Özgə, amma doğma

Şair Vaqif Bəhmənlinin “Səndən özgə”si haqqında düşüncələr

Bəşəriyyətin mahiyyətinin müəyyən tərəflərinə bələd olandan bəri bütün cəmiyyətlərdə, formasiyalarda belə bir fikir formalaşıb ki, insanın şəxsi varlığında varolanları deyil, hansısa maddi ya da ki, ilahi qüvvə idarə edir, bəşər övladının yaşayışını tənzimləyir. Bu təyinetmə ilə mən də razıyam, dəqiq bilirəm ki, bəşər övladı ən məsuliyyətli anlarında ilahi anlayışların vasitəsilə düzgün istiqamətə yönəldilməsi fikri ilə artıq çoxdan razılaşıb, bu təbiiliyin bütün parametrlərini qəbul edib. Mən çəkinmədən, hansısa mübaliğəyə yol vermədən bildirirəm ki, Poeziya, şeir anlayışı da bəşər övladını idarə edən, şübhəsiz ki, əsas ilahi anlayışlardan biridir, sadəcə olaraq şairlər-şübhəsiz ki, orijinal şairlər-belə idarə olunmanı könüllü yaşayanlardır, yəni Poeziya, şeir anlayışı orijinal şair maddi idarə etmənin təsirindən ayılıb ilahi idarəetməyə yönəldən bir ilahi varolmadır. Bununla bərabər barəsində danışdığımız Poeziya, şeir anlayışı mövcud dünyamızın əsasən maddi idarəetmə ilə idarə olunduğu bir zamanda maddilikdə də ilahi məqamlar yaşadan mövcudluq üsuludur, yaşadığımız dünyanın mövcudluq stilindən ötrü ilahiliyini təmin edən bir yaşam, varolma tərzidir, bəlkə də yaşayış üsulunun ən vacib tərəfi, mühüm çevrəsidir.

Mən mühüm çevrə anlayışını təsadüfən qeyd etmədim. Məsələ burasındadır ki, yuxarıda vurğulanan anlayışların maddi çevrəsi olmur. Poeziya, şeir anlayışı maddiliklə əhatə olunmur, o səbəbdən ki, Poeziya, şeir anlayışı maddi idarəetməni idarə edən bir varolma olduğundan həmin anlayışlar mövcudluq orijinallığının qeyri-adi formasıdır. Bu, yəni qeyd etdiyimiz mövcudluq orijinallığının qeyri-adi mərhələsi heç şübhəsiz ki, varlığını hər şairdə büruzə vermir, həmin məqam yalnız görsənir. Mən çəkinmədən qeyd edərdim ki, artıq yaradıcılıq orijinallığının qeyri-adi mərhələsində olan şair Vaqif Bəhmənli belə yaradıcılıq mərhələsini yaşayan varlıqdır. Məncə bunu şairin “Səndən özgə” yeni şeirlər kitabında toplanmış həm heca, həm də sərbəst vəzində yazılan şeirləri sübut edir, həmin məqamı bütün parametrləri ilə təsdiqləyir. Qeyd edim ki, orijinal şairin elə bir yaradıcılıq mərhələsi olur ki, həmin mərhələdə istənilən yaradıcılıq cəhdi dünyada maddiliyin ilahiliyini deyil, yalnız ilahiliyin ilahiliyini reallaşdırması ilə nəticələnir. Məsələn, bu sayaq,

Yüz desələr, yüz bilmərik,

Yol desələr, iz bilmərik,

sevgi nədi, biz bilmərik-

onu göylər bilir, bilir...

Bu səbəbdən xüsusi olaraq vurğulayım ki, Vaqif Bəhmənlinin ümumən bütün yaradıcılıq cəhdləri dünyada madiliyin ilahiliyini deyil, ilahiliyin ilahiliyini reallaşdıran bir yaradıcılıq mərhələsidir. O, yaradıcılıq orijinallığının qeyri-adi mərhələsinin orijinal qatını yaşayır. Axı Poeziya, şeir anlayışı hansısa orijinal şairi idarə edəndə maddi idarəetmədən fərqli olaraq idarə etdiyini bildirmir, hiss elətdirmir, şair yalnız Poeziya, şeir anlayışının şəxsi varlığını idarə etdiyini yazan zaman yaradıcılıq orijinallığının qeyri-adiliyinə, ilahi ilahiliyinə qalxmağı səbəbindən varlığındakı və dünyadakı bütün madilikləri idarə etmək gücündə olur. Məhz həmin idarəetmə ilə, həmin ilahi duymalarla kainatdakı hüdudsuzluğu yaşayır, o hüdudsuzluğun müəyyən edilmiş və müəyyən edilməmiş tərəflərini görür, mən deyərdim ki, barəsində danışılan anlayış və ilahi varolma məkanlarında bu dünyada mövcud olmayan ilahi anlayışları yaşayır. Bilirsiniz necə, indi təsdiqlənən kimi.

Zərif qanadların yeli toxundu, titrədi sinəmdə mürgülü otlar

Yaxşı ki, çəmənlər var; yaşıllığını payızda qoruyan!

və nə yaxşı ki, təmmənasız kəpənəklər də var...

Xüsusiləşmiş mətn kimi təqdim edilən, yalnız duymalarla, əsasən yaradıcılıq orijinallığının qeyri-adiliyi ilə hiss edilib, duyulan duyumlarla yazılmış bu şeirdə ümumən bədii anlayışın müəyyən yüksək səviyyəli məqamını tapmaq mümkündür. Yəni ədəbiyyatı məhz yaradıcılıq orijinallığının qeyri-adi mərhələsini görməyi, hiss etməyi bacaran fərdi bu mətni oxuyarkən orada poetik mahiyyətin maddiliyin ilahiliyində deyil, ilahiliyin ilahiliyində olduğunu dərhal hiss edəcək. Həmin şeirin modelinin yalnız bu dünyanın modeli üstündə qurulmadığını görməklə bərabər, həm də görəcək, duyacaq ki, əslində bu mətn yaşadığımız dünyada olan ilahi anlayışların müəyyənləşməsini, reallığa çevrilməsinin ilahi səviyyədə təmin edən mühüm amildir, qeyri-adi müxtəlifliyin amilidir. Lap dəqiqi Vaqif Bəhmənli Poeziyası poeziya, şeir anlayışının yüksək səviyyəli idarəetmə arasını yaşayır;

Gör haçandı yellədirəm,

əldə həsrət yaylığımı,

Şəklim düşən gözlərimdən

özgə-hər yan qürbət mənə.

Uçurumların pəncəsindən

kim qoparar sağlığımı,-

Səndən özgə kim bəxş edər

Cəhənnəmdə cənnət mənə?-

Bu şeirin yaradıcılıq məntiqi ümumilikdə ümumiləşmə anlayışının mahiyyətidir. Yəni bu mətn yaradıcılıq orijinallığının qeyri-adi məntiqi ilə o və bu dünyanın-yaşam tərzinin ümumi formasının yaradılması cəhdidir. Həmin şeirdə madillikdən uzaqlaşaraq ilahi ilahiliyin bütün orijinal, hətta yaxışdan da yaxşı mənada fərqlənən, səmavi aləmin mövcudluğa qovuşma məqamlarını tapmaq, göstərmək, görmək imkanları reallaşıb. Daha doğrusu, həmin poeziya nümunəsində haçansa səmavi yaşamın mahiyyətini əbədi itirməyən aləmin dəqiq müşahidəsi mövcuddur, duyum mövcudluğunun görünməsi, mücərrəd anlayışla fiziki təmasın qovuşması yeni bir üslubda təqdim edilib, yəni Vaqif Bəhmənli qeyd etdiyimiz şeir nümunəsinin ümumiləşmə və ümumiləşdirmə məqamında da bizlərə məlum olmayan anlayışların yaratdığını açıqlayıb, həmin məqamı bizlərə yaradıcılıq orijinallığının qeyri-adi müstəvisində təqdim edib, şübhəsiz ki, orijinal tərzdə:

Şairdə qanad var;

yüksəlir, enir

dərin dərəyə də, qəlbi dağada.

Şair adam vursa,

Allah bəyənir,

Şair sevgi qatır əclaflığa da!

Xüsusi olaraq vurğulayım ki, Vaqif Bəhmənlinin “Səndən özgə” şeirlərdən və roman adlandırılan poetik silsiləsindən ibarət kitabında bir məqam diqqətimi daha çox cəlb elədi. Mən buradakı iri həcmli mətnlərdə, lakonik şeirlərdə, qısa zaman ölçüsünə məxsus olan bir fikrə, şeirə də rast gəlmədim, şeirlərin əksəriyyətinin mahiyyətini, mənası yalnız bu dünyanın mövcudluğunu əhatə etmir, şair şeirlərinin fikir axınında elə bil kimsəyə məlum olmayan, bizlərə yad olan yaşam mövcudluqlarının obrazını da yaradıb. Qəribədir ki, həm də şair müsbət irreal yaşayış tərzinin bu dünyadan ötrü müəyyənləşdirilmədiyini açıqlasa da həmin açıqlama, duyma ilə zamandankənar zamanı yaşamaq məramının mövcudluğunu bildirməklə, bəşər övladının ömrünün yalnız bu dünyadakı mövcudluqla məhdudlaşmadığını göstərib. Bəşər övladının yaşam mövcudluğunun sisilə xarakterli olduğunu (yəni bəşər övladının məhdud ölçülü zamandan ötrü yaşamadığını) mühüm məqamlarla sübuta yetirib. Bu dünyanın əksinə olaraq bəşər övladından ötrü yaşayış, mövcudluq üslubunun ötəri xarakterli olmayan dünyaların, məkanların mövcudluğunu da mətnlərilə reallığa çevirib:

Qürbətə getmək nədi ki,-

xain getməkdi.

Cənnətə getmək nədi ki,-

yer üstündən yerin altına

arxayın getməkdi...

Şair bu dünyanın mövcudluq üsulların rəngarəng formalarına müraciət etməklə həm də bir məqamı şeirlərinin xarakterik səviyyəsinə yüksəldərək mətnlərdəki fabulanı bizlərə lakonik, xüsusiləşmiş müstəvidə təqdim etməyi bacarıb. Daha dəqiqi, yazılan şeirlərdə göstərib ki, şeirin mövcudluq strukturunun yaranması yaradıcılıq orijinallığının qeyri-adiliyinə əsaslanmalıdır, o, bədii üsulun axarını yaşamalıdır, axı orijinallıq anlayışı əslində ilahi mövcudluğun, səmavi anlayışların mahiyyətini göstərən bir anlayışdır və bu dünyada yalnız orijinallıq anlayışı səmavi anlayışların ideal tərkib hissəsidir, həmin anlamın əhatə dairəsidir, yaşadığımız dünyada mövcud ola biləcək irreal yaşayış imkanlarının yaşayış üsulunun poetik anlamıdır, yəni orijinallıq anlayışı hətta yaşadığımız dünyada ən adi varolmanın da mahiyyətini qısa zaman çərçivəsindən çıxarmağı bacaran bir anlamdır, gəlin həmin anlamın şeirdəki ideallığına diqqət yetirək;

Bir quru salamdı çox dərdə əlac,

Qulağı səsdədi budaq əyənin.

Bəlkə də hamıya söz deyir ağac,

Tək-tüklər eşidir ağac deyəni.

Artıq bu, yəni “Ağacı hamı görür” şeiri yaşadığımız zamanı qısa zaman çərçivəsindən çıxarıb həmin zamandan kənardakı zamana keçməkdi, lap dəqiqi hər məqamı nəzərə alaraq keçməkdi, həmin zamanın ən irreal yaşantıları ilə ünsiyyət qurmaqdı, əgər diqqət yetirdinizsə “mən hər şeyi nəzərə almaqla keçmək deməkdi” ifadəsini təsadüfən diqqətə gətirmədim, bu məqama o səbəbdən müraciət etdim ki, orijinal şair Vaqif Bəhmənli şeirlərilə yaşadığımız zamandan kənar zamana keçməkdən ehtiyat etmir, elə bil həmin zaman və həmin zamana mahiyyət məqamı olan Poeziya, şeir, bədii mətn poetikasının yaranma modelinə bütövlükdə bələddir, o, varlığını bildiyi Poeziya, şeir anlayışında özünü bu dünyadakı (qeyd edim ki, həmin zamandakı şeir anlayışının qısa zaman çərçivəsinə aid olan kiçicik detalı da mövcud deyil) poeziya, şeir anlayışından daha rahat hiss edir, şair məqamın içində bədii manevrlər etmək imkanlarını dəqiqliklə reallaşdırır.

Nur damır, dincəldir göynər baxışı,

Sudan zanbaq kimi qalxır bədənim.

Yerlərə yendirir göylər yağışı,

Yağış da göylərə qaldırır məni.

Vaqif Bəhmənlinin “Səndən özgə” kitabındakı şeirlər dünyanın reallığını əsaslandırır, həmin anlayışların fəzasını daha dəqiqliklə müəyyənləşdirir. Şeirləri oxuyanda diqqətimi orijinal bir cəhət, xüsusi bir yazı forması cəlb etdi, mən deyərdim ki, orijinal şair, Vaqif Bəhmənlinin şeirləri yalnız o cəhətinə görə bu dünyanın reallığı ilə ünsiyyətə girmiş, bu dünya ilə həmin o məqamdan ötrü təmas qura bilmişdi. Mənə elə gəldi ki, şair şeirləri ilə yaradıcılıq orijinallığının qeyri-adi mərhələsinə yüksəldildiyindən, həmçinin yaşadığımız zamandan kənar zaman ölçüləri, Poeziya, şeir anlayışı ilə yaşadığından bədii təsir vasitəsi ilə istənilən bəşər övladının daxili aləmini və bu dünyadakı çoxlu reallıqların axarını istənilən səmtə yönəldə bilir, varlığına məlum olan irreal anlayışları bu dünyanın yaşantıları etməyi yaradıcılıq orijinallığının qeyri-adi gücü ilə bacarır, əgər inanmırsınızsa, buyurub eşidin:

Qapım açıq. Çöldə tufan,

Huşummu var, Allah kəssin.

Durum örtüm, uzaq yoldan

gələn səsin üşüməsin.

Vaqif Bəhmənlinin “Səndən özgə” kitabında orijinallığı ilə seçilən, fərqlənən şeirlərindən əlavə “Diaqnoz” adlı romanı və ya silsilə şeirləri də toplanıb. Həmin silsilə şeirlərdə yaşadığımız dünyanın psixoloji yaşam tərzi obraz səviyyəsinə yüksəldilib, bu dünyaya aid olmayan zamanı obraza çevirib. Haqqında danışdığımız silsilə şeirlərdə müxtəlif mövcudluq üsullarına həmin mövcudluq üsullarının yaranmasını təmin edən cəmiyyətlərə, formasiyalara ideal şair müdaxilələri olunub; bu müdaxilə gah ironik, gah psixoloji, gah dünyada gedən qloballaşma prosesi prizmasından edilib. Xüsusi vurğulayıram ki, Vaqif Bəhmənlinin həmin prizmadan edilən mücadilələri yaradıcılıq orijinallığının qeyri-adi səviyyəsində reallaşdırılıb, daha dəqiqi haqqında danışdığımız mətnlərdə janrın harmoniyası, ritmi və bədii idrakı mövcudluğu ideal dəqiqliklə nəzərə alınıb. Məsələ burasındadır ki, hətta o orijinal əsaslandırma silsilə şeirlərin ironik tərəflərdə də varlığını büruzə verir.

Ağrıdan ayılaq,

ayılmaq deyilmiş ayılmağımız,

ayılaq, ayılaq,

ayrıdan ayılaq!

Maraqlısı odur ki, şair bu cür ironik məqamlardan bəhs edərkən də dünyadakı hansısa cəhəti, məqamı unutmuş kimi görümnür. Dünyada olanlara, dünyadakılara heç vaxt toplum halında yanaşmır (həmin yanaşma məşhur sənətkar Müslüm Maqomayevə həsr edilmiş əsərdə varlığını tam büruzə verir). Şair dünyada yaşanmışlara da, yaşayan varolmalara da, hətta adi əşyalara da fərdi münasibət prizmasından yanaşır, hər bir mistik anlayışa bu dünyanın irreal dünyası kimi baxır.

Müslümün sükutunu

Tanrı pozar bu dəfə –

Bu dəfə Tanrı oxuyar,

Hamı susar bu dəfə;

“Hər gecəm oldu kədər,

qüssə fəlakət sənsiz”.

Artıq bu yanaşma, bəlli bir zamanın – yəni bir yaşayan zamanın – ifadəsi deyil, məhz Tanrı yaşayan zaman ölçüsünə keçməkdi, o zaman ölçüsündə varlığına məkan təmin etməkdi, yəni Vaqif Bəhmənli bu dünyanın zamanı ilə yaşamadığını, bizə məlum olmayan kainatda mövcud olan zamanların vaxtını, məqamını duyaraq yaşadığını göstərir. Məncə “Diaqnoz” romanı və ya silsilə şeirlərin uğurlu orijinallığı da məhz şairin bir zaman anlayışında, çərçivəsində qalmamağı səbəbindəndi, mətnlərin bədii manevr imkanlarını məhdudlaşdırmamasındandı. Xüsusi vurğulamağa dəyər ki, haqqında danışdığımız silsilə şeirlərin və ya romanın zaman baxımından da harmoniyası, ritmi, fikir fundamentallığı, psixoloji məqamları bir-birindən fərqlənir, müxtəlif zamanları ifadə edir. Daha dəqiqi həmin mətnləri ciddi formada nəzərən keçirdikcə aşkar şəkildə hiss edirsən ki, mətnin ironik məqamları bu dünyanın harmoniyasından, bu dünyanın zamanından kənara aiddir, kənarda olan zamanın yaşam üsullarıdır. Yəqin ki, şair dünyanı şəxsi aurasında yaşatmağı bacardığından mətnlərdəki məqamların demək olar ki, hamısı irreal dünyanın zaman, vaxt ölçüləri ilə yazılıb. Vaqif Bəhmənli bu dünyada yeganə zaman ölçüsünün yaşantıları ilə yaşamır, ömrünü adilik zamanından çoxdan uzaqlaşdırıb, ya da ki, o Poeziya, şeir anlayışı ilə adilik anlayışını istədiyi kimi idarə edir. Məncə də gərək hər bir yazar, şair zaman öçlüsü ilə yazmasın. Şair o cür zaman çərçivəsində bədii cəhdlər edəndə fərqlənməyi bacarmır, ən əsası yaradıcılıq orijinallığının qeyri-adi səviyyəsinə yüksələ bilmir. Bu baxımdan orijinal şair Vaqif Bəhmənlinin yaradıcılığı fundamental fikirlərə, poetikaya, harmoniyaya əsaslanır, həm də adilərin anladıqları fərqli zaman və imkanlara aiddir. Vaqif Bəhmənli müxtəlifliyin və orijinallığın şairidi.

İbrahim İBRAHİMLİ

525-ci qəzet.- 2010.- 10 aprel.- S.20.