Rəngsiz kinonun qəhrəmanları

Ağdam turistlər arasında maraq doğuran 20 ruhlar şəhərindən biridir

“Ruhlar şəhəri” – 8

Yusiflə qətiləşdirmişdik ki, sənədlərimizi jurnalistikaya, bəd ayaqda filologiya fakültəsinə verək. Evdəkilərin “yurfak”, heç olmasa “narxoz” tələblərinə qarşı jurnalist olmaq arzusuyla çıxmağım çox ciddi və sərt olan atama üsyan etmək kimi də başa düşülə bilər. Sonra atamla müqayisədə İntibah dövrünün humanistlərini xatırladan atası Məmməd əminin tələbinə “boyun əyərək” sənədlərini könülsüz “narxoza” verib və coğrafiyadan aldığı “2”nin sevincini boynuma sarılmaqla bölüşən Yusifin qarşımda sanki günahını yuyurmuş kimi bəxtəvərçiliyi o qədər də ürəyimcə deyildi. Məni indi onun hansı institutda oxumağı yox, Bakıda qalıb-qalmamağı maraqlandırırdı. Bu vəziyyətdə biz ayrılacaqdıq. O, Ağdama qayıdacaqdı. Düzdür o, Bakıya da qayıtdı, jurnalistikaya da girdi, amma bir il sonra, mən artıq əsgərlikdə olanda. Bunlar sonra olacaqdı...

Jurnalistikaya iki il staj tələb olunduğundan atası şəhər kinoteatrının direktoru Fazil Qasımovdan – “kino Fazil”dən xahiş eləmişdi ki, adını işə yazdırsın. Yusif də məktəbdə oxuya-oxuya kinomexanik olub axşamlar kino göstərməyə başladı ki, bununla da bizim ağdamlı uşaqlıq dövrümüzün yeni səhifəsi açıldı. Artıq kitablarla yanaşı kino da həyatımızın bir parçası olmuşdu. Ümumiyyətlə, Ağdamın bir neçə nəsil gəncliyinin yetişməsində adı “Dostluq” olan bu kinoteatr, onun direktoru Fazil müəllimin müstəsna xidmətləri var. Hər iki başından məni tutduğu üçün bu rolun müsbət, yaxud mənfi tərəflərini təhlil etmək mənə düşməz.

Sovet əyalətlərində “gənc nəslin formalaşmasında”, həmçinin ictimai dünyagörüşün inkişafında azsaylı vasitələrdən birinin də kinoteatr olduğu fikrini qəbul eləsək, Ağdamdakı kino mühitinin qonşu rayonlar, hətta dağ şəhərləri, qəsəbə və kəndlərlə müqayisədə xeyli mühafizəkar olduğunu qeyd etməsəm, tam təsəvvür yarada bilməyəcəyimdən ehtiyatlanıram. Bircə onu deyim ki, günorta saatlarında məktəblilər üçün ayrılan seanslardan başqa mən burada heç vaxt qadın tamaşaçıya rast gəlmədim. Əlbəttə, göz xəstəxanasının yanındakı hərbi hissəyə yenicə gələn gənc və naşı zabitin arvadını qoltuğuna vurub, Moskvanın Arbatında gəzirmiş kimi Məşədi Abbas küçəsiylə üzüaşağı bəxtəvər-bəxtəvər kinoya ilk və son gəlişini nəzərə almıram. Zalın yeganə zənən xeylağı kimi ehtiras dolu gənclərin kollektiv ac baxışlarının obyektinə çevrilmək, hətta rus qadınlarını belə sıxırdı, yanılmıramsa.

Amma bu o demək deyildi ki, şəhərin qadınları kinoya baxmırdılar. Baxırdılar, özü də kişilərdən daha həvəslə. Bunun üçün evin kişisinə sifariş vermək bəs edirdi. Məhəllənin bütün kişilərinin fikri yekdil olsun deyə qadınlar sözü bir yerə qoyub arzularını eyni vaxtda onlara bildirirdilər. Razılıq veriləndə, əgər növbə böyük deyilsə, həmin gün, yox, növbə varsa, bir-iki günə kino gəlirdi. Bəzən bir neçə məhəllədə eyni film göstərirdilər. Velosipedli kinoçular yarım saat fərqlə başlayan filmin yumru dəmir kasetlərini bir məhəllədən digərinə vaxtında çatdırırdılar. Məhəllə kinoları böyük bir proses idi. Tədbirə erkəndən hazırlıq gedirdi. Tum satanlar səhərdən öz ehtiyatlarını tuturdu. Ənənəvi “ekran” ya ağardılır, ya da kimsə ağ döşəküzü gətirəcəyinə söz verirdi. Qadınların kimi samovar qaynadır, kimi şirniyyat bişirirdi. Meyvəsi olan meyvə yuyurdu. Axşam da hərə öz taburetkasını götürüb, ekran başına gəlirdi.

Şəhərin kişi tamaşaçıları ilə qadın seyrçiləri arasında fərq vardı. Birincisi, tamaşaçısı yalnız özlərindən ibarət olan kişilər filmin ayrı-ayrı nüanslarına, məsələn, bir az çılpaq qız görəndə “bu nədi, əəə...”, yaxud yaramaz qəhrəman növbəti naqis iş tutanda “ay oğraşşşş” sayaq reaksiyalarla kifayətlənirdilərsə, məhəllə seanslarında arvad-uşaq səsindən kino deyəni qulaq eşitmirdi. İkincisi, xüsusilə maraqlı yerində film kəsiləndə, kişilərin bağırtısı kinoteatrın damındakı quşları perik salırdı, amma qadınlar bu cür fasilələrdə daha dözümlü olurdular; ya filmin bura qədərki hissəsinin müzakirəsinə başlayır, ya da səhərdən qalan söhbətlərini davam etdirirdilər.

Hind filmləri Azərbaycana ayaq basıb, Bakıda nəfəs dərməmiş Fazil müəllimin sehrli çubuğuyla Ağdamda peyda olurdu – mətn tərcümə olunan kimi, səsləndirilməsinə aman verilmədən Ağdama çatdırılırdı. ... Arıq, balacaboy kişiydi Fazil müəllim. Əsəbi və söyüşcül olmasına baxma, hamının ona hörmət vardı. Haqqında o qədər rəvayət və lətifələr var ki, oğul lazımdı bir kitab bağlaya. 1960-70-ci illərin məşhur sevgi yazıçısı Əlfi Qasımovun qardaşıydı. Tək rayon yox, yeri gəlsə, ölkə miqyasında işini keçirə bilirdi... “Dublyaj” işinə məşhur aktyor Tofiq Qarayev və teatrdan başqaları dəvət edilirdi. Onlar yuxarı, kinomexaniklərin yanına qalxıb əllərindəki mətni oxuyurdular. Hind filmi ola, itoynadan Tofiq ola. Heç hind filminə Ağdam ləhcəsində baxmısanmı? Məsələn, “Qabbar Sinq, bu qolları sən kəsdin, amma mən səni bu əyaxlarla öldürəjəm”. Fazil müəllim yerində olmayanda aktyorların istedadı pik zirvəyə çatırdı, elə bilirdin ki, filmdəkilər Hindistanda yox, məsələn, məscidin dalındakı məşhur Bombey məhəlləsində baş verir.

Budur, filmin ən həyəcanlı yeridi, səssiz kadrlar qorxunc hadisənin olacağından xəbər verir. Zal donub. Hamının nəfəsi içindədi. Milçək uçsa eşidərdin, amma o uçmurdu, ona görə ki, sadəcə, yoxuydu. Fazil müəllim qorxusundan nəinki qapıdan “yoxlama”, bacadan quş, heç pəncərədən milçək də girə bilməzdi. Odur ki, zalda qəbir sükutu vardı. Tək-tək yerlərdən qorxa-qorxa burulan papiros tüstüsü yeganə həyat nişanəsiydi. Yox, az qala unutmuşdum. Əsl həyat nişanəsi bu deyildi, zalın qara dərinliyinə bir səs hakimiydi. İlk diqqət anında qulaqiçi xışıltıya oxşayırdı. Diqqəti cəmləyəndə çoxsəsli “xor”u tanıyırdın. Çırt, çırt, çırt.... Bu, afişanın altında Bəndinin satdığı tumun zalda eyni vaxtda çıxardığı yüzlərlə çırtıltı səsiydi.

Yeri gəlmişkən, Bəndi və onun əzəli rəqibi Nejidən də deyim, sonra kinomuza davam edərik. Ağdamın bu iki məşhur “semiçka”satanını ölkəmizdə bazar iqtisadiyyatının ilk qaranquşlarından hesab etmək olar. Demək, bu iki qardaş uzunmüddətli ərazi davasından sonra sərhədlərini müəyyənləşdirib sülh bağlamışdılar və bu müqaviləyə çox vaxt kişi kimi əməl edirdilər. “Dostluq”un arxası, yəni Zeynalın çayxanası olan ərazi Nejinin, qabaq tərəfi isə Bəndinin nüfuz dairəsindəydi. Dəfələrlə qan-su axıdandan sonra sərhədin müqəddəsliyini başa düşüb onu qoruyurdular. “Kaş biz də sərhədlərimizi elə Nejilə Bəndi kimi qoruyaydıq”. Kinoteatrın arxasındakı bulvarın müdiri olmuş Surxay Əlibəyli deyir bunu.

Məktəbdə kinoya biletləri nəğmə müəllimi Seyid Sabir satırdı (Gənc müğənni Azər Qasımovun babasıdı.). Onun səsi kimi şirin danışığı da vardı. Ən duzsuz filmləri elə anons edirdi ki, deyirdin bəs, söhbət bazarın girəcəyində Vaqifin satdığı şirin və qazlı sudan, yaxud Elxanın “Dostluq”un qabağındakı budkasındakı vafli stəkandakı ağ-çəhrayı “süzmə” dondurmadan gedir – tamahlanırdın. Bərkgedən filmlərisə heç televiziyadakı qəşəng qız – Həmidə Ömərova da onun kimi tərifləyə bilməzdi. Sabir müəllim Ayaz Salayev sayaq film haqda qəliz danışmırdı, elə deyirdi ki, hamımız başa düşürdük, ömründə kinoya getməyən qızlar da yerində qurcalanırdı: “Bobbi! Kino yox ey, şokoladdı, “Qaraqum” şokoladı. Ağlamalı, gülməli, sevməli, sevilməli, əsl həyat dərsidir. Bütün dünya həsrətdir bu kinoya. Bakıda cəmi bir həftə göstəriblər, birinci Ağdama gəlib. Üçüncü gün saat 3-də hamı “Dostluq”a gəlsin. Qiyməti də cəmi 40 qəpik”. Kinoya gedənləri sayırdı. Tərəddüd edənlər üçün əlavə bir neçə söz deyəndən sonra sinfin əksəriyyəti gedəsi olurdu. Biletləri satıb pulunu yığmaq üçün “sinifkom” Şahruna verir, sonra da ehtiramla müəllimə təşəkkür edib çıxırdı. Allah rəhmət eləsin, əsl seyidlərdə olan nurdan onunda da sifətinə düşmüşdü.

Şəhərin əsasən gənc və orta nəsildən ibarət sabit kino əhli vardı. Fransız filmlərinə də elə hind filmlərinə baxanlar gəlirdi. Kolxoz sədrləri, idarə rəisləri, zavod direktorları, bazarkom, restoran və “zapravka” işlədənlər, iri mağaza müdirləri, bir sözlə, şəhər ictimaiyyətinin üst qatı belə filmlərə, məsələn, Kislovodskda, Soçidə, Truskovetsdə və başqa bu sayaq yerlərdə baxdığından “Dostluq”a gəlmirdilər. Kinoya “aradabir gələnlər” kateqoriyasında bu yazılarda adına bir də rast gələcəyin, çoxtərəfli istedad sahibi, “Makan” ayamalı dayıoğlu Vaqif də vardı. Toyların klarnet kralı olmaqla yanaşı gözəl çikanka ustası kimi də ad çıxarmışdı. Deyilənə görə, onun əsərlərini alan Stepanakert erməniləri sonra Yerevanda bahasına satırmışlar. Çəkməçi kimi də bütün çəkməçilərdən fərqlənirdi. Universitetə girəndə mənə tikdiyi ayaqqabını son kursacan birnəfəsə geyindim, dağılmadı. Bax, həmin Vaqif yalnız fransız, bir də hərdən göstərilən italyan filmlərinə baxmağa gəlirdi. Bilirsən niyə? Ona görə ki, yalnız bu filmlərdə Avropanın son dəb ayaqqabılarına rast gəlmək olurdu. Bir dəfə görməklə səhər həmin çəkmə hazır idi. Dükanlardakı onsuz da öz qiymətindən xeyli baha olan ayaqqabılardan bir neçə dəfə baha qiymətə pullu müştərilərə təklif edirdi. Az çəkmə tikirdi, amma gördüyü işin söhbəti tikdiyi ayaqqabı kimi bütün şəhəri gəzirdi: “Belmandonun əyəqqavısınnandı, Makana tikdirmişəm”.

Bax belə, dostum oxucu! İndi baxdığın mənim ağdamlı günlərimin ağ-qara retro filmiydi. Gülürsən, xoşuna gəldi deyəsən! Amma sonra Fələk başqa film çəkdi burda. Heç birrəngli film görmüsənmi? Bax, bu filmin bir rəngi var, özü də şəffaf rəngində. Onun qəhrəmanları da görünmür, şəffafdırlar, ruh kimi...

İncimə, dostum oxucu, onu sənə göstərməyəcəm, çox qorxuludur!

Özüm tək baxacam!

Özüm tək baxıram elə, hər gecə...

Vahid QAZİ

525-ci qəzet.- 2010.- 17 aprel.- S.9.