ORALARDA KİMLƏR VAR: QÜRBƏTÇİLƏR
Zahit El Kesrevi. Namık Kemal. Sabahattin Ali. Nazım Hikmet. Cem
Karaca. Fazıl Say
GEDƏK BURALARDAN DÖZMƏK OLMUR...
Amma hara?
Adətən nədən
qürbət seçilir? Ən başlıca səbəb
dövlətlə aydınlar arasında ümumi bir dil tapmaq
mümkün olmur və ziyalılar xarici seçirlər.Bu təkcə
yeni azadlıq qazanan ölkələr və məmləkətlərdə
baş vermir, həm də böyük tarixə sahib olan məmləkətlərdə
də zaman-zaman o ölkənin aydınları,
ziyalıları doğma torpaqları tərk etmək zorunda
qalırlar.
Türkiyəli yazar Tacəddin
Ural ( soyadından göründüyü kimi uzaq Sibir
torpaqlarından buralara yerləşmiş) insanlıq
üçün çox mühüm və ağrılı
bir məqama toxunur bu yazısında. Türklərin vətənini
tərk etməsi və mühacir yaşam tərzinə
uyğunlaşması...Bu gedişdə bir çoxu haqlı
olsa da,bunun lazım olub-olmadığını tarix
özü də üzə çıxarır. Amma bu bir həqiqət
ki, son illərdə Türkiyədə baş verənlərin
ucbatından vətəni tərk etmək vaqiəsi əvvəllər
baş vermişlərə heç bənzəmir.
Parisdə bohemlik varkən
kim istər Ərzurum valiliyini?
“İslamçılar
güclü çıxdılar.Türkiyəni tərk edə
bilərəm” – deyən dünyaca şöhrətli
pianoçu Fazıl Sayın vətəni tərk edib-etməyəcəyi
uzaq keçmişdə yox,dünən-isrən məmləkətin
gündəmini alt-üst etmişdi.Hələ də həmin
ab-hava ara-sıra ortalığı diksindirir.Bu xəbərdarlıq
yenidirmi?Bu hardan qaynaqlanır və bu xəbər nədən
bizim də içimizi göynədir.Türkiyənin
keçmişində baş verənlərə baxaq.
Osmanlının son dönəmlərində
“qismi modernləşmə”dən cəsarət alıb,
“artıqlamasıyla modernləşmə” arzusu göstərən
ziyalılar, tarixə önəmli notlarla düşən “TƏRKİ-VƏTƏN”
ab-havası qazandırmışdır. Tənzimat Fərmanı
ilə gələn yeniləşmələri tam olaraq qəbul
edə bilməyən aydınlar, hakimiyyətin daha da
liberallaşmasını tələb edib, arzuladıqlarına
qovuşmayınca yollar aramışlar. Bu ziyalılardan bir qismi
Belqrad Ormanında 1865-ci ildə oturduqları yemək süfrəsində
gizli bir təşkilat qurma qərarı alacaq, “Jeynne Turc” hərəkatının
bünövrəsi qurulacaqdır.Agah Əfəndi, Namık
Kemal, Qayazadə Rəşad, Menapirzadə Nuri, Subhipaşazadə
Ayetullah, Refik Bəy, Ali Suavi, Ziya Paşa o yemək süfrəsindən
sonra baş verənlərin fonunda ölkədən qaçan
insanlardan bəziləri.
Türkiyənin çox
böyük bir ziyalı dəstəsi, o sıradan “Tasvir-i Əfkarda”
yazan Namık Kemal, daxili və xarici siyasəti şiddətlə
tənqid edirdi.Nəhayət, bir yazısından ötrü həmin
qəzet bağlanmış, özünü də Ərzurum
Vali Müavinliyinə təyin etmişlər. “Muhbir” qəzetindən
Ali Suava Kastamonuda müəllimlikdən sonra Qalatasaray Sultanasi
müdirliyində, Ziya Paşa da Kipr Dövlətində məsul
bir vəzifədə eyni vəziyyətdə idilər. Misirli
Prens Fazıl Paşa isə ölkəsində hakimiyyəti ələ
keçirmək üçün mücadilə içərisindəydi.
Gözü zatən Avropada olan Jön Türklərə,
kontrolundakı 2,5 milyon qızılın “cazibəsini” hiss
etdirincə bir çox isim kimi bu üçlü də eyni gəmiylə
Parisə qaçdı. Ancaq yol yoldaşlığı hər
zaman “dava arkadaşlığı”na çevrilməyəcəkdi.
Gənc yaşında Hacı olan, Şahzadə Camisində
böyük bir vəzifə tutan Ali Suava, Parisdə sərazad
bir həyat yaşayıb,çox keçməmiş bir
yabancı qadınla evləndikdən sonra Namık Kemalı :
“Suavi dedikləri o kiçik
adam Parisdə oturmuş yanında madam” misralarını
yazacaq qədər əsəbləşdirmişdi.
“İpək göstərib, qayıdacam” –dedi. Bir daha
dönmədi
Abdülaziz dövründə
Mustafa Reşit Paşanın təklifi ilə gənc yaşda
Saraya girən Ziya Paşanın Jön Türklərə
qatılışı isə ən azından “bir az şəxsi”
münasibətlə bağlıdır.Mərhum Ahmet
Kabaklının “Türk Ədəbiyatı” kitabının
üçüncü cildində anlatdığına görə,
Ali Paşa Sadrazam olur-olmaz Reşit Paşaya yaxın isimləri
ətrafından uzaqlaşdırmış, buna etiraz edən
Ziya Paşa da, siyasi yazılarının çoxunu Ali
Paşanı “hədəf alaraq” yazmışdı. Bu
yazılar çox böyük bir problem yaradınca bir
çox Gənç Osmanlı kimi o da Parisə yollanacaq.
Ahmet Rıza Bəy də
Bursada Maarif Müdüri ikən, Parisdə ixtilalın
yüzüncü ili səbəbi ilə açılan sərgi
üçün Sultan 2-ci Abdülhamiddən icazə
almışdı : “Bursa ipəklərini onlara göstərib
qayıdacam” deyə.
Qayıtmadı təbii.
Bir müddət sonra, Sultana
“İslahat Layihəsi” göndərdi. Abdülhamit xatirlərində
: “Oxudum, heç bir şey yoxdu. Nə məmləkəti
tanıyır, nə də təkliflərinin nə gətirəcəyini
hesaba almışdı”-yazır.
Bütün bunlara
baxmayaraq,onların halına acıyıb kömək
üçün pul göndərirdi.Əslində çox
Jön Türkün sağlam “arxaları” vardı; İtalyan
və Fransız mason lojaları kimi. İbrahim Temo, Abdullah Cevdət,
İshak Sükuti, Nazım, Bahattin Sahir bu dəstəyə
daxil olanlardan bəziləri. Günümüzdə də;
masonların web sitəsi mason.orq.tr.də Ahmet Mithatdan
“kardeşimiz” deyə danışılır.Və o zamandan
Avropaya qaçan bir çox türkdən mason olaraq söz
açılır.
Ofisindən çıxdı, dəniz vağzalına gəldi
və o gedən getdi
“Qaçanlar”
sırasından İslamçı ziyalıların hekayəsi
bir az daha fərqli sayıla bilir. Cumhuriyyətin ilk illərini
həsrətlə yada salıb bugünkü “qaçma senarilərindən”
bəhanələrlə istifadə edənlər “o zamanlarda
da “ az deyildi.
Mehmet Akif Ersoyun Misir sərgüzəşti,
“Piramitləri görmə sevdası” bəhanəydi əlbəttə.
Eşref Edipin tez-tez təqibə
məruz qalıb, cana yığıldığında Akifin
yanına qaçması eyni vəziyyətdəndi.
Daha bir çox
insanlarımızın Beyrut, Şam, Hicaz, Qahirəyə yerləşməsi
də yenə eyni “mücbir səbəb”lərdəndi.
Ancaq Zahid El Kevserinin
“qaçışı” ən maraqlılardan birisiydi heç
şübhəsiz. İstanbul sayım idarəsində
çox vəzifələrdə çalışan Kevseri,
İslamdan bir damla da vermək iddiasından vaz keçməyərək,
tez-tez hökumətlə tərs düşür və
canı sıxılırdı.1922-ci ildə bir axşam
müftülük binasında yanına gələn birisi
“Xocam, bugün səni aparacaqlar” – dediyində Zahid Əl
Kevseri çox sakitdi. Binadan çıxır, Sarayburnuna tərəf
gedir, burada Misirə qalxacaq bir gəmiyə minib İstanbula
vida edir, ailəsi ilə xudahafizləşmədən belə.
“ALDIRMA KÖNÜL”ün hirsli sonu
Cumhuriyyətin
ilk on beş ilində sadəcə İslamçı
aydınlar deyil, sol ya da liberal meyilli yazar və şairlərdən
bəziləri də əlacı qaçmaqda görür.
Dövlət adına Almaniyada müəllimlik eləyən,
Dövlət Konservatoriyasında məsul vəzifələr
tutan, Atatürkə dil uzatdıqdan sonra Sinop həbsxanasına
düşən, burada o məşhur “Başın önə əyilməsin,
aldırma, gönül, aldırma” şeirini yazan SABAHATTİN
ALİ, həbsxanadan çıxandan sonra kamyonculuqla məşğuldu.
Buna baxmayaraq Milli İstihbartın təqibindən yaxa qutara
bilməyən Sabahattin Ali, sonunda Bolqarıstana
qaçmağa qərar verir.Ancaq Ali, 2 aprel 1948-ci ildə
qaçmaq üçün sözləşdiyii Ali Ertekin tərəfindən
Bolqarıstan sərhəddində öldürüldü. “Dərin bir ölümə”
qurban getdiyi iddia edilən Sabahattin Alinin məzarının
yeri də bilinmir. Sol liberal çizgidən ayrıca Zekeriya –
Sabiha Sertel, A. Kadir (Abdülkadir Meriçboyu), Arif Oruc da
ölkədən qaçan insanlardan bəziləri.
Məzarı Moskvada olan NAZIM
HİKMƏT isə “gedib də dönəməyənlər”dəndi.
Yaxın dönəm “fərariləri”
Anadolu popun öncü isimlərindən
mərhum CEM KARACA, 12 sentyabrda baş verənlərin sonucu
olaraq cəzasını Almaniyada yaşamalı
olmuşdu.1980-1987-ci illər arasında Almanyada yaşamaq
zorunda qalmışdı.1981-ci ildə yanvar ayında
Türkiyədə axtarıldığını bilincə
illərlə orada qalmağı düşünəcək.Hər
şeyi əlindən çıxacaq.İllər sonrası
dönəcək.20 il iş kəsəcəklər
ona.Turğut Özalın dəvətiylə 1987-ci ildə
Türkiyəyə dönən Karaca, köhnə solçu
arkadaşlarıyla ideoloji bir hesablaşmaya da girmiş və onlara
həcvlər yazmışdı.Cem Karacanın dönəmindən,
yurd içində rahat ola bilməyəcəklərini
düşünən bir sürə Avropada qalmağı
seçənlər arasında pop / protest
şarqıçılar Melike Demirağ ilə Selda Bağcan
da vardı. Bu gün Avropa Parlamenti millət vəkili olan, “Ah
Şu Kara Bıyıklı Türklər” kitabının
yazarı Dəmirtaş Ceyhunun oğlu Ozan Ceyhun da 1980-ci illərdə
17 yaşındaykən xaricə qaçan solçu bir gəncdi.
Kinoaktyor Trık Akan isə
23 May 1981-ci ildə Frankfurtda söylədiyi bir niti
üzündən məhkəməyə veriləcəyini
eşidəndə, bir müddət orda qalmış, ara sakitləşəndən
sonra vətənə qayıtmışdı.
Protest musiqinin son dönəm
önəmli isimlərindən Ahmet Kaya da, 11 Fevral 1999-cu ildə
“Kürtcə şarkı söyləyəcəğim” dediyi
üçün; –”mədəni bir ortamda-” Mağazincilər
Gecəsində, bir çox iştirakçılar tərəfindən
çəngəl-bıçaqla hədələnmiş və
Parisə qaçmış az keçəməmiş orada vəfat
etmişdi( 16 Kasım 2000-ci il).
Tofiq ABDİN
525-ci qəzet.- 2010.- 10 aprel.- S.27.