Azan oxuyan göyərçin

Ağdam turistlər arasında maraq doğuran 20 ruhlar şəhərindən biridir

“Ruhlar şəhəri” – 10

Rəmiş 70-ci, ən uzağı 80-ci illərdə tez-tez düşdüyü cürbəcür qəzaların birindən sağ çıxmasaydı (Allah ömür versin!) indi Azərbaycan mətbuatı ona “vaxtsız ölən virtuoz sənətkar”, “bəxtsiz maestro” və başqa epitet dolu yazılar həsr edərdi, doğum günündə festivallar təşkil olunardı. El arasında əfsanələr artıb cild-cild olmuşdu: “Yaşasaydı, Zeynəbin yox, Madonnanın ansamblında çalırdı” və ya “Erik Klipton onun yanında əlinə gitara almayıb”. Bunların heç biri olmadı, nə qəzetlər onu yazdı, nə də camaat bunu dedi, çünki Rəmiş ölmədi, sağdı.

O vaxtlar isə Rəmiş canlı əfsanəydi. Haqqında hər gün dastanlar qoşulurdu. Əsl xalq yaradıcılığı idi bu nağıllar, çünki konkret müəllifi yoxudu. “Barmaqlarından qan dama-dama nətəhər çalıbsa, xəbəri olmayıb”, “Moskvada yəhudi toyunda ona qulaq asmırlarmış, qəfildən İsrailin himninə keçib, hamını ayağa qaldırıb” və başqa bu sayaq söhbətlər.

lll

Qədir Rüstəmovu ilk dəfə Şuşanın məşhur “Qaya” xəngəlxanasında görmüşəm. Səhv etmirəmsə, 81-ci il idi, atam, dayım, bir də mən “dom otdıx”da qalırdıq. İstirahət evinin bağında Anar Üzeyir Hacıbəyovdan film çəkirdi, Qədiri də Cabbar Qaryağdıoğlu roluna dəvət eləmişdi. Atamgili görüb, stul çəkib oturmuşdu. “Ayə, Pərviz, maa deyillər ki, əyğını bərk dirəsən, Anardan lap çox pul alarsan” deyib, deyilənlərin ağıllı fikir olduğuna təsdiq gözləyirmiş kimi qəlyana qullab vurub, ara verdi. Cavabsa dayımdan gəldi: “Ay Qədir, pulu onsuz da qazanırsan də, burda səni tarixə salırlar ey!” Yəqin gözlədiyi cavab gəlmədiyindən söhbəti uzatmamışdı: “Həə? Neynək! Orası da var, orası da düzdür”.

Qədirin sonralar el arasında kəlama çevrilən bir sözünü danışım. Bir toyda oxuyurmuş. Qarmonçalan da belə toylar üçün çox naşı imiş. Məclisin şirin yerində qayıdır buna ki, “Ə, çal dana. Belə qarmon çalarlar?” “Nolub ki, çalıram də”. İki əliylə havada qarmon çalmağı göstərə-göstərə “Əə, hanı sənin vıy-vıyın? Əə, hanı sənin dıy-dıyın?” deyir. Sonra bu “Hanı sənin vıy-vıyın, dıy-dıyın?” məsəli çoxdan görünməyən, səsi çıxmayan, pulsuzlayan, qonaqlıq verməkdən qaçan və başqa bu tip adamlara deyilməyə başladı.

lll

Adını eşidib tanıdıqlarından çox yazmıram, bunları sən də eşitmiş olarsan, dostum oxucu, bir az tanımadıqlarından danışım.

“Dostluq” kinoteatrının arxasındakı bağa niyə bulvar deyirdilər, bilmirəm. Amma ona bitişik çayxanaya niyə “Zeynalın çayxanası” deyirdilər bilirəm, çünki oranı məşhur çayçı Zeynal işlədirdi. Bir bazar Müşviqlə (indi Kazanda yaşayır) burda çay içirdik. Bəlkə də isti hava səbəbindən az adam vardı. Ağacların altındakı stolların yalnız dörd-beşində hər kəs özünə bab adamla oturmuşdu. Bulvarın qırağındakı səsyazma studiyasından Şahmalı Kürdoğlunun səsi aləmi başına götürmüşdü.

“Eşitdim ol qəra göz dilbərim

sağərpərəst olmuş,

Mey içmiş məclisi-əğyardə

bihuşi-məst olmuş.

O, səngindil əlində, söylənir kim,

şişə görmüşlər,

Bu mənadən pozulmuş xatirim,

könlüm şikəst olmuş”.

Səs muğamla qəti arası olmayan Müşviqi tutmuşdu. Həyat o qədər təsadüflərlə doludur ki... çayxananın tinindən hündür, qəddi-qamətli, yaraşıqlı bir kişi çıxdı. Yaşlı adamlar oturan stola yaxınlaşdı, özüylə gətirdiyi limonu çayçıya doğramağa verib əyləşdi. “Bilirsən bu kişi kimdi?” “Yox, kimdi ki?” Müşviqə onun səsi bulvarın ağaclarını, quşlarını belə sehrləmiş Şahmalı Kürdoğlu olduğunu dedim. Qulağımız səsdə, gözümüz xəyala dalıb heykələ dönən bu nurani kişidəydi.

Stoldakıların söhbətinə qulaq asmadığı bir nöqtəyə dikilən baxışlarından görünürdü. Nə vaxtsa, hansı məqamdasa ondan qopan bu səs qəfil haqlayıbmış kimi dondurmuş onu, çəkib haralara aparırdı – bir Allahı, bir də özü bilirdi. Bizimlə deyildi. Baxdığı nöqtəni yarıb başqa dünyaya keçmişdi, sanki fikir anarxiyası onu sonsuz məchulluğa götürmüşdü, ta geri dönməyəcəkdi, qayıdana heç oxşamırdı. Amma qayıdan kimi oldu – birdən ayağa durdu. Bir an dayandı, sonra heç yana baxmadan, heç kimlə sağollaşmadan düz çıxıb getdi. Sanki yeriyən o yox, daş heykəl idi. Bu təsirli mənzərəni az adam gördü, ona baxanlar. Sonra o nəhəng sənətkarla bir daha rastlaşmadım.

...Rastlaşmadım deyirəm, yalançı olaram, o gün gördüm. Gördüm həyətində becərdiyi limon ağaclarına qulluq eləyir. Altı yaşlı balası da yanında. Bu vaxt Əskəran tərəfdən bir ulduz uçmağa başladı. Deyirlər, uçan ulduzu görənin tutduğu niyyət hasil olur. Bir niyyət tutmağa çatdırmadım, yana-yana sürətlə gəldi. Gəlib limonluğa düşdü. O əli limon koluna uzanıqlı heykələ döndü, balası da dizindən yapışalı. Baxıb gördüm bu ulduz yox, çər dəymiş mərmiymiş. Sonra o heykəldən iki ruh qopdu və biz birlikdə ruhlar şəhərinin üstüylə bulvara, Zeynalın çayxanasına sarı uçduq...

Biz çatanda Şahmalı “Rast” oxuyurdu:

“Mən şairi biqədrü həzinəm, əgər ölsəm,

Min təskirə təhrir edəcəklər kəfənimdən”.

lll

Şəhərdə çalıb-oxuyanlara “muzukant”, kəndlərdə isə “aşıq” deyirdilər. Toy olanda toy, olmayanda da toya hazırlaşan musiqiçilərin məşq səsi kəsilməzdi, sümüyünə düşdümü, başla həyətin ortasında oynamağa. Vaqif Cəbrayılzadənin “Qonşu toyuna dörd hasar o yana oynayan uşaq” şeirini eşitmisənmi, dostum oxucu? Bildinmi onu kimlərə yazıb?

Buranın musiqiçilərini tez-tez başqa şəhərlərə, qonşu respublikalara da aparırdılar. Ağdamdan musiqiçi gətizdirmək “prestij” sayılırdı. Məhərrəmlikdə toy olmadığından Yerevandan Çimkəndədək səpələnirdilər. Şəhərin məşhur klarnet ustası, dayıoğlu Vaqif bir dəstə musiqiçiylə əsasən Daşkəndə gedərdi. Qayıdanda maraqlı Daşkənd söhbətləri növbəti ilədək bəs edirdi. “Ölürlər bizim musiqimiz üçün. Zeynəbin dörd-beş mahnısı, bir-iki dənə də oyun havası, bu da saa toy”.

Oxuyan Barat Köhnə hamamın tinində olurdu. Gitaraçı oğlu Fərhad qıvrımsaç, qəşəng bir oğlanıydı, “uçilişa”nın qızları ölürdülər ondan ötrü, amma sənətdə heç atasının yarısı da ola bilmədi. Qarmon müəllimi Habil əmi toylara çox getməzdi. Başqa yaxşı gitaraçılar kimi üzbəüz qonşu Rzanın da bəxti onda gətirmədi ki, Rəmişlə eyni vaxtda, eyni şəhərdə yaşadı. Tarzən Ramiz Quliyev yaydan yaya gəlirdi, səliqəli geyimiylə yadımda qalıb.

Arif Babayev qonşumuz deyildi, amma onun Sarıhacılı və nənəmgilin yaşadığı Seyidli kəndlərindən axan Kötəl çayını bizi birləşdirən xətt hesab eləmək olar. Arif Babayev düz deyir ki, Kötəlin suyunu içənin qoçaq, həm də səsi olması barədə bir inanc vardı. Xristianlar xaç suyuna saldıqları təhər burda da körpə oğlan uşaqlarını Kötələ salarmışlar. Anam da məni körpəlikdə bu çaya salıb suyundan içirdibmiş. Amma məndə elə bir qoçaqlıq-zad olmadı, səsim də Kötəlin o tayına güclə çatar. Sabir dayım (şəhərdə Dəmirçioğlu Sabir deyirdilər) buna “Təmiz Seyidli deyilsən, Ordubadla Şuşa qarışacağın var” deyə özünəməxsus izah verirdi. Mən də onun bu zarafatına bir xeyli adam adı çəkib deyirdim ki, “Bəs bu “təmiz seyidli”lərin niyə səsi yoxdu?”

lll

Soyadlarına fikir vermə, Səxavət Məmmədovla Sədi Məmmədov qohum deyildilər, sadəcə bir quşun iki qanadı kimi pərvazlanıb eldən-elə, obadan-obaya uçurdular. Səxavətin sənətə gəlişi səs-küylü oldu, toy kasetləri əl-əl gəzirdi. Onu ilk dəfə Cıdır düzündə görmüşdüm, o dövr üçün qeyri-adi rəng sayılan açıq qəhvəyi velvet kostyum geyinmişdi. Səhv etmirəmsə, Niyazinin konsertində iştirak edirdi (Maestro Niyazinin simfonik orkestrlə hər yay Cıdır düzündə konsert verməyi vardı). Çox çəkmədi, səsi Qarabağdan Bakıya, Təbrizə, İstanbulacan çatdı. Hamının sevimlisi oldu.

Sədinin də səsi Azərbaycan boydaydı. Hələ lap daşıb kənara da axırdı. Amma ona Ağdam bəs eləyirdi. Atam deyirdi ki, uşaq vaxtı Sədigilin ailəsi kəndə gedəndə çox vaxt onun taksisinə minərmişlər. Yol boyu oxutdurar, düşəndə də pul almazmış. Ağdamlıların Sədiyə qeyri-adi sevgisi olub, elə indi də var. Allah hər ikisinə rəhmət eləsin. “Azad bir quş” olub “yuvalarından uçub, bir bağa düşdülər”. Onları bu dünyadan qəza apardı, yol qəzası. Ağdamsızlıq boyunduruğundan beləcə xilas oldular. Bilmirəm bu cümlə kimindi, yeri gəldi, onlara aid edib yazdım: “Eynən qatarların vəziyyətindəyəm – onlar üçün qandal reyslərdən çölə, azadlığa çıxmağın bircə yolu var – QƏZA!”

Davam edim, dostum oxucu? Bilirsən nə qədər oxuyan, çalan qaldı, yazmadığım? Bir konservatoriya! Vaxtı ilə atamın toyunu çalmış qonşu Paşa dayının səsini son dəfə bir-iki il əvvəl Bakı restoranlarının birində eşitdim. Eşitdim və on yeddi ildir tikə-tikə itirdiyim ürəyimin bir parçası da içinə beş-on manat atılan qavalını görəndə düşdü yerə.

lll

Son ad günümə Ramil (birinçi yazımda haqqında danışdığım 17 yaşlı şəhid dayımoğlu Anarın qardaşıdı) bir video kaset bağışladı. 1989-cu ildə Şahbulaqda çəkilib. Arif Babayevin xaricdən gəlmiş qonaqlarına məclis qurulubmuş. Hafizlə (Ramilin dayısıdı) Rəmişin dueti iki musiqi sevdalısının duelinə çevrilmişdi, iki dünyanın bir-biriylə savaşıydı. “Savaş” bu dünyaların təmasıyla bitdi, ilahi bir təmasla, qovuşuqla. Burda, bu ilahi qovuşuqda adam özünü müqəddəs ziyarətgah kandarındakı kimi hiss edir: özünü yığışdırır, əynin-başın sahmanlayır, ən əsası içindəki şeytanı bir müddətə də olsa, qovub çıxarır. İki dünya arasındakı sərhəd zolağında olmuşlar duyar yazdıqlarımı...

Hafiz Sədrzadə zil və yanıqlı səsiylə seçilirdi. Şuşalı məşhur müctəhid Məhəmməd ağanın oğludu. Həm qohumluğu, həm də atamla dostluğu səbəbindən onu tez-tez görürdüm, xüsusi bir bağlılığım vardı. Qohum toyları onsuz olmazdı. Bu toylarda məni görəndə o vaxtkı sevimli mahnımı mütləq oxuyurdı, “Dalğalar”ı.

“Zəminxarə”nin ustasıydı. Bir dəfə Şuşada, “Gəncə” qapısının ağzındakı restoranda dostları atamın xəstəxanadan salamat çıxması münasibətilə məclis qurmuşdu. Stolun mən oturan küncündən baxanda “Gəncə” qapısından üzüaşağı Qarabağın yamyaşıl dərələri, təpələri və bir də sonsuz üfüqlər görünürdü. Ayrı vaxt yüz dil töksən oxumayan Hafiz özü başlamışdı. Deməsələr bilməzdim ki, oxuduğunun adı “Zənimxarə”di. Yaddaşımın ən məhrəm hücrələrindən birinin qapısını açıram sənə, dostum oxucu! İlahi səslə ilahi mənzərənin təmas nöqtəsini görürsənmi?

Sonralar məscidin minarəsindən azanı onun səsiylə verirdilər. Dinləyən kafir balası da İslama gələrdi. Mən hələ o cür azan eşitməmişəm, nə İstanbulda, nə Səmərqənddə, nə də Sovetskidə.

...Onun səsini bu səhər yenə eşitdim. Çevrilib baxdım. Günəş iki minarə arasında dayanıb durmuşdu. Azanın bitməsini gözləyirdi. Hafizin azanı ağappaq göyərçin kimi Ağdam məscidinin minarəsinə qonmuşdu. Ruhlar şəhərinin sakinlərini ibadətə çağırırdı:

Allahu Əkbər! Allahu Əkbər! Allahu Əkbər! Allahu Əkbər!

Əşhədu əl lə iləhə illəllah! Əşhədu əl lə iləhə illəllah!

Əşhədu ənnə Muhəmmədən Rasulullah! Əşhədu ənnə Muhəmmədən Rasulullah!

Vahid QAZİ

525-ci qəzet.- 2010.- 24 aprel.- S.9.