Azərbaycan təhsili: yaxın keçmişə, bu günə və gələcəyə bir baxış

(əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Hörmətli oxucular, bu məqalədə ümumi təhsil sahəsində mövcud olan problemlər və onların həlli istiqamətində atılacaq addımlar barədə fikirlərimi sizinlə bölüşməyə çalışacağam.

Məlumdur ki, ümumi təhsilin insanın formalaşmasında müstəsna əhəmiyyəti vardır. O da sirr deyil ki, ümumi təhsil yeganə təhsil pilləsidir ki, bütün insanlar buradan keçməli olur, gələcək həyatını və fəaliyyətini müəyyənləşdirir.

Bu mənada, hesab edirəm ki, son 10 ildə Azərbaycanda aparılan təhsil islahatlarının daha çox ümumi təhsil pilləsini əhatə etməsi heç də təsadüfi deyildir. Son illərdə ümumi təhsildə əhəmiyyətli irəliləyişlər baş vermiş, məktəb infrastrukturu əsaslı şəkildə təkmilləşdirilmiş, məzmun yeniləşdirilmiş, yeni nəsil dərsliklər hazırlanıb tətbiq edilmiş, yeni qiymətləndirmə sisteminə keçilmiş, İKT-nin ümumi təhsilə geniş inteqrasiyası baş tutmuşdur və sair. Onu da vurğulamaq lazımdır ki, Azərbaycanda ümumi təhsil sahəsində əldə edilən nailiyyətlər nəinki MDB məkanında, demək olar ki, regionda və dünyada qəbul olunmuşdur və təhsil ekspertləri tərəfindən geniş müzakirə edilməkdədir. Təsadüfi deyildir ki, Dünya Bankının 2010-cu ildə yaydığı hesabatda qeyd olunur ki, “Azərbaycan təhsil sistemi əhəmiyyətli nailiyyətlər əldə etmişdir”.

Əlbəttə, bu yüksək nailiyyətlərə kölgə salmadan, ümumi təhsil sistemində mövcud olan bir sıra problemlərə öz münasibətimi bildirmək istəyirəm.

İlk növbədə məktəb şəbəkəsinin rasionallaşdırılması barədə. Hazırda Azərbaycanda 4525 ümumtəhsil məktəbi fəaliyyət göstərir. Onlardan 368-i ibtidai (I-IV siniflər), 869-u ümumi orta (I-IX siniflər), 3288-i tam orta (I-XI siniflər) məktəblərdir. Nailiyyət kimi qeyd olunmalıdır ki, böyük və ya kiçik olmasından asılı olmayaraq, hazırda ölkəmizin hər bir yaşayış məntəqəsində məktəb fəaliyyət göstərir.

Lakin Təhsil Nazirliyi tərəfindən aparılmış təhlillər göstərir ki, 1336 (29,5%) məktəbdə şagirdlərin sayı 100 nəfərdən aşağıdır. Belə ki, 315 ibtidai məktəbdə şagirdlərin sayı 30-dək, 38 məktəbdə 50-dək, 9 məktəbdə isə 100-dəkdir. 89 ümumi orta məktəbdə şagirdlərin sayı 30-dək, 154 məktəbdə 50-dək, 325 məktəbdə 100-dəkdir. Eyni zamanda 9 tam orta məktəbdə şagirdlərin sayı 30-dək, 74 məktəbdə 50-dək, 323 məktəbdə 100-dəkdir. Bölgələr üzrə problemi araşdırarkən məlum olmuşdur ki, Laçın rayonunda 103, Kəlbəcər rayonunda 81, Ağdam və Lerik rayonlarında 70, Quba rayonunda 68, Xaçmaz rayonunda 52, Cəlilabad, İsmayıllı, Ağsu, Qusar rayonlarında 41-45, Daşkəsən, Şamaxı, Yardımlı, Gədəbəy, Fizuli rayonlarında 31-38, Goranboy, Qax, Şəki, Şabran, Tovuz, Göygöl, Neftçala rayonlarında 20-29 belə məktəb mövcuddur ki, onlarda şagirdlərin sayı kifayət qədər deyildir.

Ölkə üzrə 77 ibtidai məktəbdə şagirdlərin sayı 10 nəfərdən aşağıdır, 21 məktəbdə isə hətta 5-dən azdır.

Təhlil göstərmişdir ki, 18 ümumi orta məktəbin şagirdlərinin sayı 20 nəfərdən azdır, onlardan 7-də isə təhsilalanların sayı 10 nəfərdən azdır.

Eyni zamanda 9 tam orta məktəbdə şagirdlərin sayı 30 nəfərdən aşağıdır. Hətta onların içərisində 19-25 nəfər şagirdi olan məktəblər də mövcuddur. 74 tam orta məktəbdə isə şagirdlərin sayı 50 nəfərədəkdir.

Aparılan təhlillər bununla bağlı olan daha bir problemi aşkara çıxarmışdır. Məlum olmuşdur ki, şəhərlər və məcburi köçkün rayonları istisna olmaqla, 222 yaşayış məntəqəsində iki və daha çox məktəb fəaliyyət göstərir. Bir sıra yaşayış məntəqələrində buna ehtiyac olsa da, bəzi kəndlərdə müxtəlif vaxtlarda ehtiyac olmadan sayca ikinci, üçüncü, dördüncü məktəblər yaradılmışdır və azsaylı şagird kontingenti ilə fəaliyyət göstərir.

Azsaylı şagird kontingenti olan məktəblərin ən böyük problemi pedaqoji kadr təminatı ilə bağlıdır. Belə məktəblərdə sinif komplektləri və bununla əlaqədar dərs saatları xeyli az olduğundan onları ixtisaslı müəllimlərlə təmin etmək qeyri-mümkün olur və əksər hallarda ayrı-ayrı fənlər qeyri-ixtisaslı müəllimlər tərəfindən tədris edilir. Bu səbəbdən də həmin məktəblərdə keyfiyyəti təmin etmək həllolunmaz bir problemə çevrilir.

Qeyd edim ki, bu problem məni daim düşündürürdü. Bu məqsədlə beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi qərarına gəldik. Həm bir sıra postsovet ölkələrində, həm də inkişaf etmiş ölkələrdə bu sahədə təcrübəni öyrəndik. Məlum oldu ki, həmin ölkələrdə məktəb şagirdin yanına deyil, şagird məktəbin yanına aparılır. Lakin daşınma məsələsi yüksək səviyyədə həll olunur.

Mövcud problemlərin həlli məqsədilə Təhsil Nazirliyi tərəfindən beynəlxalq təcrübə əsasında pilot olaraq Ucar rayonu üçün rasionallaşdırma planı hazırlanmışdır. Rasionallaşdırma planı həmin rayonda aparılmış təhlillərə, monitorinq və qiymətləndirmələrə əsaslanaraq 4 ümumi orta məktəbin bağlanmasını, bağlanacaq məktəblərin şagirdlərinin digər böyük məktəblərə daşınmasını, bir sıra kadr resurslarının ixtisarı nəticəsində şagird – müəllim nisbətinin yüksəldilməsini və nəticədə məktəb şəbəkəsinin səmərələşdirilməsini əhatə etmişdir. Bununla əlaqədar hazırda Maliyyə və İqtisadi İnkişaf nazirlikləri ilə məsləhətləşmələr aparılır. Rasionallaşdırma aparıldıqdan sonra nəticələr təhlil ediləcək, ölkə səviyyəsində məktəb şəbəkəsinin rasionallaşdırılması üzrə Dövlət Proqramı hazırlanacaqdır.

Ümumi təhsil sistemində mövcud olan ciddi problemlərdən biri də ixtisasartırma ilə bağlıdır. Etiraf edim ki, müəllimlərin bacarıqlarının artırılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edən ixtisasartırma təhsili üzrə beynəlxalq təşkilatlarla birlikdə müəyyən işlər görsək də, problemlərimiz daha ciddidir. Fasiləsiz təhsilin mühüm tərkib hissəsi olan bu sahədə dünya təcrübəsinə uyğun müasir model və mexanizmlər hazırlasaq da, praktikada səmərəli tətbiq edə bilməmişik. Təhlil göstərir ki, əlavə təhsil müəssisələrində “öyrədənlər” özləri kifayət qədər peşəkar və səriştəli deyildir, müəllimlərin ehtiyacları lazımi səviyyədə qiymətləndirilmir, mövcud ixtisasartırma proqramları müəllimlərin ehtiyaclarını təmin etmir, fəal təlim texnologiyalarının tətbiqinə diqqət yetirilmir, ixtisasartırmanın nəticələrinə görə müəllim fəaliyyəti stimullaşdırılmır.

İxtisasartırma təhsili müəssisələrində müəllimlərin ixtisasları üzrə lazımi bilik və bacarıqlara yiyələnməməsi cəmiyyətdə həmin təhsil müəssisələrinə inamın azalmasına və haqlı narazılıqlara səbəb olur. İxtisasartırma təhsilinə hər il on minlərlə müəllim cəlb olunur, xeyli dövlət vəsaiti sərf edilir, lakin bunun müqabilində müəllimlər lazımi bacarıqlar əldə etmirlər, bu kursların formal olduğunu bilərək, ümumiyyətlə, ixtisasartırma tədbirlərinə həvəslə gəlmirlər.

Qeyd etmək lazımdır ki, əlavə təhsilin əsas istiqamətlərindən biri olan ixtisasartırma təhsilinin beynəlxalq təcrübəyə uyğun təşkili sahəsində problemlərdən biri də ixtisasartırma təhsili müəssisələri tərəfindən təklif edilən proqramların bu təhsilə cəlb olunan müəllimlərin ehtiyaclarına uyğun hazırlanmaması, ümumiyyətlə, bu ehtiyacların dəqiq müəyyənləşdirilməsi sahəsində etibarlı mexanizmlərin işlənməməsi ilə bağlıdır.

Etiraf etmək lazımdır ki, bu sahədə sovet dövründəki təcrübədən çox da uzağa gedə bilməmişik. O zaman da hər 5 ildən bir müəllimlər məcburi şəkildə ixtisasartırma kurslarına göndərilirdilər, formal olaraq kursdan keçmələri barədə sənəd alırdılar. Xatırlayıram ki, həmin dövrdə Bakı Dövlət Universitetində işləyərkən mən də belə kurslardan keçmişəm, hətta Moskva Dövlət Universitetində ixtisasartırma və stajkeçmə tədbirlərində də iştirak etmişəm. Lakin bu kurslar müddətindən asılı olmayaraq, müəllimlərə praktik vərdişlər aşılamırdı, bir çox hallarda o zamankı SSRİ-nin müxtəlif şəhərlərinə ixtisasartırma kurslarına və stajkeçməyə göndərilənlər şəxsi karyerası, elmi-tədqiqat işləri ilə əlaqədar problemlərinin həllinə daha çox səy göstərirdilər.

Hesab edirəm ki, müəllimlərin peşəkarlığının artırılması sahəsində mövcud olan ciddi problemlərdən biri də metodik xidmətin lazımi səviyyədə təşkil edilməməsi, rayon təhsil şöbələri metodkabinetlərinin öz funksiyalarını lazımi səviyyədə yerinə yetirə bilməməsidir. Bu yaxınlarda Təhsil Nazirliyi tərəfindən ölkədə metodik xidmətin təşkili vəziyyəti araşdırılarkən məlum olmuşdur ki, hazırda bu xidməti həyata keçirən 763 nəfər metodistdən 221 nəfəri (30%) pensiya yaşındadır, 249 nəfəri (32%) isə praktik pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmur. RTŞ metodkabinetlərindən 42-də kimya, 50-də biologiya, 58-də fizika, 65-də informatika, 44-də fiziki tərbiyə, 53-də əmək hazırlığı, 71-də musiqi, təsviri incəsənət, 23-də isə ibtidai təhsil ixtisasları üzrə metodist yoxdur.

Təhsilin məzmunu, xüsusilə fənn kurikulumlarının tətbiqi, yeni pedaqoji texnologiyaların, müasir təlim metodları və strategiyalarının öyrənilməsi və tətbiqi işinin təşkili, bu sahədə məktəb və metodbirləşmə rəhbərlərinin, müəllimlərin işinin istiqamətləndirilməsi, fənlərin tədrisi metodikasının təkmilləşdirilməsi, yeni qiymətləndirmə sisteminin tətbiqi ilə əlaqədar təlim seminarlarının keçirilməsi, innovasiyaların yayılması, yeni pedaqoji texnologiyalardan istifadəyə dair tövsiyələrin hazırlanması məsələləri əksər metodkabinetlərin fəaliyyət istiqamətinə çevrilməmişdir.

Əlbəttə, belə bir vəziyyətdə müəllimlərin peşəkar inkişafına bilavasitə xidmət etməli olan metodkabinetlərin səmərəli fəaliyyətindən danışmaq olarmı? Hesab edirəm ki, yox. Bu səbəbdən mövcud metodkabinetlərin strukturunun təkmilləşdirilməsi, onların daha çox resurs mərkəzlərinə çevrilməsi zəruri məsələlərdəndir. Digər tərəfdən, metodistlərin fəaliyyətinin təhlili, onların tərkibinin səriştəli müəllimlər hesabına yeniləşdirilməsi də xüsusi aktuallıq kəsb edir.

Bu sahədə ən ciddi problemlərdən biri də “öyrədən”lərin hazırlıq səviyyəsinin müasir tələbləri ödəməməsi ilə bağlıdır. Gələcəkdə diqqət yetirəcəyimiz əsas məsələlərdən biri də məhz daha çox sayda peşəkar və səriştəli “trener”lərin hazırlanmasıdır.

Daha bir maraqlı məqamı diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm. 2008-2009-cu dərs ilindən ümumtəhsil məktəblərinin I siniflərində yeni fənn kurikulumlarının tətbiqinə başlamışıq. Yeni kurikulum tətbiq edilən siniflərdə işləyən 18 minədək müəllim üçün treninqlər keçirmişik. Ötən müddətdə aparılan monitorinqlər göstərir ki, heç də bütün müəllimlər həmin treninqlərdə lazımi bacarıqlara yiyələnməmişlər. Bunun əsas səbəblərindən biri məhz kifayət qədər peşəkar trenerlərin olmamasıdır. Hazırda növbəti dərs ilində I siniflərdə işləyəcək müəllimlər üçün treninqlərin keçirilməsi sahəsində iş aparırıq. Məni düşündürən və narahat edən odur ki, treninq materialları müəllim üçün zəruri olan məlumatları özündə əks etdirsin, anlaşıqlı dildə olsun və müəllimə elə formada təqdim edilsin ki, o, praktikada qazandığı bacarıqları tətbiq edə bilsin. Təsəvvür edin ki, müəllimlər tam yeni məlumatları – fənn kurikulumlarının strukturu və məzmunu, yeni təlim strategiyaları, təlimin planlaşdırılması, yeni qiymətləndirmə mexanizmlərinin tətbiqi, yeni dərsliklərlə işin xüsusiyyətlərini mənimsəməli, həm də praktik bacarıqlar əldə etməlidirlər. Bu səbəbdən hətta təklif etdim ki, mənim iştirakımla trenerlərdən biri canlı bir treninq təşkil etsin və biz qiymətləndirmə aparıb aydınlaşdıraq ki, ölkəmizin ucqar bir kənd məktəbində işləyən müəllim keçiriləcək treninqdən lazımi bacarıqları əldə edə biləcəkmi.

Onu da qeyd etmək istəyirəm ki, əslində, bu treninqlər ixtisasartırma təhsili müəssisələrində bu müəssisələrin əməkdaşları tərəfindən keçirilməlidir, lakin təəssüflər olsun ki, həmin müəssisələrdə kifayət qədər səriştəli və bu məsuliyyətli işi çiyinlərində apara biləcək əməkdaşların sayı çox azdır.

Digər bir çətinlik onunla bağlıdır ki, istər orta məktəb, istərsə də ali məktəb müəllimləri köhnə üsullarla işləməyi daha asan yol kimi seçirlər, yeniliyə, yeni metodların tətbiqinə səy göstərmirlər. Təhsil Nazirliyi 10 ildir ki, fəal/interaktiv təlim metodlarının tətbiqi sahəsində iş aparır. Beynəlxalq təşkilatlarla birlikdə çoxlu layihələr həyata keçirmişik, minlərlə müəllim hazırlamışıq. Lakin narahatlıq doğuran haldır ki, hələ də fəal/interaktiv təlim ixtisasartırma təhsili müəssisələrinin fəaliyyətinin əsas istiqamətinə çevrilməyib, bir sıra hallarda bu sahədə iş pərakəndə formada aparılır. Təəssüf ki, müasir dövrdə fəal təlim texnologiyalarının keyfiyyətli təhsilin əsası olması hamı tərəfindən dərk edilmir.

Doğrudur, son illərdə Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu tərəfindən əlavə təhsilin təkmilləşdirilməsi istiqamətində müsbət addımlar atılıb, bir sıra məzmun dəyişiklikləri edilib, proqramlar yeniləşdirilib, təlimlərin keçirilməsi üçün lazımi infrastruktur formalaşdırılıb. Lakin hesab edirəm ki, müəllimlərin peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsi sahəsində AMİ və onun filiallarının səyləri daha da artırılmalıdır. Bakı Pedaqoji Kadrların İxtisasartırma və Yenidənhazırlanma İnstitutu bu proseslərə daha fəal cəlb olunmalı, təşəbbüskarlığı artırmalıdır. İxtisasartırma təhsili müəssisələrində “öyrədənlər”in tərkibinin keyfiyyətcə yaxşılaşdırılması istiqamətində ciddi tədbirlər həyata keçirilməlidir.

Eyni zamanda ölkə təhsili üçün belə həlledici məqamda müəllim hazırlığı ilə məşğul olan ali məktəblərin seyrçi mövqe tutması daha narahatedici haldır. Son illərdə yeni kurikulumun tətbiqi ilə əlaqədar ümumitəhsil məktəblərində bu istiqamətdə müəyyən addımlar atılsa da, pedaqoji profilli ali məktəblərdə elə bir iş görülməmişdir.

On ildir ki, Təhsil Nazirliyinin fəal təlim üzrə strategiyası həyata keçirilir, ali məktəblərimizin proqramlarında bununla əlaqədar dəyişikliklər aparılmır, professor – müəllim heyətinin müasir təlim strategiyaları haqqında məlumatı yoxdur. Sual yaranır: onların hazırladıqları müəllimlər bu bacarıqlara necə yiyələnməlidirlər? Hesab edirəm ki, pedaqoji profilli ali təhsil müəssisələri bu sahədəki fəaliyyətlərini təkmilləşdirməli, təsirli tədbirlər görməlidirlər.

Bu sahədə mövcud problemlərin aradan qaldırılması məqsədilə Təhsil Nazirliyi tərəfindən “Fasiləsiz pedaqoji təhsil və müəllim hazırlığının konsepsiya və strategiyası” sənədi hazırlandı və 2007-ci ildə Hökumət tərəfindən təsdiq olundu. Bu sənəddə gələcək üçün müəyyən etdiyimiz perspektivlər, əsasən, təkmil normativ-hüquqi bazanın yaradılması, bu sistemdə zəruri struktur dəyişikliklərinin aparılması, yeni kurikulumların hazırlanıb təsdiq edilməsi, müasir monitorinq və qiymətləndirmə sisteminin tətbiqi öz əksini tapmışdır.

Hazırda əlavə təhsil konsepsiyası haqlı olaraq təhsil ictimaiyyəti tərəfindən geniş müzakirə olunan məsələlərdən biridir. Konsepsiyanın yeniliyini və hazırda təhsil sistemimiz üçün əhəmiyyətini nəzərə alaraq, bu barədə bir qədər ətraflı məlumat vermək istərdim.

Müasir dövrdə əlavə təhsil və peşəkarlıq səviyyəsinin inkişaf etdirilməsi fasiləsiz təhsilin tərkib hissəsi olmaqla, peşə-ixtisas müəssisəsini bitirən və təhsil haqqında dövlət sənədi olan hər bir vətəndaşın fasiləsiz təhsil almaq imkanları sistemi kimi başa düşülür. Bu, bir tərəfdən müəllimin yaradıcılıq potensialının inkişaf etdirilməsinə, digər tərəfdən təhsilin və onun idarə edilməsinin müasirləşdirilməsi məqsədilə pedaqoji işçilərin və rəhbər pedaqoji kadrların peşə hazırlığının, elmi-pedaqoji qabiliyyətlərinin və peşəkarlıq səviyyəsinin müxtəlif yollarla inkişaf etdirilməsinə xidmət edir.

Əlavə təhsil və peşəkarlıq səviyyəsinin inkişaf etdirilməsi pedaqoji kadrların, cəmiyyətin və dövlətin təhsil tələbatlarının hərtərəfli ödənilməsi məqsədilə peşə-ixtisas təhsilinə əlavə olaraq təhsil proqramları və xidmətləri vasitəsilə həyata keçirilir. Fasiləsiz təhsilin hər bir mərhələsində əlavə təhsilin əsas məqsədi şəxsiyyətin inkişafından, intellektual və peşə baxımından onun fasiləsiz təkmilləşdirilməsindən ibarətdir. Əlavə təhsil proqramlarına ümumtəhsil, peşə-ixtisas və əlavə təhsil müəssisələrində, dayaq məntəqələrində və ümumiyyətlə, müvafiq lisenziyası olan digər müəssisələrdə həyata keçirilən müxtəlif yönümlü təhsil proqramları daxildir.

Müasir dövrdə əlavə təhsilin ixtisasartırma, təkmilləşdirmə, stajkeçmə, yenidənhazırlanma, yaşlıların təhsili və s. kimi istiqamətləri müəyyənləşdirilmişdir. Əlbəttə, bu istiqamətlərin hamısı barədə məlumat vermək çətin olardı, onlardan yalnız bəzilərinə toxunmaq istəyirəm.

İxtisasartırma təhsili dedikdə, pedaqoji kadrların və rəhbər pedaqoji işçilərin öz peşə fəaliyyəti dövründə (və ya müəyyən müddət pedaqoji fəaliyyətdə olmayan dövrdə) mütəmadi olaraq peşəkarlıq səviyyəsini, peşə ustalığını, elmi-nəzəri biliklərini artırmaq məqsədi ilə şəxsi ehtiyac və tələbatlarına uyğun gələn, o cümlədən yenilikləri və dəyişiklikləri əks etdirən tədris plan və proqramları üzrə təhsil almaları nəzərdə tutulur.

Stajkeçmə xüsusi ayrılmış müəssisələrdə yüksək ixtisaslı mütəxəssisin rəhbərliyi altında nəzəri biliklərin təcrübi bacarıq və vərdişlərlə əlaqələndirilməsini nəzərdə tutur. Peşə-ixtisas təhsili müəssisələri üzrə pedaqoji heyətin ixtisasının artırılması üçün nəzərdə tutulan tədris plan və proqramlarına, lazım gəldikdə, stajkeçməyə dair ayrıca blok əlavə olunur. Bununla belə, nəzəri hazırlıq planlaşdırılmadan da qabaqcıl texnika və texnologiya ilə tanış olmaq məqsədilə elmi laboratoriya və emalatxanalarda stajkeçmə tədbirləri təşkil edilə bilər. Pedaqoji işçilərin stajkeçməsi pedaqogika, psixologiya və metodika sahələri üzrə bilik və bacarıqların artırılması ilə tamamlanaraq, həmin kateqoriyadan olan müəllimlərin tam əlavə təhsilini təmin edir.

Stajkeçmə ikimərhələli proses olmaqla, peşə-ixtisas təhsili müəssisələrində çalışan professor-müəllim, pedaqoji kadr, mühəndis-müəllim kimi kateqoriyalı işçilərin əlavə təhsilidir. Bu cür təhsil şəbəkəsinə ali məktəblərin baza kafedraları, müvafiq ixtisasartırma müəssisələri və fakültələri, ixtisas profilinə uyğun elm, təhsil və istehsalat müəssisələri, təcrübə-sınaq stansiyaları aiddir.

Kadrların təkmilləşdirilməsi prosesi əlavə təhsildə gedən bir proses olmaqla, tədrisin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması məqsədi daşıyır və aşağıdakı proseslərin və ya tədbirlərin vəhdətini özündə ehtiva edir:

- pedaqoji, psixoloji, metodiki sahədə, dərs vəsaiti və dərsliklərdə, eləcə də tədris plan və proqramlarında, təlim və informasiya texnologiyalarında olan yeniliklərlə operativ tanışlıq, öz həmkarları ilə təcrübə mübadiləsi; distant ötürmə vasitəsilə yeni materialların əldə olunması, bu istiqamətdə fikir mübadilələrinin aparılması; aktual mövzuların dinlənilməsi üçün sahə üzrə qabaqcıl mütəxəssislərin dayaq məntəqələrinə dəvət olunması, problem mövzular ətrafında təhlillərin təşkili; dərslərdə kollektiv iştirak, konkret metodikanın aprobasiyası, nəticələrin təhlili; kadr hazırlığı, əlavə təhsil sahəsində tətbiq olunan plan və proqramlara, eləcə də yeni dərslik və dərs vəsaitlərinə dair əsaslandırılmış təkliflərin verilməsi; “öyrədənləri öyrədən” statuslu müəllim və metodistlərlə diskussiyaların keçirilməsi; daimi özünütəhsil.

Təkmilləşdirmə daha geniş anlayış olmaqla, əlavə təhsilin yuxarıda göstərilən digər tərkib hissələrinə təkanverici proses xarakteri daşıyır, özünütəhsil formasında müəllim hazırlığının fasiləsizliyini təmin edir. Pedaqoji kadrların mütəmadi olaraq təkmilləşdirilməsi gələcək ixtisasartırma və yenidənhazırlanma təhsilini formalaşdırır, müəllimlərin ilkin hazırlığı prosesində mövcud olan çatışmazlıqların aradan qaldırılmasını və onların hazırlığının keyfiyyətcə yüksək səviyyədə olmasını təmin edir.

Müasir dövrdə əlavə təhsil və peşəkarlıq səviyyəsinin inkişaf etdirilməsi ixtisasartırma və ya baza peşə-ixtisas təhsili müəssisələrində treninqlər, təhsil müəssisəsi şəraitində treninqlər, kaskad modeli üzrə treninqlər (“öyrədən”lərin öyrədilməsi və müəllimlərin dayaq məntəqələri vasitəsilə ixtisasartırma və təkmilləşmə proseslərinə cəlb edilməsi), texnologiyalara əsaslanan treninqlər, distant təhsil, mentorluq, şəxsi tədqiqata əsaslanan ixtisasartırma və təkmilləşmə, müxtəlif təşkilatlar tərəfindən ixtisasartırma sistemindən kənar keçirilən kurslar və treninqlər kimi modellər üzrə həyata keçirilir.

İxtisasartırma təhsili sahəsində beynəlxalq təcrübə ilə tanışlıq göstərir ki, dünyada bu sahədə fərqli mexanizmlər tətbiq olunur, ixtisasartırma təhsili modul-kredit sisteminə əsaslanaraq 3 moduldan ibarət təşkil olunur. Hər modul üzrə kreditin həcmi müəyyənləşdirilir. Birinci modul ümumpedaqoji, psixoloji, sosioloji məsələləri, ikinci modul tədris metodikası və təlim strategiyalarını, üçüncü modul isə sərbəst modul adlanır və seçmə kursları, yəni müəllimin arzusuna uyğun təşkil ediləcək kursları əhatə edir. Xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, ixtisasartırma tədbirlərinə başlamazdan əvvəl hər bir müəllimin bacarıqlarının ilkin diaqnostikası aparılır (giriş qiymətləndirilməsi), treninq proqramları da qiymətləndirmənin nəticələrinə uyğunlaşdırılır. Sonda isə yekun monitorinq aparılır (çıxış qiymətləndirilməsi). Modullar üzrə zəruri kreditləri toplayan müəllimlər sertifikat alır, bu sertifikatlarda kursun adı, müəllimin əldə etdiyi bacarıqların səviyyəsi, saatların miqdarı, toplanan kreditlərin sayı qeyd edilir. Bu sənəd müəllimin karyerasının inkişafı və əməyinin stimullaşdırılmasında mühüm rol oynayır ki, bu da ixtisasartırma təhsilinin statusunu yüksəldir və ona marağı artırır.

Burada bir əhəmiyyətli cəhət də ondan ibarətdir ki, təhsil müəssisələri və ictimaiyyət müəllimlərə verilən sertifikatlara inanır və onu qəbul edirlər. Çünki bu sənədi almamışdan əvvəl kursun, treninqin monitorinqi aparılır, həm “öyrədən”lərin, həm də “öyrənən”lərin fəaliyyəti dəqiq qiymətləndirilir. Eyni zamanda bu monitorinq və qiymətləndirmə mexanizmi işinin daha da təkmilləşdirilməsi üçün təkliflərin hazırlanmasına imkan verir.

Beynəlxalq təcrübədə ixtisasartırma təhsilinin maliyyələşdirilməsi də bizdə olduğundan tam fərqlidir. Azərbaycanda ixtisasartırma təhsili üçün vəsait əsasən bu təhsili həyata keçirən müəssisələrə verilir. Yəni həmin müəssisənin təqdim etdiyi xidmətin səviyyəsindən asılı olmayaraq, büdcə vəsaiti ixtisasartırma təhsili müəssisəsinə yönəldilir.

Dünya təcrübəsində isə belə təhsil müəssisələri vəsaiti özləri qazanırlar, yəni öz proqramlarını elan edirlər, bu proqramlar akreditasiyadan keçirilib müsbət rəy aldıqdan sonra müəllimlərin seçimi əsasında kurslar təşkil edilir və ixtisasartırma üçün nəzərdə tutulmuş vəsait həmin müəssisəyə yönəldilir. Əgər müəssisənin təklif etdiyi proqramlar müəllimlər tərəfindən seçilməzsə, onda həmin müəssisə vəsait əldə edə bilmir. Bir fərq də ondan ibarətdir ki, ölkəmizdə ixtisasartırma təhsili yalnız dövlət təhsil müəssisələrində həyata keçirilir, beynəlxalq təcrübədə isə dövlət müəssisələri ilə yanaşı, bu fəaliyyətlə daha çox özəl qurumlar, QHT-lər məşğul olurlar ki, bu da rəqabət mühitinin formalaşmasına gətirib çıxarır.

Onu da qeyd edim ki, son illərdə mütəxəssislərin və beynəlxalq məsləhətçinin iştirakı ilə Təhsil Nazirliyinin müvafiq şöbələri tərəfindən əlavə təhsil sahəsində yuxarıda sadalanan yeni mexanizmlərə keçidi nəzərdə tutan qaydalar hazırlanmış və təsdiq üçün Hökumətə təqdim edilmişdir. Eyni zamanda Dünya Bankı ilə birgə həyata keçirdiyimiz Təhsil Sektorunun İnkişafı üzrə İkinci layihə çərçivəsində növbəti dərs ilində I siniflərdə işləyəcək müəllimlərin ixtisasının artırılması sahəsində yeni mexanizmlərin tətbiqinə başlamışıq.

Tətbiq edilən yeni ixtisasartırma modeli mövcud modelə nisbətən bir sıra üstünlüklərə malikdir:

(Ardı var)

Misir MƏRDANOV,

Azərbaycan Respublikasının təhsil naziri,

fizika-riyaziyyat elmləri doktoru,

professor

525-ci qəzet.- 2010.- 24 aprel.- S.10-11.