Barıt qoxulu, qələbə arzulu misralar

İkinci Dünya müharibəsi illərində hərbi əməliyyatlarda bilavasitə iştirak etmiş və ya əsgərlərlə çiyin-çiyinə müharibənin odundan-alovundan keçmiş şairlərin yaşantıları “vuruşmağa və yaşamağa stimul verən” misralara çevrildi. Beləcə müharibə ədəbiyyatının, əgər belə demək mümkünsə, yeni bir qolu kimi cəbhə lirikası ədəbi fakt olaraq özünütəsdiq qazandı. Döyüşlərdən keçmiş və müharibənin ağrı-acılarını həqiqətən yaşamış insanların cəbhə lirikası ilk növbədə səngərdəki əsgərlərin ürəyinə və beyninə daha yaxın idi, eyni zamanda “ön xətdəki” şairlərin yaradıcılığı kimi cəmiyyətdə yetərincə maraqla qarşılanırdı. Və o dövrdə cəbhə şeirlərinin içərisində, təbii ki, yüksək poetik dəyərə malik sənət nümunələri də yaranırdı.

Konstantin Simonovun çox sevdiyim “Gözlə məni” şeiri 1942-ci ilin fevralında işıq üzü görmüş və rus ədəbiyyatında şedevr kimi qiymətləndirilmişdi. Döyüşən insanın keçirdiyi səmimi hisslərin böyük ustalıqla verildiyi şeiri cəbhədəki əsgərlər, onların yolunu gözləyənlər qəzet səhifələrindən kəsib götürür, üzünü köçürüb ciblərində gəzdirir, əzbərləyirdilər.

Azərbaycan şairlərinin də yaradıcılığında cəbhə şeirlərinə rast gəlmək mümkündür. Ənvər Əlibəyli, Yusif Şirvan, Əhməd Cəmil, Zeynal Cabbarzadə və başqa yazarlarımız bilavasitə döyüşən ordularda xidmət edib, imkan düşdükcə duyğularını qələmə alıblar. Hətta, bildiyimə görə, sovet dövründə ölkəmizdə “Cəbhə şeirləri” adlı almanax da nəşr edilib.

Azərbaycan xalqının taleyində dərin və ağır iz buraxmış Qarabağ müharibəsinin ədəbiyyatımızda layiqincə əksini tapması və bu mövzuda sanballı əsərlərin ortaya çıxması tənqidçiləri və ədəbiyyatsevərləri son illərdə haqlı olaraq düşündürən məsələdir. Əslində bütün sahələrdə olduğu kimi, ədəbiyyatda da cəmiyyətin ovqatından doğan zərurət, ehtiyac yazarları yaradıcılıq axtarışlarına, yeni və sanballı əsərlər yaratmağa sövq edir.

Qarabağ döyüşlərinin iştirakçısı kimi məni, doğrusu, müharibə illərində cəbhə lirikasının yaranıb-yaranmaması nədənsə daha çox maraqlandırıb. Görünür, bu da həmin mənəvi ehtiyacın bir təzahürüdür. Görəsən, Azərbaycanın yaradıcı insanları Laçında, Kəlbəcərdə, Ağdamda, digər bölgələrdə ön sıralarda olarkən cəbhə təəssüratlarını necə qələmə alıblar?

Bu yaxınlarda Daxili Qoşunların tərkibində Qarabağ döyüşlərində iştirak etmiş Elxan Xəzərin “Vuruşaq ki, zəfər çalaq” şeirlər kitabı əlimə keçdi. Hər şeydən öncə onu qeyd edim ki, Elxan Xəzəri Qarabağ döyüşlərində könüllü iştirak etmiş və ağır yaralanaraq ordu sıralarından tərxis olunmuş, indinin özündə də ictimai işlərlə fəal məşğul olan bir yoldaş kimi xeyli vaxtdır tanıyıram. Ancaq onun cəbhə şeirləri yazdığını, doğrusu, bilmirdim. Elxanın bu yaxınlarda işıq üzü görmüş həmin kitabında 70-ci illərdən bəri yazılmış müxtəlif mövzuda poetik nümunələr toplanıb. Burada onun cəbhə şeirləri də öz əksini tapıb və bu şeirlərin içərisində insanın duyğularını oynadan, ürəkdən tikan çıxaran misraların, poetik deyimlərin yer alması ürəyimcə oldu.

Elxanın şeirlərində mənim diqqətimi çəkən başlıca məqam ilk növbədə şairin Azərbaycan əsgərinin mənəvi simasını, hərbçisayağı desək, Odlar Yurdu döyüşçüsünün şərəf kodeksini ustalıqla qələmə almasıdır. “Erməni əsgərləri gözümün qarşısında uşağımı doğradılar”, deyən didərgin qadına o, “Belə öyrənmişik” şeirilə münasibət bildirir:

Sizin harayınız yandırır bizi,

Dərdiniz dağ basır ürəyimizə.

Di gəl ki qəddarlıq edə bilmirik-

Babalar başqa cür dərs verib bizə.

Qadını öldürmək bizimçün ayıb,

Körpəyə sən necə qıyarsan axı?!

Ulular ən böyük naqislik sayıb

Ocaq söndürməyi, ev dağıtmağı.

Müharibə getdiyi dövrdə, şahidiyəm ki, cəbhədən qısamüddətli məzuniyyətə gedən əsgərlər tamamilə ayrı əhval-ruhiyyə ilə, yetərincə acı təəssüratla qayıdırdılar ki, paytaxtımızda müharibə hiss olunmur, yəni çoxları öz kefindədir. Belə halda cəbhədəki döyüşçülərin ovqatı necə olmalıydı? Bütünlükdə xalqın qələbəyə köklənməli olduğu bir vaxtda bu, döyüşçülərə olduqca məyusedici təsir göstərirdi. Müharibədəki uğursuzluqlarımızın bir kökü də bunda, lazımınca təşkilatlana bilməməyimizdə deyildimi?! Ona görə Elxan Xəzər publisist qətiyyətilə yazırdı:

Şərqi oxumasın qoy müğənnilər,

Döyüş nəğmələri gərəkdir indi.

Bəs cəbhədə sözün həqiqi mənasında həmin dövrdə nələr baş verirdi, döyüşlərarası sakitlikdə Elxan hansı ovqatdan doğan düşüncələrini “ipə-sapa” düzürdü? Müharibə ölüm-itim yeridir desəm, yəqin ki, yeni nəyisə kəşf etmərəm. Bu hamıya məlum olan həqiqətdir. O da həqiqətdir ki, “səngərləri qəbirdən dərin olan ön mövqelərdə” Vətənin ən layiqli oğulları döyüşə girir və şairin təbirincə desək:

Elə mərd igidlər şəhid olur ki,

Diri qaldığına adam utanır.

Sözü ilə əməli bütöv, misraları ilə hərəkəti eynilik təşkil edən vətənpərvər Azərbaycan oğlu kimi Elxan Xəzəri Qarabağ cəbhələrində baş verən uğursuzluqlar daha çox narahat edirdi və bu narahatlıq boğazdan yuxarı deyilmiş sözlər kimi yox, qəlb yanğısı ilə təbdən süzülmüş barıt qoxulu misralar kimi vərəqlərdə sıralanırdı. “Qoy hamı bilsin ki...” şeirində üzünü Vətənin müdafiəsinə qalxmış döyüşçülərə tutub müəllif deyir:

Sən vur ki, bu namərd, mənfur düşməni,

Doğma torpaqlara düşməsin yad iz.

Bizdən o tərəfə Vətən başlanır,

Sərhəd dirəyiyik indi hərəmiz.

Poeziya, poetik mətnlər hər şeydən öncə ovqat deməkdir və yaxşı şeirdə müəllif, zənnimcə, insanın duyğularının bədii lövhələrini yaradır, bəlkə də hamının hiss etdiyi, lakin dilə gətirə bilmədiyi əhval-ruhiyyənin obrazlı təsvirini verir. Məsələn, “söz vaxtına çəkər” deyiblər, hamı bilir ki, baharın gəlişini torpaqla təmasda olanlar daha tez duyar. Bəs səhəri döyüş mövqelərində açan, torpağın qoynunda gün keçirən, səngər həyatı yaşayan oğullar necə? Görün, Elxan döyüşçü olaraq baharın gəlişini necə qələmə alıb:

Bu il də cəbhədə keçirdik qışı,

Novruzu səngərdə qarşıladıq biz.

Yenə doğmaları təbrik etməyə

Nə səsimiz çatdı, nə də əlimiz.

Yenə də biz duyduq hamıdan əvvəl

Torpağın isinib oyandığını.

Birinci biz gördük göyün, səmanın

Günəşdən rəng alıb boyandığını.

Döyüş meydanında yeriyib- yüyürən, “tərindən paltarı cana yapışan”, igid oğullardan geri qalmayan, “hər yara alanla bir yara alan” və yıxılıb qalana kömək etməklə “yana-yana yanğı söndürən” hərbçi həkim olmaq da cəbhədə asan deyil:

Keçmir boğazından nə su, nə çörək,

Daim üzür onu fikir, düşüncə,

Döyüşən dəstədə həkim işləmək

Döyüşçü olmaqdan çətindir, məncə!

Ümumiyyətlə, bəzən harada olmasından asılı olmayaraq, başqalarına adi görünənlər Elxan Xəzərin cəbhə şeirlərində tamamilə başqa rakursdan diqqətimizi çəkir. Xüsusilə ağaclara onun münasibəti fərqlidir. Yayın istisində kölgəsini döyüşçülərin üzərinə salan, “oğullarını qoruyaraq güllə yarası alan” ağacların həzin xışıltısı ana laylasına bənzədilir:

Anatək dayanıb başımız üstdə

Gecə laylamızı çaldı ağaclar.

Döyüşlərdə itirilmiş ayaq üçün qoltuq ağacı da obrazlı ifadə edilərək, şairin gözlərində qardaşı əvəz edir:

Onlara adicə ağac demə sən,

Tək qalan ayağa qardaşdır onlar.

Beləcə döyüşçülərin səmimi və həssas duyğularının bədii təcəssümünə çevrilmiş şeirlər , hesab edirəm ki, cəbhəçi şair kimi Elxan Xəzərin özünəməxsus poetik tapıntılarıyla yadda qalır. Ancaq bu o demək deyil ki, kitabda bütün şeirlər eyni dərəcədə uğurlu və yaddaqalandır. Cəbhəçi dostum buna görə məndən inciməz: bu şeirlərin içində bədii cəhətdən sönük mətnlərə də rast gəldim. Onlar gözəl şeirlərdən alınan ovqata, doğrudan da, xələl gətirir. Eyni zamanda belə bir deyim də var ki, yazarlar üçün əsərlər övlad kimidir, yaxşısı-pisi yoxdur. Görünür, Elxan kitabı çapa hazırlayarkən bu meyardan çıxış edib. Hər halda, hesab edirəm ki, Elxan Xəzərin barıt qoxulu cəbhə şeirləri bədii zövqü olan oxucuların nəzər-diqqətini cəlb edəcək.

Əbülfət QASIMOV

525-ci qəzet.- 2010.- 22 aprel.- S.6.