiniz?” Elçin müəllimin əsərləri bu gün də diqqət mərkəzindədir. Professor Nizaməddin Şəmsizadənin yazdığı kimi, “Azərbaycan xalqının tarixi-mənəvi varlığını, bədii sözü ədəbiyyat aləmində inadkar inamla qoruyan, əks etdirən yazıçı və tənqidçilərdən biri çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının canlı klassiki Elçindir.”

– Elçin müəllim, son vaxtlar ayrı-ayrı yazıçılar müsahibələrində, çıxışlarında özləri öz əsərlərini tərifləyirlər. Siz məqalələrinizdən birində bu cəhətə diqqət yetirmisiz...

– Düz deyirsiz. Bizim ədəbi prosesdə yeni bir “janr” yaranmaq üzrədir: özünütərif. Bu “janr”ı, əlbəttə, ədəbi-bədii qadirsizlik yaradır. Əgər sən bu gün bədii söz deyə bilmirsənsə, bunun daxili, bəlkə də təhtəlşüur əzabını, iztirabını çəkirsən, həmin əzabın, iztirabın ifadəsi kimi, özünütərif meydana çıxır. Ya da özünüreklam. Folkner deyirdi ki, Heminquey öz həyat tərzinin rejissorudur. Heminqueyin xoşbəxtliyi ondadır ki, həmin rejissor həyatdan getdikdən sonra da yazıçı kimi yaşayır, çünki yazıçı kimi qadir idi. Yazıçı kimi qadir olmayanlar isə o rejissor gedəndən sonra, yox olacaqlar. Yəqin onlar üçün yeganə təsginlik odur ki, XV Lyüdovikin dediyi kimi, “bizdən sonra – istəyir dünya dağılsın!” Yadıma Mehmet Akif Ersoyun iki misrası düşür:

Rahmetle anılmak... Ebediyet budur amma,

Sessiz yaşadım, kim beni nereden bilecektir?

Özünütəriflə məşğul olanlar bu misraların mənasını, deyəsən, düzgün anlamır...

Qeyd. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2005-ci ildə Elçin müəllimə “İstiqlal” ordenini təqdim edərkən demişdir: “Siz uzun illər Heydər Əliyevlə birilikdə yüksək vəzifədə işləmisiniz. Onun sizə münasibəti çox müsbət olubdur. Artıq bir ildən çoxdur ki, biz birlikdə işləyirik. Mən də birgə fəaliyyətimizdən çox razıyam. Həm hökumətdə, həm də ictimai həyatda sizin böyük rolunuz vardır.”

– Elçin müəllim, siz adətən, yazıçı kimi müsahibə verirsiniz. Bu, əlbəttə, başa düşüləndir. Artıq ədəbi tənqid sizi “canlı klassik” adlandırır. Siz özünüz də həmişə demisiz ki, hansı vəzifədə çalışsanız da, ilk növbədə yazıçısınız. Ancaq eyni zamanda, xalqımız sizi həm də görkəmli ictimai xadim, yüksək dövlət vəzifəsi tutmuş bir şəxs kimi tanıyır. Bu istiqamətdə də bir neçə sual vermək istəyirəm, xahiş edirəm cavablandırasınız.

– Buyurun.

– Siz Baş nazirin müavini kimi mədəniyyət sahəsində nəyi müstəqillik dövrümüzün ən böyük nailiyyəti hesab edirsiniz?

– Ən böyük nailiyyətimiz odur ki, biz bütün çətinliklərə, təcavüzlərə baxmayaraq, Mirzə Fətəlinin və Mirzə Cəlilin, Sabirin və Cavidin, Üzeyir bəyin və Qara Qarayevin, Fikrət Əmirovun və Niyazinin, Bülbülün və Şövkət Məmmədovanın, Rəşid Behbudovun və Vaqif Mustafazadənin, Qəmər Almaszadənin və Leyla Vəkilovanın, Hüseyn Ərəblinskinin və Hökumə Qurbanovanın, Mikayıl Abdullayevin və Tahir Salahovun, bir çox başqalarının adı ilə bağlı olan milli-bəşəri mahiyyətli çağdaş mədəniyyətimizi qoruyub saxladıq. Qətiyyən hissə qapılmadan deyirəm ki, müasir Azərbaycan mədəniyyəti bütün islam aləminin ən qabaqcıl mədəniyyətidir. Azərbaycan simfonizmi, cazı, rənggarlığı, ifaçılığı ən yüksək Avropa göstəricilərinə malikdir. Bu gün isə bu mədəniyyət nəinki qorunub saxlanıb, o, inkişaf edir.

– Nəhayət, Qarabağ məsələsi. Nə düşünürüz, Elçin müəllim? Necə olacaq?

– Düşmən dünya siyasətinin ikili standartları kontekstində özünün açıq və gizli himayədarları və zəngin, nüfuzlu diasporu, lobbisi ilə bir yerdə güclüdür. Bu gerçəklikdir. Ancaq mən bütün varlığımla tam bir inam içindəyəm ki, Qarabağ daxil olmaqla Azərbaycanın ərazi bütövlüyü bərpa olunacaq və həmin gün uzaqda deyil. Bu inamı Prezident İlham Əliyevin yürütdüyü siyasət, yaratdığı hərbi potensial, onun bir insan kimi xarakterindəki sözübütövlük, prinsipiallıq, iradə və cəsarət yaradır. Bu inamı məndə ordu quruculuğunda görülən böyük işlər və tarixi məsuliyyət hissi yaradır. Bu inamı məndə Qarabağla bağlı xalqımızın birliyi və əzmkarlığı yaradır.

– Nəhayət, sonuncu üç ənənəvi sualdan birincisi. Xalqımız Elçini böyük yazıçı, eyni zamanda da böyük oxucu kimi tanıyır. Son vaxtlar nə oxumusunuz?

– Dediyim kimi, mən Müşfiq haqqında sənədli povest üzərində işləyirdim. Bununla bağlı son iki-üç ildə ən çox oxuduğum keçmiş sovet rəhbərlərinin, KQB məmurlarının memuarları, sovet repressiya sistemi haqqında sənədlər, 1930-cu illərin mətbuatı, Politbüro iclaslarının, KQB arxivlərinin dərc edilmiş materialları, Lenin, Stalin, Beriya, Yaqoda, Yejov, Bağırov, Abakumov, Sumbatov-Topuridze, Kabulov qardaşları və b. haqqında elmi və publisistik araşdırmalar olub. Təəssüf ki, bədii ədəbiyyatı əvvəlki qədər oxuya bilmirəm. Rus ədəbiyyatından sonuncu oxuduqlarım Tatyana Tolstayanın “Kıs” romanı və Viktor Pelevinin “Həşəratların həyatı” povestidir. Azərbaycan ədəbiyyatından sonuncu oxuduğum isə Məmməd Orucun səriştəli tərcüməsində Gülşən Lətifxanın “Azər və Aida” romanıdır. Orasını da deyim ki, mən köhnə dediktiv həvəskarıyam. Hərdən, əlimə düşəndə, oxuyuram.

– Elçin müəllim həyatda ən çox nəyi qiymətləndirir?

Qeyd. Elçin müəllim bir az fikirləşir.

– Düzlüyü.

Qeyd. Bu cavabı isə dərhal verir.

– Nadanlıq və cahilliyi.

Elçin müəllimlə müsahibə sona çatır. Böyük başqırd şairi Mustay Kərim “Mahmud və Məryəm” romanını oxuduqdan sonra “Açıq məktub”unda yazırdı: “Əziz Elçin! “Mahmud və Məryəm” həm fəlsəfi konsepsiyasının dərinliyi, həm də bədii ifadə baxımından məndə böyük təəssürat yaratdı. Siz əsl ustadsınız!” Mənim böyük arzum bu müsahibəni davam etdirmək, ustada ədəbiyyat, sənət, həyat haqqında suallar vermək və onun cavablarını bir kitab halında oxuculara təqdim etməkdir. Əminəm ki, həmin kitab oxuculara gözəl hədiyyə olacaq. Müsahibəni professor Nizami Cəfərovun sözləri ilə bitirirəm. Nizami Cəfərov Elçin müəllimin yubileyində onu təbrik edərək. yazırdı: “Hörmətli Elçin müəllim! Sizi, Azərbaycan ədəbiyyatının canlı klassikini ürəkdən təbrik edir, ədəbiyyatımızın, milli-ictimai təfəkkürümüzün inkişafı naminə bundan sonra da böyük yaradıcılıq uğurları arzulayıram.”

Müsahibəni Könül Vəlibəyli apardı

525-ci qəzet.- 2010.- 7 aprel.- S.6.