“Pərvanə”nin tarixinə bir baxış

Ədəbi dərnəklər, məclislər bütün zamanlarda ədəbiyyatın inkişafına təkan verib. Bakıda, Şamaxıda, Şuşada, Gəncədə və başqa bölgələrdə yaradılan poetik məclislər şairləri həmişə yeni poetik ovqata kökləyib, onları dünya şeirindən və elmindən halı eləyib. Bir közərən siqaretlə başqa bir siqareti yandırmaq mümkün olduğu kimi bir şairin istedadı, şeirinin havası başqa bir şairin ilhamını daha da genişləndirib, daha yüksəklərə və dərinliklə işləməsi üçün ona orijinal stimullar verib. Belə məclislərdən biri – bu il 91 yaşı tamam olan “Pərvanə” ədəbi məclisi haqqında “tarix” yazmağımı nədənsə birdən-birə vacib bildim və bu faktların həm gələcək nəsillər üçün, həm də ədəbiyyatımız üçün önəmli olduğunu düşündüm.

M.Ə.Sabir adına Mərkəzi Şəhər Kitabxanasının pilləkənləri çox sərtdi. Aşıq söyləmiş “gələnlər yüngül gəlib, ağır gedib bu yerdən”. Bəlkə də bu pilləkənlər addım səslərini yazan diktofondu, bəlkə də daş kitabədi. Oxumaq, dinləmək istəyirəm, bura yazılan addım səslərini.

1919-cu ildə M.S.Sabirin adının əbədiləşdirilməsi haqqında Bakıda bir neçə tədbir həyata keçirilir, şairə heykəl qoyulur, adına pedoqoji texnikum və kitabxana yaradılır. Kitabxana mədəniyyət mərkəzi kimi milli məfkurəli azərbaycanlı ziyalıları öz ətrafında sıx birləşdirir. Həmin ildə böyük demokrat yazıçı Cəfər Cabbarlının təşəbbüsü ilə kitabxananın nəzdində “Pərvanə” adlı ədəbiyyat məclisi yaradıldı. Cəfər Cabbarlı hər şeydən əvvəl türkçülük və turançılıq ideyalarına söykənən və oradan boy atan bir sənətkar idi. Ədəbi məclis yarandığı gündən öz ətrafına çoxlu sayda yaradıcı simalar topladı. M.S.Ordubadi, H.Cavid kimi tanınmış sənətkarlar vaxtaşırı bura gəlir, ədəbi müzakirələrdə tez-tez iştirak edirdilər. Həm “Pərvanə”, həm də kitabxana o vaxtlar milli qəhrəman kimi qırmızı Rusiyanın “adam yeyən” maşınına qarşı daim döyüşmüş, sonralar “Yaşıl qələm”lə (Əhməd Cavad) əl-ələ vermiş, “Qızıl qələm”lə üz-üzə dayanmış, dəfələrlə 37-ci il repressiyasının nişangahına gətirilmiş, ona atılan güllələr divarından kərpiclər qopartmış, “Pərvanə”nin üzvlərinin əksəriyyətini yaşıl yarpaq kimi yerə sərmişdir.

M.Ə.Sabir adına kitabxana milli ruhun qorunub saxlanmasında mühüm rol oynayırdı. Təsadüfi deyil ki, kitabxananın yaxınlığında Lenin kitabxanası yaradılıb, bir növ ona nəzarət, göz qoymaq missiyasını həyata keçirib. Sonralar Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza, Məmməd Rahim, Mikayıl Müşfiq, Abdulla Şaiq, Salman Mümtaz, Mikayıl Rəfili, Cəfər Xandan, Mirvarid Dilbazi, Nigar Rəfibəyli, Seyid Hüseyn və başqa görkəmli ədiblər “Pərvanə”yə gəlmiş, şeir və hekayələrini oxumuş, buradan böyük sənət yollarına pərvazlanmışlar. Adlarını çəkdiyimiz sənətkarların çoxu ayrı-ayrı illərdə bu məclisə rəhbərlik etmişlər. 30-cu illərin repressiyasından qanadları sınan “Pərvanə” Böyük Vətən Müharibəsi zamanı xeyli zəifləyib, daha sonralar müharibədən sonrakı quruculuq illərində Bəxtiyar Vahabzadə, Hüseyn Arif, Kələntər Kələntərli, Bəkir Nəbiyev, Aqşin Babayev, Fikrət Qoca, Fikrət Sadıq, Hüseyn Abbaszadə, Gülhüseyn Hüseynoğlu, Qabil, Nəbi Xəzri, 60-cı illərdə Əli Kərim, İsa İsmayılzadə, Anar, Ələkbər Salahzadə, 70-ci illərdə, Sabir Rüstəmxanlı, Çingiz Əlioğlu, Nüsrət Kəsəmənli, Səyavuş Sərxanlı, Ramiz Rövşən, 80-ci illərdə Vaqif Bayatlı, Musa Ələkbərli və başqaları həm məclisin sıravi üzvü kimi, həm də rəhbəri kimi ədəbiyyatımızın, müasir ədəbi prosesin canlanması üçün əllərindən gələni əsirgəməyiblər.

Elə burdaca kiçicik bir qeydi deməyi vacib bilirəm. Bu məclisə çoxlu sayda qələm adamları gəlib, amma çoxları onun adının “Pərvanə” olduğunu bilməyib. Kimdən soruşsan, deyər ki, mən həmin kitabxanada ədəbiyyat dərnəyində olmuşam. Amma adını xatırlamır.

“Pərvanə” 90-ci illərdə Qarabağ hadisələri ilə bağlı öz fəaliyyətini dayandırır. Oxucularla ünsiyyət azalır. Milli azadlıq ideyaları daha otaqlara sığmır, küçələrdə meydanlarda səslənir. Milli şüur fiziki hərəkətə keçir. Milli müstəqilliyimizi bərpa etdikdən sonra, acılarımızla bərabər daxili zənginliyə, milli düşüncəyə meyillər get-gedə artır. Qəzetlər siyasi səhifələrini bir az azaldaraq, poeziya səhifələrinə yer ayırır. Yenidən şairlərlə ünsiyyətə ehtiyac yaranır.

1999-cu ildə biz – mən (Qəşəm Nəcəfzadə) və Faiq Balabəyli “Pərvanə”ni yenidən bərpa etmək qərarına gəldik. Ona görə əvvəlcədən 40 il kitabxanada can qoymuş, kitabxananın direktoru, böyük şairimiz M.Ə.Sabirin ən yaxın qohumu Solmaz xanımla məsləhətləşdik. Solmaz xanım o qədər sevindi ki, bizdən sevinc yaşlarını belə gizlətmədi. Solmaz xanım məsləhət bildi ki, məclisə rəhbərliyi mən edim. Get-gedə məclis canlanmağa başlayan bütün ədəbi prosesi öz ətrafında sıx birləşdirdi. O zaman məclisə kimlər gəlirdi? Adlarını çəkmək, məncə, yerinə düşər. Çünki bu, tarixdi. Onların çoxunun adı ədəbi mühitdən hamıya yaxşı tanışdı. Budur onlar: Böyükxan Pərviz, Əlislam Bilal, Məlahət Yusifqızı, Şərqiyə Süleymanlı, Səxavət Talıblı, Dayandur Sevgin, Sərvaz Hüseynoğlu, Şərif Ağayar, Faiq Balabəyli, Rövşən Naziroğlu, Molla Əbülfəz, Heydərəli Nural, Xanlar Qutqaşınlı, Şahin Fazil, Həkim Qəni (hərdənbir gəlirdi), Fərqanə Mehdiyeva, Mübariz Məsimoğlu, Eyyub Sabiroğlu, Həyat Şəmi, Rəsmiyyə Sabir, Şəlalə Əbil, Fehruz, Elsevər, Valeh Bahaduroğlu, Nurəddin Nur, Zahir Əzəmət, Aqşin, Samir Sədaqətoğlu, Sadiq Elyer, Adil Şirin, Xalid Şürük, Aləmzər Sadiqqızı, Zeynəb Bəhmənli, Narıngül, Şəfəq Sahibli, Xatirə, Aydın Xan, Qiymət Məhərrəmli, Ay Nur, Mina Rəşid, Xatirə Əzizqızı, İlham Qəhrəman, Sabir Şirvan, Firudin Şahbuzlu, Məmməd Məcidoğlu, Güləmail, Bənövşə Daşdılı, Əsəd Cahangir, Yafəs Türkəs, Lətifə Nuran, Ənvər Nəzərli (hərdənbir gəlirdi), Ədalət Əsgəroğlu, Arzu Nehrəmli, Gövhər Məcidqızı, Nemət Pənahlı, Sədaqət Əliqızı, Şəhla Əsgərli, İlqar Fəhmi, Hacı Arif Buzovnalı, Kamil Novruz, Fərhad Zəfər, Sevinc Pərvanə, Aliyə, Günel Mövlud, Fikrət Əsəd, Nəzmiyyə Hicran, Fazilə Yəhya, Səhər Gecəgözlü, Aygün Bünyadzadə, Sevinc Nuruqızı, Sevinc Çılğın, Hikmət Məlikzadə, Qalibə Gültəkin, Səadət Kamilqızı, Telman Dəmir, Nazilə Gültac, Səyyaf, Mahir Cürət, Əvəz Qurbanlı, Şəbnəm Rəşaidqızı, Sona Xəyal, Şəlalə Ana, İmarət Cəmilli, Mövlud Mövlud, Vasif Süleyman, 2000-ci illərin sonlarında Balayar Sadiq, Xalid Mahmud, Nuranə Nur, Kəmalə Nəsrin, Qismət, Kəramət Böyükçöl, Reyhan Kənan, Sevinc Arzulu, Mənsurə Qaçayqızı, Dəstəgül Elçin, Mirfərid, Fərid Hüseyn, Anar Amin, Fərhad Mete, Rəbiqə Nazimqızı, Elvin Kədər, İlham Çərkəzoğlu... İndi bu insanların çoxu ədəbiyyatda öz imzasını təsdiq edib, bir hissəsi təsdiq etməkdədir və bir hissəsi isə artıq haqq dünyasına qovuşub. Son 10 ildə ədəbiyyata gələnlərin, demək olar ki, əksəriyyəti ədəbi mühitlə tanışlığı “Pərvanə” ilə başlayıb.

Kitabxananın direktoru Solmaz xanım hər şənbə günü saat 14-dən, 17-dək kitabxananın oxu zalını bizə vermişdi. Tədbirdə həm müəlliflərin əsərləri, həm də bütövlükdə müasir ədəbi proses ciddi təhlil edilirdi. Hər şənbə bir müəllifin günü olurdu, o 15-20 şeir oxumalı, qalanlar isə öz istəklərinə uyğun 4-5 şeir oxuyurdular. Sonra isə ciddi mübahisələr, müzakirələr başlayırdı. Məclisə o qədər adam gəlirdi ki, heç ayaq üstə dayanmağa belə yer yox idi. 2001-ci ildə “Pərvanə” ədəbi məclisin üzvlərinin yazılarından ibarət 300 səhifədən ibarət bir antologiya çap etdirdik. Həmin vaxtlar Aqil Abbas “Ədalət” qəzetində “Pərvanə”yə 8 səhifədən ibarət yer ayırdı və ayda da 40 manat qanoror verdi. Bu cür səhifələr təkcə bizə yox, beş qrupa ayrılmışdı, deyək ki 1-ci gün “Turan”( Ə. Qoşalı), 2-cü gün “3-cü ədəbi hərəkat” (S.Sədaqətoğlu), 3-cü gün “Körpü” (Ə.Cahangir), 4-cü gün “Pərvanə” (Q.Nəcəfzadə), 5-cü gün “Alatoran” (R.Qaraca) və 6-cü gün “Karvan” (V.Yusifli) çıxırdı. Aqil Abbas səhifələrdə gedən yazıları əvvəlcə oxumurdu, səhərisi onları qəzetdən oxuyurdu. Demək olar ki, əlavələr o zaman ədəbi prosesə böyük bir təkan verdi, ola bilsin ki, faktı dananlar tapılar, amma mən həqiqəti deyirəm, bu əlavələr “Pərvanə” kimi ədəbi məclislərin, diskussiyaların qəzetlərə köçməsinin təzahürü idi. Sonra bu müzakirələr burdan da televiziya səhnəsinə keçməliydi. Televiziyalar qapılarını üzümüzə bağladılar. “Pərvanə”də əsas xətt yeni şeir və onun müzakirəsi üstünlük təşkil edirdi. Şeirin özündən də maraqlı həmin şeirlər haqqında üzvlərin yürütdüyü fikirlər idi. Beləliklə, şeirlə bərabər məclisdə ədəbi tənqid inkişaf edirdi. 2002-ci ildə Yeni Azərbaycan Partiyasının icra katibi Əli Əhmədov jurnalistlərin, televiziyanın iştirakı olmaqla bizi qəbul etdi. Ədəbiyyat və partiya məsələləri, Azərbaycan ədəbiyyatının hazırkı durumu haqqında xeyli müzakirələr apardıq. Görüşdə 20 nəfərə yaxın şair və yazıçı, qarşı tərəfdən Əli Əhmədov, Səyyad Aran, Mübariz Qurbanlı, Səyavuş Novruzov iştirak edirdi. İki saata yaxın davam edən görüş həm bizdə, həm də Yeni Azərbaycan Partiyasının rəhbərliyində xoş təssürat yaratdı. Bu gün “Pərvanə” öz məşğələlərini böyük şövqlə davam etdirir. Məşğələlər hər bazar günü M.Ə. Sabir adına Mərkəzi Şəhər kitabxanasında saat 14.00-da başlayır. Bu kitabxananın oxu zalı dəfələrlə yeni-yeni üzvlərlə dolub boşalır. Pərvazlanıb gedənlərin yerinə tezliklə yeniləri gəlir. Onlar da pərvazlanır, sonra da başqaları qapını döyür.

Qəşəm NƏCƏFZADƏ

525-ci qəzet.- 2010.- 10 aprel.- S.25.