Daş yağan gün

Roman

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Akop Armenakın sözünü təsdiq etdi:

– Milçək şirəyə gələn kimi harda olsa, həyasız oğlu həyasız, hərlənib, fırlanıb bizi tapacaq. Dilinə içki dəyən kimi ipin ucunu itirib basıb-bağlayacaq. Andranikin ordusunda nə oyunlardən çıxıb, hamısını açıb-danışacaq. Onda sən səsini çıxartma. Guya ki, nə dediyini başa düşmürsən. Bu da bizim meymunumuzdur. Araqdan içirdib, qoltuğuna verib, oynadırıq. Qoy nə qədər qırıldadır, qırıldatsın. İstəyirsən, o gələndə bir bəhanə elə, aradan çıx. Bizdən aralaşanda da qazdan ayıq köpəkoğludur, o dəqiqə şübhələnəcək. Deyəcək, yəqin türk olduğu üçün bizdən qaçır. Bunları deməkdə məqsədim odur ki, bəri başdan işini biləsən. Onun çərənləməsini vecinə almayasan.

Nəcəfin gözləri intiqam hissi ilə alovlandı. Bütün dağlar başına hərləndi. Hirsindən sifəti qaraldı. Andranikin – başımın tükü qədər türk qırmışam – deməsi onun bütün varlığını sarsıtmışdı. Daxilən düşündü ki, bəlkə Köhnə Həsənlini yandırıb, uşaqdan böyüyə adamları qıranların biri elə bu əclaf olub?! Məni ata-ana üzünə həsrət qoyan bu cəlladı nahaq buraxdım. Gərək o kəlməni işlədən kimi dəyənəyimi onun başında sındıraydım.

Nəcəf tək özü olsaydı, girəvəni əldən verməzdi. Bu özündən müştəbeh əclafı parça-parça eləyərdi. Onun qabağını bir şey kəsdi və öz-özünə: – Yaxşı, Nəcəf, tutaq ki, bu erməni dığalarının gözü qabağında açıq-aşkar Andranikin baş-gözünü əzib o dünyalıq elədin. Özün də bir cana borclusan. Tutub beş-on il qəzəmətə salarlar. Bəs Qönçə xala, əmin uşaqları?! Axı, onların da başı ağrıyar. Başa düş ki, burada ermənilər ağalıq eləyir. Gəmidə oturub gəmiçi ilə dalaşmaq olmaz. Ermənilərin qırmızıpapaqlıları səni qəzəmətə soxandan sonra haqq-nahaq sübut eləyərlər ki, Nəcəf bu işdə əmisi arvadı ilə, əmisi uşaqları ilə əlbir olub. Dağbəyinin ölümündə onların da əli var. Əmin uşaqları o tərəfə qalsın, oğlan xeylağıdırlar. Qönçə xalanı gavurun əlinə versən, el-obanın töhmət-tənəsindən qurtara bilmərsən. Eşidib-bilənlərin hamısı deyəcək ki, Nəcəf çiy iş tutub. Qaşını qayırdığı yerdə gözünü də vurub çıxardıb. Bir piyaniska erməninin iki kəlmə səfeh sözüynən neçə adamı güdaza verib. Hamı səni daş-qalaq eləyər. Ona görə də ağlını başına topla. Hövsələni cilovla, səbrin olsun. Motal yeyən it suya gələyən olar. Andranik hara hərlənib fırlansa, arağın iyinə buralardan əl çəkən deyil. Girəvəyə salıb, elə bir yerdə haqq-hesabını çürüdərsən, nə dil bilər, nə dodaq.

Nəcəf bütün bunları daxilən götür-qoy eləyəndən sonra özünü ələ alıb, Akopun sözünün qabağında:

– Düzü, Andranik danışanda fikrim ayrı yerdəydi, – dedi. – Onun nə barədə danışdığını başa düşə bilmədim. Bir də ki, öyrənmiş canam. Qoy nə deyir-desin. Həm də onun dedikləri zarafata oxşayırdı. Zarafatdan niyə inciyim!.

Nəcəfin sözləri Armenakla Akopu nigarançılıqdan xilas etdi. Çoban yoldaşları xeyli yüngülləşdilər. Onlarda inam yarandı ki, Andranikin köntöy sözlərini Nəcəf zarafat kimi başa düşürmüş.

Armenak:

– Bundan əvvəlki dağbəyi fağırın biriydi, – dedi. – Sergeyi deyirəm. Heç kəsin qəlbinə dəymirdi. Mərdiməzarlıqla da arası yox idi. Andranikə baxanda, Sergey toya getməliydi. Bu əclaf nə yollasa onun yerinə su caladı. Kiminsə vasitəsilə qurdu-qoşdu, Sergeyi çıxardıb bunu onun yerinə qoydular. Gələndən bəri də bizə gün-dirrik vermir. İstəyirsən başın salamat olsun, gərək qoyun-quzudan, yağ-pendirdən verib ağzını yumasan. Başdan-ayağa qan çanağıdır. Dinsiz-məssəbsiz oğraş! Keçmişdə nə olub-olub, onu təzədən közərdib aranı qızışdırmaq, çal saqqalına yaraşır? Di gəl ki, bu adı batmış Andranik oturub-durub erməni-müsəlman davasındakı şücaətindən dəm vurur. Nədi-nədi, o vaxt Andranikin ordusunda komandir olub. Onu da Allah bilir, komandir olub, yoxsa adi əsgər. Hər yerdə də fəxrlə özünü öyür ki, Andraniklə çiyin-çiyinə vuruşmuşam. Müsəlman kəndlərini belə yandırdıq, belə qarət elədik, arvad-uşağı belə qırdıq... Guya ki, yaxşı iş görüb?! Mən savadsız çoban olsam da, ona qulaq asanda ölüb yerə girirəm. O Andranikin törətdikləri yadıma düşəndə, xəcalətimdən başımı qaldırıb azərbaycanlı dostlarımın üzünə baxa bilmirəm. Allah lənət eləsin dağbəyiyə. Hər dəfə gələndə axmaq-axmaq çərənləyib adamın baş-beynini aparır.

Akop Armenakın sözünü kəsdi:

– Səfeh söz-söhbətləri yığışdır getsin, – dedi. – Andranikə baş qoşan da elə onun tayıdır. Qoy rədd olsun cəhənnəmə, qoca həpəndi. Gəlin, öz işimizlə məşğul olaq. Qoyunların qabağını qaytarın, endirək dərəyə. Bu gün heyvanları suvarmamışıq. Biz də Dəvə daşın altındakı bulağın üstündə bir loxma çörək kəsək. Yəqin Nəcəf də acdır. Sizi bilmirəm, mən bu gün vaxt tapıb səhər çörəyimi yeyə bilməmişəm. Acından ürəyim bulanır.

Yurd yerindən xeyli yuxarıda, günbatan tərəfdə dikələn boz qayalar dağların qarına, sazağına tab gətirmirmiş kimi baş-başa verib bir-birinə qısılıb. Nəcəf hər dəfə bu boz qayaları görəndə əmisi Mikayılın dedikləri yadına düşür: – Oğul, Tağ yurdu, Qanlıca, Üçtəpə...yaylaqları adından bəlli olduğu kimi qədimdən azərbaycanlıların olub. Bunlar Zəngəzur torpaqlarıdır. Bu həndəvərdə yüzlərcə Azərbaycan kəndi var idi. Di gəl ki, erməni daşnakları müsəlmanların başısoyuqluğundan istifadə edib elə bir hiylə işlədiblər ki, qədimdən bizim olan Zəngəzur, ermənilərin caynağına keçib. Elə həmən gün göydən daş yağıb. Bu dərdə dağ da dözməz. Ancaq biz dözürük. Çünki üzümüz bərkdir. Amma Allah bu haqsızlığı götürmədi. Göydən daş yağdırdı. Bax, bizim alaçıqlardan yuxarıda, günbatan tərəfdə görünən həmin daşlardır. Gərək o daşlar bizim başımıza düşəydi. Allahın bəndələrinə yazığı gəldiyindən, daşları bu dağlara töküb.

Bütün dağları başdan-başa gəzəsən, o rəngdə, o görkəmdə daş tapılmaz. Nəcəf kənddə də bir adamın ağzından eşitmişdi ki, – ə, adam insafsız danışmaz. Allah göydən daş yağdırar. Zəngəzur el-obasının ermənilərin əlinə keçdiyi gün, bax, o cür daş-qaya yağıb.

Həmin qayaların arasından süzülüb gələn gur su baldırqan, əvəlik, zəyərək kollarının arasından keçib, özünü göydən yağan daşlara çırpır, coşur, çiliklənir, sabun kimi köpüklənir və dərə aşağı axıb düzənlikdəki gölməçələrə qovuşur. Günün duran vaxtı çamıra batan camışlar tənbəl-tənbəl kövşək vurur və gölməçələrin qırağındakı bataqlıqlardan çıxmaq bilmirlər. Boz alaçıqlar cərgələnən yaxın-uzaq yurdların mal-heyvanı, qoyun-quzu sürüləri bu gölməçələrdə suvarılır. Çoban-çoluq günorta fasiləsi gölməçələri əhatə edən güllü-çiçəkli çəmənliklərdə dincəlib, gün əyiləndə sürüləri döşlərə qaldırırdılar.

Armenakın sözündən sonra onların üçü də bir-birinə qoşulub sürülərin ağzını həmin dərəyə tərəf döndərdilər. Qoyunları gölməçələrdə suvarıb, özləri də günorta çörəyini yeyib, doyduqdan sonra qoyunların arxasınca yuxarıdakı qayalardan axıb gələn Şır-Şır bulağa tərəf dikəldilər. Kənardan baxanda qızmış dəvəni xatırladan qayanın dibindən sısqa su çıxır. Buranı qar, yağış tutmur. Dəvənin qarnının altından çıxan suyun həzin pıçıltısı adamı heyrətə gətirir. Bu çeşmənin xəfif, bir qədər də niskilli səsində torpağın dərin-dərin qatlarındanmı, başımızın üstündəki intəhasız göylərdənmi, yer üzünün bir-birinə qənim kəsilən məxluqatındanmı, incə bir giley-güzar hiss olunur. Bəlkə bulaq da dil açıb dünyanın miskin, bədbəxt bəndəsi Nəcəfin acı taleyini car çəkmək istəyir. Armenakla Akop Andranikin boşboğazlığından danışıb məzələnsələr də, Nəcəfin eyni açılmırdı. Onun fikri-zikri ermənilərin alt-üst etdiyi, ata-anasını, bacı-qardaşlarını yandırıb külə döndərdiyi Köhnə Həsənlinin xarabalıqlarında qalmışdı. Üzü üzlər görmüş qoca dağbəyinin bayaq – başımın tükü qədər müsəlman qırmışam – deməsindən sonra qaysaqlanmaqda olan köhnə yarası təzədən qanayıb qövr eləmişdi. Ona görə də çoban yoldaşları deyib-gülsələr də, Nəcəfin eyni açılmırdı. Onlar Dəvə daşın dibindən çıxan dupduru bulağın suyundan içib əl-üzlərini yudular. Çeşmənin ətrafında erməni dilində yazılmış qəzet qırıntıları, üfunət saçan sür-sümük, konserv qutuları, boş araq, çaxır, konyak butılkaları baş alıb gedirdi. Qarışqalar kolbasa qırıntılarını ora-bura dartışdırırdılar. Milçək əlindən tərpənmək olmurdu. Bulaq bəlkə də demək istəyirdi ki, bir vaxtlar möminlər burada təmiz dəstərxan açıb, namaz qılıb, üzünü Tanrının dərgahına tutub Allaha dua eləyirdilər. Yerə düşən çörəyi – Qurandan qabaq gəlib, tapdalamaq günahdır- deyib, yerdən götürür, sonra da kənardakı təmiz daşların üstünə qoyurdular ki, bu dağların qanadlı sakinlərini yemləyib savab qazansınlar. Bulağın gözü murdarlanmırdı, ətrafı tərtəmiz olurdu. Məhəmməd hümmətinin ayağı bu yerlərdən çəkiləndən, ermənilər bura qədəm basandan bəri durna gözlü çeşmənin dəfi dönmüşdü. Ona görə də Mikayıl demişkən, göydən daş yağıb. Bu, əfsanədən çox həqiqət təsiri bağışlayır. Bəlkə də dibindən su çıxan bu qaya da elə həmin anlarda Mildən, Muğandan bu dağlara köç eləyənlərin dəvəsi imiş. O da bu ağır dərdə tab gətirməyib, daşa dönüb.

Nəcəfin qərq olduğu üzücü fikirləri çözələnə-çözələnə çox yerlərə gedib çıxırdı. Əmisi ona pasiban dursa da, bu ailəyə yad kimi idi. Düzdür, körpə vaxtı Qönçə xala ona döşündən süd vermişdi. Həmyaşıd olan ortancıl oğlunun boğazına şərik eləmişdi. Ona görə də Qönçə xalanın haqq-sayını itirmirdi. Əmisi də Nəcini odun-alovun içindən çıxartmışdı. Bütün bunlara baxmayaraq, Nəcəf əmi evində yad kimi davranırdı. Çünki əmisi oğlanları ilə onun arasında ayrı-seçkilik qoyulurdu. Əmisi molla tutub böyük oğluna şəriət dərsi öyrətdirmişdi. Nəci ilə həmyaşıd olan oğlunu da yaxin kənddəki məktəbdə oxudurdu. Mikayil məktəb, dərs məsələsində Nəcəfin üstünə gəlmirdi. Mikayılla Qönçə xala üzdə Nəcəfə can-can deyə-deyə onu çoban eləmişdilər. Nəcəf getdikcə anlayıb başa düşürdü ki, onun gələcəyi puçdur. Odur ki, çomaqdan yapışmaqdan başqa yolu yoxdu.

Çay-çörək vaxtı Qönçə xala alaçıqda süfrə açıb oğlanlarını başına yığırdı. Nəciyə isə çöldə, ağılın yanında, alaçığın böyründə mis qabda pay qoyurdu. Nəci bunu ürəyinə salıb xiffət eləyirdi. Ancaq özünü o yerə qoymurdu. Ata-anasını düşünür, gizlicə gözlərinə dəm verərək xısın-xısın yaş töküb ürəyini boşaldırdı. Səhər-axşam onu yetim qoyan ermənilərə qarğıyıb, Andranikin yeddi arxa dönəninə söyürdü. Daşa dönmüş dəvənin də, bulağın da, Nəcəfin də dərdi bir idi. Bulağın suyu da, elə Nəci ilə daşa dönmüş dəvənin göz yaşlarına bənzəyirdi. Mikayılın sözü düz çıxırdı. Elə ona görə də bura göydən daş yağıb.

Armenak bulağın ətrafındakı murdarçalıqlara baxıb ikrahla sifətini turşutdu: – Belə nalayiq işlərin hamısı əclaf dağbəyinin əməlləridir. Bura ən çox Andranik gəlir. Naxırçı konyak, kolbasa, konserv tanıyır?! Andranikin ayağı düşən yerdə ot da bitməz.

Günəş dağların arxasına çəkilirdi. Daş dəvənin kölgəsi uzandıqca uzanırdı. Bir tərəfdən də duman-çən gəlirdi. Çobanlar yağışa düşməmək üçün Daş dəvənin altından çıxıb yuxarı yamaclarda doyunca yeyib, yatışan qoyun-quzunun üzünü alaçıqlara tərəf döndərdilər. Qoyunlar örüşdə qarışıq düşsə də, ağıllara çatanda bir-birindən ayrılıb hərəsi öz yerinə döndü.

Ana qoyunlar sağıldı, quzular əmizdirilib yerbəyer edildi. Duman-çən gecənin qaranlığını getdikcə qatılaşdırırdı. Qönçə xala sağılan südü tələm-tələsik mayalayıb pendir vurandan sonra oğlanları ilə alaçığa keçdi. Çətənədən hörülmüş qapını bağlayıb, yerə xalı-xalça sərdi. Nəcəf yağışdan qorunmaq üçün ağılın ağzında haça ağaclardan, kol-kosdan çardaq düzəldib, üstünə ot döşədiyi darısqal komasına sığındı. Gözlərini yuman kimi şirin yuxu onu kəndlərinə apardı. Şad-şalayın Köhnə Həsənlidəki evlərinin həyətinə daxil oldu. Sevinclə ata-anasına qovuşan kimi top-tüfəng səsi eşidildi. Silaha sarılmış ermənilər bir göz qırpımında kəndi mühasirəyə aldılar. Bütün evləri tüstü qarışıq alov bürüdü. Həyətlərdə qan su yerinə axdı. Nəcəfin anası ağzından can çıxana qədər – Nəcəf! Nəcəf! Gavur, balama dəymə! Balama dəymə! – deyə-deyə qışqırırdı. Nəcəf yuxudan dik atıldı. Onu qan-tər basmışdı. O, yuxulu gözlərini ovuşdura-ovuşdura balaca komasından çıxdı. Hava çiskinləyirdi. Heyvanlar sakit-sakit kövşək vururdu. İtlər nəmli gecənin dərinliklərindən gələn hənirtini alıb ara vermədən hürüşürdülər.

lll

Dağbəyi rayon mərkəzində işlərini qurtarıb idarə yoldaşları ilə xudahafizləşəndə, ona Moskvadan gələn bir teleqram verdilər. Andranik teleqramı oxuyanda onun çal bığları aşağı sallandı. Alnının qırışları sıxlaşdı, gözləri qıyıldı, əhvalı korlandı. Teleqramda qısaca olaraq yazılmışdı ki, qızınız ağır xəstədir, təcili gəlin...

Andranik tələsik evə baş çəkib, Moskvaya getməsinin səbəbini ailə üzvlərinə qısaca izah edib, vaxtı itirmədən yol maşınlarının birinə əyləşdi. Və özünü Yerevan dəmiryol vağzalına çatdırdı. Moskva qatarına bilet alıb orta vaqondakı yumşaq kupelərin birində əyləşdi. Tələsik olduğuna görə özünə yol azuqəsi götürməmişdi. Odur ki, vaqon-restorana keçib yüngülvari çörək yeyib, bir-iki qədəh rus arağı gillətdi. İçkinin təsirindən onun başı dumanlanmışdı. İndi Andranikin yadına nə qızı düşürdü, nə də ki, onun xəstəliyi. Səntirləyə-səntirləyə kupesinə qayıdıb, bir siqaret tüstülətdi. Kupedə ondan başqa heç kəs yox idi. Həmsöhbəti olmadığından onu qərəmət basır, mürgü vurur, başı tez-tez sinəsinə enib-qalxırdı. Andranik əsnəyə-əsnəyə yerindən qalxıb kupenin qapısını örtdü və soyunub yorğanı başına çəkməklə, yuxuya getməyi bir oldu.

Yerevan-Moskva qatarı Gürcüstanın ərazisindən keçəndə yarımstansiyaların birində dayandı. Əllərində kiçik bayraq olan xüsusi geyimli yol bələdçiləri, təzə sərnişinlərin biletlərinə yoxlayıcı nəzər yetirib, yan tərəfdən içəri buraxırdılar. Andranikin başı dumanlı olduğundan yatdığı kupenin qapısı yarıaçıq qalmışdı. Səliqə ilə geyinib-kecinmiş və əlində qara rəngli kiçik çemodan olan orta yaşlı sərnişin yatanın kim olduğunu bilməsə də, ona mane olmamaq üçün ehtiyatla soyunub başını yastığa qoydu.

(Ardı var)

Əli İLDIRIMOĞLU

525-ci qəzet.- 2010.- 23 aprel.- S.7.