Nəşrlərdə kənara
qoyulmuş mətbu əsərləri
ÜZEYİR HACIBƏYLİ – 125
Milli iftixarımız
Üzeyir Hacıbəylinin anadan olmasının 125 illiyi tamam
olur. Bu tarixi xalqımız milli bayram kimi qeyd edəcəkdir.
Hazırlıq işləri artıq
başlanmışdır. Üzeyir bəyin, onun zəngin
irsinin pərəstişkarı kimi mən də, neçə
ildir ki, bu dahi şəxsiyyətin yaradıcılıq irsini,
xüsusilə bu vaxtadək olan nəşrlərdə kənara
qoyulmuş, hətta heç yerdə adı belə çəkilməyən
mətbu əsərlərini aramaqla məşğulam. Hələlik
1904 –1917-ci illərdə dövri mətbuat orqanlarında dərc
olunmuş 150-dən artıq əsərini toplamış,
onları ərəb əlifbasından müasir əlifbaya
çevirmişəm. Bu əsərlərlə oxucuları
“525-ci qəzet” vasitəsilə
Şirməmməd HÜSEYNOV
ƏSKİ QAYDALAR HƏLƏ
GÜCLÜDÜR
Bu ünvanilə “Kaspi” qəzetəsində Qazax uyezdi qaymaqamı (naçalniki) Arnoldun Qazax uyezdinin bilxüsus müsəlman əhalisi əleyhinə olan sui rəftarını və pis hərəkatını meydana çıxaran “Qazaxlı” imzası ilə bir məqalə dərc olunubdur. Tərcüməsi ati üzrədir:
“Bu ilin yaz fəslində Qazax uyezdi naçalniki cənab Arnold ixtiyari-fövqündə iş gördüyü səbəbə və sair günahı üzrə Gəncə quberniya idarəsi tərəfindən təhti-mühakiməyə verilib məmuriyyətindən bərtərəf edilmiş idi. Və bu qərar Canişini-Qafqazın təhti-mütaliəsinə təqdim olunmuş idi
Namestnik məclisi quberniya idarəsinin bu qərarı həqq olduğunu təsdiq etdi. Cənab Arnold bu işdən xəbərdar olaraq məhəllə pristavlarının köməyi ilə, guya Qazax uyezdi əhalisi tərəfindən seçilmiş 8-10 nəfər şəxsdən (onların ikisi müsəlman, mabəqisi erməni idilər) bir “deputatsiya” təşkil edib iyul ayının axırında göndərdilər Tiflisə, namestnik müavini Sultan Krım Kirayın nəzdinə ki Arnoldun iş bilən və nəfili uyezd hakimi olduğu səbəbə məmuriyyətində qalmasını təmənna etsinlər. Bu yalançı “deputatsiya”nın təmənnası qəbul edilib cənab Arnold öz məhalində qalmışsa da genə təhti- mühakiməyə verilmiş idi.
Bu vaqiədən iki həftə keçmiş əhali yaylaqdan qışlağa övdət etdikdə Arnold tərəfindən təşkil edilmiş yalançı vəkillər xüsusunda ittila hasil edib mərqumlardan artıq narazı oldular və öz aralarından vəkillər intixab etdilər. Vəkillər isə namestnik cənablarına Arnold cəm etdiyi “deputatsiya”nın yalançı və saxta olduğunu elan edən bir teleqraf çəkdilər. Bu teleqraf necə oldu- namestnik cənablarına çatdı ya çatmadı – bunu biz bilmiyoruz. Fəqət cənab Arnold təhti-mühakimədə olub da öz küçük xanlığını dolandırmaqda davam edib düşməni ilə keyfi istəyən qayda üzrə rəftar ediyordu. Cəmaəti müxtəlif bəhanələrə səbəb üzrə həbs ediyordu. Yaxud təəbəsi vasitəsilə həbs etdirirdi. Müsəlmanlardan silahı alıb gözlərinin qabağında ermənilərə paylıyordu. Müxtəlif əşxasdan əsilsiz şikayət edilməklə qanuna, nizama baxmayıb binəvaların mal və pulunu zəbt etdirib şakilərə verdirirdi. Və bu təriq ilə iki millətin arasına xüsumət salırdı. Allah bilir ki, axırda nə ola bilərdi. Yaxşı ki, əhalinin bəyləri və hörmətli ağsaqqalları, əqilləri sayəsində bu iki millətin arasında sülhün davamı üçün mümkün mərtəbə sərfi-məsai etdilər və edəcəklər də bilaxir müsəlman əhalisinin pişrovları işin intəhası fəna olacağını dərpiş mülahizə edərək bu sentyabrın axırında Gəncəyə getdilər. Və Arnold ixrac edilməyən surətdə müsəlman və erməni arasında bilaşəkk müsadimə vüqua gələcəyini general qubernatora bəyan etdilər.
General qubernator dəxi əhali vəkilləri bəyanının həqq olmasını təsdiq edib Arnoldun bərtərəf edilməsini namestnikdən iltimas etdi. Canişin tərəfindən riza verildi binaənileyh uyezdi öz müavininə təslim edib naçalniklik üçün “Növisinaq” uyezdinə getmək əmrini Arnolda elan etdilər. Uyezdin təsliminə şüru olundu. Lakin pul və əsləhə təslimi meydana çıxar-çıxmaz da cənab Arnold qəflətən itdi. İş dəxi yarımçıq qaldı. Diyordular ki, Arnold Tiflisə və Üçkilsəyə gedib sahibi-nüfuz ermənilərə yalvarıyordu ki, bəlkə onların vasitəsilə payladığı adamlardan xəzinəyə mütaliq tüfəngləri geri ala bilsin.
Bunun yalan-doğru olduğunu
bilmiyorum. Fəqət Qazax uyezdinə təyin edilmiş kapitan
Mitkiyeviç Qazağa varid olub uyezd təslimini naçalnikin
müavinindən qəbul edəndən bir beş-altı
gün keçmiş cənab
Qarelər görüyorlar
ki, bu 5-6 ayın zərfində əhalinin nisfi-əzimədə
quberniya idarəsi də, Gəncə general-qubernatoru da Qazax
uyezd naçalniki Arnoldu məmuriyyətdən kənar etməyə
çalışıyorlarsa da, bu işdə kəsbi-müvəffəqiyyət
edəmiyorlar. Ənvai təriq ilə, yaxud qəvi bir bərtərəfdarın
sayəsində Arnold bu vaxtadək öz yerindən
ayrılmıyordu. Arnoldun işi təhqiq edilincə sair uyezdə
keçmək istəməməyi bizə məlumdur.
Özü böylə işlərdə olmuş və onun
işi istədiyi surətə salan təcrübəli bir
adamdır. Lakin hökuməti-əaliyə bu gün bir əmr
verib sabah onu fəsx etməkdə nə dəstavüzü
olduğu bizə mütləqa məlum deyildir.
Altı-yeddi il bundan əqdəm
cənab Arnold Borçalı uyezd naçalnikliyində olan
zaman dəxi təhti-mühakiməyə verilmişdi.
İyirmiyədək işdə ittiham ediliyordu ki, təhqiq, təftişi
iki-üç il imtida çəkdi. Bilaxər Arnold dövlət
xəzinəsinə gəlib istintaq aylarına məhsubən
7-8 min manat məvacib aldı. Guya təqsirsiz adam imiş.
Şimdi dəxi təkrar 7-8 min almaq fikrində deyilmiş cənab
Arnold?
Mütərcim: Üzeyir
“Həyat” qəzeti, 29 noyabr 1905, ¹109
mabəqi-qalıq, qalanı
şaki-şikayətçi
dərpiş-nəzərdə
saxlama
qarelər-oxucular
əali-böyük adamlar
BAKI MÜSƏLMANLARINA VƏ
“DAŞNAKSÜTYUN” FİRQƏSİNƏ MƏLUM OLSUN Kİ...
Mənə məlum
olduğu üzrə məhəlli müsəlmanlar
arasında şaiyat dövr etməkdədir ki, guya Tiflisdə
erməni və müsəlman ixtişaşi əsnasında
Tiflis gürcüləri ermənilər ilə bərabər
müsəlmanlar əleyhinə əməl etməkdə
imişlər.
Cəsarət edib bu şayiələrin
əsilsiz olduğunu bəyan ediyorum. Biləks Tiflis
gürcüləri bu biməni və naməqul və vəhşiyanə
qırğından artıq dilgir və mütənəffirən
olub bitirəfanə bir mövqe işğal ediyordular və hələ
etməkdədirlər.
Öz bəyanımı təsvib
və təyid etməkdən ötrü Tiflisdə nəşr
olunan gürcü qəzetlərinin Tiflis erməni və
müsəlman qırğınına dair
mülahizatını “Kaspi”nin səhifəsində Bakı
müsəlmanlarına izhar etməyə
çalışıyorum və bu niyyətlə “Sinubis
Porseli” qəzetəsi idarəsi tərəfindən
“Daşnaksüyun” firqəsinə yazılmış
açıq məktubun məzmununu bəyan ediyoram:
“Dünən (yəni
noyabrın 30-u) bizim idarənin yanında vəhşiyanə
bir qətl vaqe oldu. İki nəfər müsəlman fəhləsi
ölümdən gizlənmək istəyərək,
küçə ilə xəlvətyanə gediyordular. Bizim
idarənin əmələləri bu bədbəxtləri fəlakətdən
xilas etmək üçün öz yanlarına
çağırıyordular. Laeykən bu əsnada onları
erməni “qaraulu” görüb güllə atmağa
başladılar. Bu silahsız və yaxud silahları bir
bıçaq olan müsəlmanı tutmaq çox asan idi.
Bunun ilə belə müsəlləh dəstə rəhmsiz və
vəhşi bir növilə talesiz fəhlələri
öldürdü...
Bundan artıq
yırtıcılıq ola bilməz! Bu nədir, yəni?
Biz-təqsirsiz müsəlmanlara
toxunulmiyor-deyib dünən bizə proklamasiya göndərən
“Daşnaksüyun” firqəsindən soruruz: Böylə vəhşiyanə
rəftar edən “qaraul” kimdir? Biz, bu ədalətsizliyi
görüb işə müdaxilə edən halda və bu
yırtıcılığa işarə edib erməniləri
təskin edən vaxtda “qaraullar” dilgir olaraq bizə dedilər
ki: Sizin nə işiniz var! Əcəba biz, insaniyyətpərvərlik
əsasının böylə təhqir edilməsini
görüb əl-əl üstə qalıb
durmalıyızmı?! Bir gürcü tələbəsi
“qaraullara” tərəf yüyürüb nə
üçün təqsirsiz adamı
öldürürsünüz-deyə sorduqda “qaraul” istədi
ki, tələbəni də güllələsin. Orada duranlar
bir tədbir etməsəydilər bu yırtıcılıq dəxi
tazədən vüqu bulacaqdı.
Bu nədir yəni?
Bu işlərin
hamısı “Daşnaksüyun” firqəsi namindən icra
edilir. “Daşnaksüyun” isə intişar etdiyi vərəqələrdə
bir ayrı söz danışıyor. Cavab veriniz! Əvvəlcə
buna bir rast və doğru cavab veriniz və ikinciyə qalan yerdə
bu murdar hərəkəti və
yırtıcılığı mövquf ediniz!
Mütərcim: Üzeyir
“Həyat” qəzeti, 6 dekabr 1905, ¹114
“İdarədən”: – Biz
yalnız “bu gün” “Kaspi”də dərc olunan mətləbləri
“Ertəsi gün” “Həyat” ilə nəşr etmiyoruz. Biz
“Baku”dan və sair qəzetələrdən əhali islamiyyəni
xəbərdar olması lazım gələn həvadisi daima
bitərəfanə əxz edəriz. Və bu növ həvadisin
“Həyat” qəzetəsində rus qəzetələrindən
bir-iki gün gec çıxması təbiidir. Çünki əvvəla
rus qəzetələrini oxumaq, sonra oxunanların arasından
lüzumlu mətləbləri seçmək və bəədə
o mətləbləri oturub tərcümə edib təkrar
mürəttiblərə tərtib etdirmək
üçün vaxt istər. Əhməd bəy dəxi qəzetəmizə
baş mühərrirlik edərkən hal və keyfiyyət
böylə idi.
Zənn edirəm ki, rus qəzetələri
də, “Həyat”dan və əvvəl ümum müsəlman qəzetələrindən
aldıqları mətləbləri bu qəzetələrdən
ancaq bir-iki, hətta bir neçə gün sonra yazıb nəşr
edə biliyorlar. Bir də bu günlərdə ümum yerli qəzetələr
kimi bizim qəzetəmiz də teleqraf və posta tətili səbəbindən
müstəqillən həvadis vermək xüsusunda bəzi
müşkülata düçar oldu. Sair şəhərlərdən
gələn məktublar və müxbirlərimiz tərəfindən
göndərilən mühərrat bizə vasil olmadı.
Paytaxtlardan, məmaliki əcnəbiyyədən və ümum
aləmi-islamdan gələn qəzetə və məcmuələr
yollarda və posta xanələrdə mətəl olub
qaldı...
Qəzetəmizin məsləki
zatən Ağayev məsləkidir. Mühərrirlər dəgişməmişdir.
Ağayev tərəfindən qəzetəyə verilən hərəkət
“Qanuni-ətalət” qaidəsinə, intibaha müddət mədidə
davam edəcəyi təbiidir. Hətta sadə hərəkət
mütosaviyə ilə deyil, bəlkə bir hərəkəti-mütəzaideyi-səadə
ilə davam edərək gündən-günə tərəqqi
və məkamülə dəxi yüz tutucağı
şübhəsizdir. Çünki bilcümlə ziəlhəyat
sadə “Qanuni-ətalətə” tabe olmayıb “evolüsionist”
filosoflarının, yəni fəlasifeyi-təkamülyunun ən
böyügü olan və keçən il Anqilyada vəfat edən
məşhur Herbert Spenserin isbat etdiyi vəchlə bir də
evolyusionnizm, yəni “Təkamül” “qaideyi-külliyəsinin”
hökmü altında bulunur. “Təkamül” qaidəsinə
görə hər bir zihəyat istər heyvan, istər insan,
istər fərd, istər bir cəmiyyət, ya millət, istər
kürreyi-ərz, istər bütün kainat törər,
böyüyür, nəşvü-nüma edər. Həddi-kəmalinə
vasil olur və ancaq bir müddət dövr kəmalında
davam etdikdən sonra zavallı üz tutub nəhayət izmehlal
bulur. Hər bir zihəyatın doğub törədiyi gündən
müzməhlil olduğu ana qədər keçən zəmanə
ömri-təbii denilir. Zərdabi Həsən bəy qəzetəmizin
dünənki nömrəsində dediyi vəchlə atın
ömrü 25 ildir. İnsanın ömrü 125 ildir. Filin
ömrü 150 ildir. Lakin müşariileyh həzrətləri
qəzetələrin ömrü nə qədər olduğu
deməyi unutmuşdur. Senzura və ənvayi-əsarət mərəzləri
olmuyub hürriyyətin hökmfərma olduğunu bir məmləkətlərdə
qəzetələrin ömrü fildən də bir az ziyadə
olduğundan 150-200 ildir. Nəşvü-nüma dövründə
yenə Həsən bəy həzrətlərinin hesabı
üzrə bunun beşdə biri olacağından bir qəzetə
üçün həddi-kəmalinə vasil olmaq
üçün-yəni bir “Tayms”, ya “Fiqaro” olmaq
üçün 30 il istər!... Ələlxüsus hər
hanki bir qəzetənin nəşvü-nüması, tərəqqisi
öz millətinin tərəqqisi ilə məbsutən
mütənasibdir: zənnimizə görə millətimiz dəxi
ancaq 30 il tərəfində mədəniyyəcə ingilislər,
ya fransızlar dərəcəsinə vasil ola bilir. Milətləri
millət edən və qəzetələri onlara layiq edən
nə “Zeyd”dir, nə “Əmru”, bəlkə millətlərin
öz nəşrü-nümaları , daha doğrusu,
qanuni-ümumiyi təkamülə istər-istəməz tabe
olmalarıdır.
İngiltərəli Qarilin
fikrinə rəğmən Əhməd bəy Ağayevlər
deyil “milləti qabağa aparan”, bəlkə franslı “Tən”in
rəyi mövcibincə millətdir ki Əhməd bəy
Ağayev kibi fazil və kamil adamları qabağa
çıxardır!...
Millət dünən bir Əhməd
bəy yetişdirdi. Bu gün ikisini, üçünü
yetişdirər. Sabah beşini-onunu, sonra yüzlərcəsini
yetişdirməyə başlar. Əhməd bəy həzrətləri
öz məqalati-qozidələri və şirin bəyanları
ilə qəzetəmizin sütunlarını təzyin etməyi
dərrix edirlərsə bu hal dəlalət etməz ki, “Həyat”
qəzetəsi “Kaspi”nin bir ikinci timsalı, ya əş olmaq
niyyətindədir. İskəndər çox böyük
adam idi, fəqət stolları qırmaqda nə məna?! “Həyat”ın
amali-əfkarı deyil, “Kaspi”dən hətta əlsəneyi-müxtəlifədə
çıxan cəmi Rusiya qəzetələrindən mükəmməl
olmaqdır. Əgər böylə bir müvəffəqiyyətə
nail olmaq üçün “Həyat”ın tutduğu yol
doğru yol deyil isə Əhməd bəy həzrətlərindən
iraye-təriq ilə səriən bizi İrşad
yübürmələrini rica ediriz.
Ələlxüsus hərəkati-inqilabiyyənin
və bunun əksinə olan icraati-rücət əndanənin
böylə şiddətli və vəxim bir zamanında millətimizi
rəhbərsiz buraxmaq caiz olmayacağından “İrşad”ın
çıxmaqda bir az əcələ göstərməsini təmənna
eləriz.
Rahnəmayanu ğeyb əz
dotərət
nəərezən
Fəətərəfü
bi-d-daləl va-ttəbəəü
bi-l-huda!...
“Həyat” qəzeti, 6 dekabr 1905, ¹114
Yolgöstərənlər
qeybdən hər iki tərəfdən nərə çəkəcək
Yol azmağı etiraf edin, düz
yola gəlin!
TAZƏ XƏBƏR
– Ay ev sahibi fala
baxdırmazsınız? Yaxşı fala baxıram, bəxt
açıram...
– İçəri gəl,
görək sən xalqı nə hiylə ilən
alladırsan, bədbəxt qaraçılar hamısı
falçıdır sadə adamlar yoxdur.
– Kimçün
baxdırırsınız-adını deyin.
–Bax görək bu
konstitutsiyanı ki deyirlər bunu doğrudan veriblər-ya ki,
belə şeyi yoxdur...
–Niyyətinizi edin əlinizi
sürtünüz tasa, sonra baxım.
–İmdi bax! (Əlin
sürtür tasa)
–Konstitutsiya,
konstitutsiya;-özün ürəgin düz, əlin
açıq, gözəllikdə misalın yox, amma nə
deyim... Atan anan səni saxlayıb, hələ verməyirlər-o
da ondan ötrüdür ki, öz əmin və dayın sən
biçarənin bəxtin bağlayıblar, sənə cadu
ediblər, qoymuyurlar ki səni birisi alsın.
–İmdi hərgah bu
qızın ata anası mənə bir şeyi versələr
mən bu biçarə qızın bəxtin açaram. Bir
ayacan da ərə gedib oğullu qızlı olar.
–Xa xa xa ... a! Vay sənin
yalançı evivəcən arvad! Sən yaxşı
konstitutsiya ərə verə bilərsən?!
Ü. (Üzeyir)
“İrşad” qəzeti, 30 dekabr 1905, ¹11
TAZƏ XƏBƏR
– Hardan gəlirsən, ay
biçarə sərgərdan. Səni məgər heç
asudə görmək olmaz! Hələ o küçədə,
bu küçədə il-ay uzunu dolan, axır görək bəhanə
nə verəcəklər.
– Dürüst sözdür
deyirlər: Dərd sahibi dər-dəra-kərdət-əsər,
ay qardaş məgər yuxuya getmişsiniz, oxuyanınız
yoxdur və cavab yazanınız yoxdur; niyə danışmıyorsunuz?
– Nə olub Allah göstərməsin,
tazə bədbəxtlik vaqeə olub yoxsa? Hə!...
– Heç habelə bir
şey yoxdur. Ancaq cəmi Qafqaziyyənin müsəlmanlarından
ötrü mənbeyi-fəxr dövlət olan Bakı şəhəri
kibi bir sərvətli şəhər imdi Gəncəyə
tabe olub. Onu məhəlli-şurayi-müslimin Qafqaziyyə ədd
edib onların təhti-hökmündə lazımdır ola! Zəhi-qəflət,
rəhi-xəcalət bundan da artıq gözliyorsunuzmu?...
– Belə isə bu
yaxşı oldu. Sədafərin Gəncə sakinlərinin
bunca kəmalinə belə lazım idi olsun. İnşaallah
ümidvaram ki, bundan belə o qeyrətli, himmətli kişilər
dəxi qeyrilər kibi yatmıyor, gecə və gündüz
millətin vəqfiyyatını və qeyrə-qeyrə
ixtiyaratının mütabiləsini dövlətdən iddia
edirlər. Laməhalə bir də öz məscid və mənabirəmizi
fariği-mən-əl-hülumətə görərik və
bir fəqir bielmləri heylə vədələr ilə təlimləndirərlər.
Yaxşı deyiblər ki,
Tərsimi-nərsi bəkibəli
ərəbi
in rah ke tövmiri be
Türkistanəst.
Vədələr təamını
hələ bizə yedirərlər. Pəs onda müsibətə
tamaşa edərsən ki, bu təam qüvveyi-hakim təsəvvürünə
keçə o vəqt bu təamın ədəmi-buxarı
biri də ədəm vilayətinə həmli-nəql edər.
– Allah sizə
tövfiqi-külli əta etsin. Gəncə sakinləri bizlər
bundan sonra müləcceyi-ümidi-millət barəsində sizə
bacardıqca yardım etməyə canımızla,
malımızla hazırıq.
Ü. (Üzeyir)
“İrşad” qəzeti, 1 yanvar 1906, ¹ 12.
ÜRƏK BULANDIRICI BİR XƏBƏR
Bu gün “Tifliski listok” qəzetəsində
oxuduq: “Fevralın 20-sində Peterburqdan “Vozrojdeniye” qəzetəsinə
bunu dəxi teleqraf vasitəsilə xəbər veriyorlar ki,
“senator Çerivanski hökuməti xəbərdar ediyor ki,
qırğız taifəsini müsəlmanlıqdan qorusunlar.
Çünki müsəlmanlıq, onun sözünə
görə, mədəniyyət və mərifəti
öldürür. Və bir də təklif ediyor ki,
qırğızların həyat və məişətinə
müvafiq rus zakonları tətbiq edilib onların müsəlman
olmadıqların sübut etsinlər”. Böylə bir ürək
bulandırıcı, qəlb sındırıcı,
könül xarab edici xəbərə inanmaq çox çətindir.
Çətindir o səbəbə ki, bütün Rusiyanın
müxtəlif cəhətlərini iskan edən müsəlman
taifəsinin ehtiyacati-ruhaniyyələrini rəf və ləvazimati-diniyyələrini
bərəncam edib məsaidati-diniyyə sarıdan müsəlmanları
təminə məmur olmuş Çerivanski
qırğızları öz dinlərindən qorumaq və
onların nəzərində müsəlmanlığı təhqir
və zəm etmək kibi vicdan qəbul etməyən və
insaf yol vermiyən böylə bir təşəbbüsə
iqdam etsin, bu əqlə sığmayan bir xəbərdir.
Və bir də öz əql
və kəmali sayəsində öylə ali bir mənsəbə
çatmış Çerivanski heç bir vaxt iqrar edəməz
ki, müsəlmanlıq mədəniyyət və mərifəti
öldürür, əgər bu xəbər doğrudursa, o
surətdə cənab Çerivanskinin
gözbağlayıcı qəsdilə məmurluq libasına
bürünmüş bir misyoner olduğunu heç bir
sahibi-vicdan inkar edəmməz. Lakin biz əminiz ki, dövlət
böylə bir böhranlı zamanda heç bir xilafi-qanun təşəbbüslərdə
bulunmayan və vətənimizin hər bir yaxşı və
yaman günündə kəmali-sədaqətlə dolanan və
həmişə sülh və müsalimət tərəfdarı
olan müsəlmanların uğrunda can fəda etmək dərəcədə
əziz və möhtərəm olan din və məzhəb məsələlərinin
həllini misyoner öhdəsinə həvalə etməz.
Dini-islam, qırğızların xilqətinə böylə
sirişt olub ki, naqabil fənn bir sifət mənziləsindədir.
Onu ayırmağa heç bir kəsin qüdrəti ola bilməz.
Və böylə alçaq və dəni işə iqdam edən,
yəni əlsiz, ayaqsız qırğızların var-yoxu
olan bir islam dininə də tətavül əlini uzadan
bimürüvvət, qırğızların ah və nifrətinə
hədəf olub vicdanın sədayi-ədalət gövsindən
rahət qala bilməz.
Yox, böylə xilafi-ədalət
bir tədbiri əşar edən bu xəbərə bavər
etmək mümkün deyil.
Ümidvarız ki,
inşaallah böylə bəd xəbərə biz kəmali-məsərrət
və təşəkkür ilə bir rəddiyyə eşidəriz.
Ü.HACIBƏYOV
“İrşad” qəzeti, 23 fevral 1906, ¹ 54
sirişt- yaradılmış,
insanın daxili aləmi
tətavül-təcavüzkar
bavər-inanmaq
məsərrət-şadlıq,
sevinc
BİR NEÇƏ SÖZ
Rusların doğruca bir məsəli
vardır: “Xeyirsiz şər yoxdur”. Filhəqiqə insan
başına gələn hər bir fəna macəranın,
istər insanın özünə, istər onu əhatə edən
dairəyə xeyirli bir nəticəsi də olur. Bunun təfsirə
ehtiyacı yoxdur. İştə bütün Zaqafqasiyanı
qanlı bir ərzəyə döndərən və tamam bir
il davam edən bu erməni-müsəlman
ixtişaşının da ən böyük bir xeyri oldu. Bu
xeyir hər bir halda arzu ediliyordu. Lakin onun meydana
çıxması üçün dəhşətli bir
şər lazım idi. İştə bu şər erməni-müsəlman
ixtişaşı şəklində vüqu buldu, vüqu
bulub da arzu edilən xeyiri meydana çıxardı. Bu xeyir
hansıdır?
Bu xeyir – Qafqaz həyat və
məişətinin “requlyatsiyası”dır . Yəni
Qafqazı iskan edən bu üç millətin (erməni,
müsəlman, gürcü) ömür və təəyyüşünun
mülkiyyət cəhətincə yek-digərə nisbətən
nizam və qaidə üzrə mürur etmək halını
kəsbə başlamasıdır. Bu isə-çoxdan arzu
edilirdi. Bəhsimin izahı üçün Qafqazın bir on,
on beş il bundan əqdəm keçən həyat və məişətinə
bir nəzər atalım. Bunun üçün artıq bir
söz deməyib yalnız bir bununla iktifa edəlim ki,
avropalıların nəzərində “Qafqaz” ləfzi “Ermənistan”
ilə mütəradif idi. Yəni “Qafqaz” ilə “Ermənistan”
ləfzləri Avropada ümumiyyət etibarı ilə bir
müsənnidə kibi zənn olunurdu. Bu isə Qafqazın
doğma balalarından ədd olunan gürcü və müsəlman
milləti ürəfa və pişrovlarının qəlbini
kədərlə məşhun etmişdi. Bunlar vətənlərində
özlərinə məxsus olub zəbt edilmiş nam, heysiyyət,
hüquq və ixtiyaratın iadəsini arzu ediyordular. Daha
doğrusu Qafqazı iskan edən bu üç millətin həyat
və məişətinin “requlyasiya”sı əməlində
idilər. Məlum olduğu üzrə bu arzunun da qövldən
feilə gətirilməsi üçün bir “requlyator”
lazım idi. Bu da həm bilaşəkk və şübhə
yalqız bir cismani və yaxud mədəni bir mübarizəyə
bağlı idi. İştə sual: Bu mübarizə çarəsiz
vaqe olacaq idimi? Bu suala cavab üçün digər bir sual verəlim:
gürcü və müsəlman arasında öz millətlərinin
öylə bir hal davam etsə idi, məhv və nabud
olacaqlarını nəzərə alan, yəni bəsirət
sahibi olan ünsürlərin ədədi çox idimi? Buna
cavab: müsəlmanlar arasında az, lakin gürcülər
arasında çox idi. Bunu isbat üçün gürcü
üdəbasını xatirə gətirəlim, yaxud
yalqız knyaz Çavçavadzenin “Ah-nalə edən
daşlar” ünvanında əsərini dərxatir edəlim və
yaxud gürcü ilə erməni mətbuatı arasında bu
zamanə kibi davam edən mübahisə və mücadilələri
nəzərdə tutalım.
Bu
nöqteyi-nəzərdən gələcəyə baxılsa
idi, gürcülər ilə ermənilər arasında
cismani, yaxud mədəni şiddətli bir mübarizə vaqe
olacağını surəti-qətiyyədə xəbər
vermək üçün peyğəmbər olmaq lazım gəlməzdi...
İştə o mübarizə zamanı hülul etməmiş
bu erməni-müsəlman ixtişaşı vaqe oldu. Bu iki
millətin dava-dalaşı əvvəla gürcülərin
işğal etdikləri mərtəbədən
mafövqündəki mərtəbəyə asan bir vəchlə
süud etmələrinə səbəb oldu. İstər ermənilər,
istər müsəlmanlar nəzərində gürcülərin
şan və heysiyyəti artdı, buna da səbəb
gürcülərin bu ixtişaşa kəmali–küdurət
ilə baxıb ixtişaş müsəbbəblərini bitərəfanə
və biqərəzanə zəmm və qədh etmələri
idi. Avam demişkən, gürcülər bu halda özlərini
ağır tutdular. Vətəndaşlarının müsibətinə
əl çalıb gülmədilər və bununla ermənilər
ilə-müsəlmanlar arasında ehtirama layiq oldular. Və
saniyən bu ixtişaş ermənilərin Qafqazda biməhaba
hər bir cəhətdən hökmfərma olmalarına bir zimam
oldu. Artıq söz demirəm. Və salisən bu
ixtişaş xabi-qəflətə müstəğrəq
olan müsəlmanlara bir zərbə kibi toxunub ən gözəl
bir zamanda bəzi hürriyyət sübhi
açılha-açılda yuxudan bidar etdi. İştə
ixtişaş, demək olur ki, qurtarıbdır. Gürcülər,
hürriyyət kəsbi üçün illər ilə sərfi-məsai
iqtiza edən bir mövqei işğal etmişlər. Ermənilərin
biməhabalığına zimam vurulmuş, müsəlmanlar
da sübh zamanında yuxudan qalxıb işə
girişmiş cavana mənsub bir şövq və həvəslə
mədəniyyət və mərifət yoluna qədəm
qoymuşlar. Bir on il bu hal davam etsə, Qafqaz bəxtiyar və əsl
mədəni bir ölkə olub özgələr mənafeini
qarpmaq kibi təşəbbüslərə dəxi meydan olmaz.
Üzeyirbəy Hacıbəyov
“İrşad”
qəzeti, 7 mart 1906, ¹62.
təəyyüş- yaşama, kecinmə
iktifa-kifayətlənmə
müsənnidə-ikili, iki hissədən ibarət
mütəradif-sinonim
zəmm-eybini söyləmək
biməhaba-qorxusuz
zimam-çilov
Üzeyir HACIBƏYLİ
Hüseynov Şirməmməd
525-ci qəzet.- 2010.- 10 aprel.- S.18-19.