Daş yağan gün

Roman

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Eduard nə demək istəyirdisə, çeçədi və bir-iki dəfə öskürüb özünü ələ aldı:

– Başa düşdüm, başa düşdüm... Siz bundan da artıq hörmətə, şan-şöhrətə layiqsiniz. Axı, əliniz neçə-neçə müsəlman qanına batıb. Həm də kommunist kimi hökumətin sağ əlisiniz, – dedi. – Məni isə təkcə vəzifədən qovsaydılar, nə dərd idi?! Yaramaz adam kimi partiyadan da xaric eləməkdən ötrü indinin özündə də bəhanə axtarırlar. Yaxşı deyiblər ki, düz elə düzdə qalar. Ancaq mən hələlik düzdə qalmamışam. Elmi dərəcəmi nəzərə alıb kiçik bir iş veriblər. Bayaq dedim ki, arxivlərdə qurdalanıram. Aldığım qəpik-quruşla başımı bir təhər girliyirəm. Buna da şükr eləyirəm. Yeganə qüsurum odur ki, kiminsə qarşısında əyilib, tülkü kimi quyruq bulamaq, yalan danışmaq, yaltaqlanmaq, yaramazları layiq olduğundan artıq mədh edib göylərə qaldırmaq məharətim yoxdur. Bunları bacarsaydım, indi Gürcüstanda yüksək iqtidar, ixtiyar sahibiydim, hamı da mənə baş əyirdi. Boynunuza almasanız da, bu dəqiqə sizin özünüzün də məndən zəndeyi-zəhləniz gedir. Bunu gözlərinizin içindən oxuyuram. Çünki siz qəhrəman kimi mədh etmək istədiyiniz şəxs mənim aləmimdə qəddar, qaniçən, miskin bir məxluqdur. Qori, Tiflis, Moskva, Yerevan, Leninqrad, Bakı və bir çox başqa ölkələrin arxivlərinə də baş vurmuşam. Andranikin sərgüzəştlərini yaxşı bilirəm, o, əslən türk ermənisidir. 1865-ci ildə Osmanlı imperiyasının Giresun vilayətində anadan olub. Türk torpağında dünyaya göz açıb, o torpaqda iməkləyib, addımlar atıb, o ölkənin çörəyi, havası, suyu ilə ərsəyə yetib. Ancaq ayağı yer tutanda yediyi qaba tüpürməyi özünə rəva bilib. Fəxrlə özünüzün milli qəhrəmanı hesab etdiyiniz bu şəxs vaxtilə Türkiyədə hörmət-izzət sahibi idi. Hətta onu – Paşa deyə çağırırdılar. Belə bir hörmətin əvəzində doğulduğu ölkəyə qarşı xəyanət yolu tutmağa başladı.

Andranik özünü saxlaya bilmədi, əl-qolunu ölçə-ölçə:

– Bu barədə səhviniz var. Alim olsanız da, uydurma danışırsınız. Andranik Ozanyan heç vaxt xəyanətkar olmayıb. – Çuburdanidzenin dediklərinə etirazını bildirdi.

Eduard Çuburdanidze nifrət ifadə edən baxışları ilə onu təqib edib, sifətini turşutdu, üzünü əks tərəfə çevirərək kupenin balaca pəncərəsindən bayıra baxa-baxa:

– Görürəm, dediklərim hədəfə düzgün dəydiyi üçün sizi təbdən çıxardır. Ancaq nahaq yerə. Sözlərimdən əsəbləşirsinizsə, bu barədə danışmaya bilərəm. Ancaq istəyirəm şərəfinə badə qaldırmaq istədiyiniz və zavallı ermənilərin beyninə milli qəhrəman kimi həkk olunan adam barədə sizin yanlış, uydurma təsəvvürünüzə aydınlıq gətirim, bulanıq fikirləriniz durulsun. Biləsiniz ki, kimə səcdə qılırsınız, fəxrlə adını daşıdığınız kimdir, vicdanınız qarşısında hesabat verəndə xəcalət çəkməyəsiniz.

Andranik – Günah məndədir, –daxilən özünü məzəmmət etdi.- Nahaq bu söhbəti açdım. Mənə deyən gərək, ay başıboş erməni, tanımadığın, bilmədiyin, xasiyyətinə bələd olmadığın adamın yanında niyə deyirsən ki, Andranikin adını mənə qoyublar. Qarşımdakı bu Eduard əclafların əclafına oxşayır. Xaçpərəst olsa da, guya Andranik Ozanyandan ötəri gözü uçur. Başdan-ayağa zəhər tuluğudur. Beləsi erməni xalqının yolunda can qoyan cəsur bir qəhrəmanın qədrini nə bilir?! Danışıqlarından hiss olunur ki, oğraşın biridir. Elə yaxşı eləyib, onu vəzifədən qovublar. Beləsinə o da azdır. Gərək onu arxivə də buraxmayaydılar. Goreşən kimi gör ordan nələri eşib çıxardıb?! Andranik barədə heç kimin ağlına gəlməyən faktlar tapıb, indi də burada başıma vurur. Bu cür xaçpərəstin təpəsinin gülləsi əskikdir.

Andranik müsahibinə tərəf çönüb, hirsindən barıt dağarcığı kimi açıldı:

– Eduard, –dedi,- yaşca sizdən böyük olaram. Unutmayın ki, siz bu iftiranızla tək mənim yox, bütün ermənilərin heysiyyətinə toxunursunuz. Xahiş edirəm, adı tarixə düşən əfsanəvi bir qəhrəman barədə bu cür yalan, yanlış, zəhlətökən sözlərinizə sərhəd qoyasınız.

Eduard Çuburdanidze bərkdən güldü:

– Dostum, sizi qınamıram, – dedi. – Yaxınlıq etdiklərimin əksəriyyətinin məndən zəhləsi gedir. Çünki bizim zəmanədə haqq söz yerimir. Nahaq ibarələrə hər yerdə yaşıl işıqdır. Görünür, mənimlə yol yoldaşı olmaqda Tanrının sizə qəzəbi tutub. Yoxsa Eduard Çuburdanidzeni, qulağı düz sözə öyrəşməyən bir adama tuş eləməzdi. Mənəvi əzabınızı nəzərə alıb, sizdən yol yoldaşı kimi üzr istəyə bilərdim. Amma düz, qeyri-düz, xahiş edirəm, dediklərimin qabağına kötük diyirləməyin. Məni düzgün başa düşürsünüz-düşmürsünüz, bu, sizin öz işinizdir. Gəzdirdiyiniz xaça and olsun ki, burda bircə kəlmə də olsun artırıb-əskiltmirəm. Əsl həqiqəti deyirəm.

Andranik gördü ki, kupe yoldaşı tamam başqa əqidəli adamdır. Bildiyini dədəsinə də verən deyil. Onu fikrindən döndərmək olmaz. Odur ki, düz Eduardın gözlərinin içinə baxaraq rişxəndlə:

– Nə bilirsən, de gəlsin, siz kəndini yandırdığımız müsəlmanlar kimi yaman qərəzli danışırsınız. Buyurun, eşidirəm, – dedi. – Ancaq rica edirəm, əndazəni aşıb təhqirə keçməyəsiniz. Bəri başdan onu da deyim ki, bu cür uydurma sözlərlə məni yolumdan döndərə biləcəyinizi ağlınıza belə gətirməyin və açığını deyim ki, gürcü olmağınıza, ermənilərlə qohumluğunuza, müqəddəs xaça etiqad etməyinizə qəti şübhəm var. Tam əminəm ki, damarlarınızdan türk qanı axır. Xaçpərəstlikdən uzaq bir adamsınız. Yoxsa şərəfli adını daşıdığım, yüzlərlə Azərbaycan kəndini alt-üst eləyən əfsanəvi qəhrəman barədə bu cür zəhlə tökən ibarələr uydurmazdınız.

– Hörmətli Andranik! Mənim yol yoldaşım, din qardaşım, siz tarixi həqiqəti, təkzibolunmaz obyektiv gerçəkliyi təhqirlə qarışdırırsınız. Mən isə sizin xoşunuza gəlib-gəlməməsindən asılı olmayaraq, tarixi faktlara əsaslanıb olanı deyirəm. Və xahiş edirəm, mənim xaçpərəstliyimə şəkk-şübhəniz olmasın. Sizin başa düşdüyünüz kimi dinimi, vicdanımı dansaydım, şan-şöhrətim yerə-göyə sığmazdı. Elə xaça, dinimə, insanlığıma sadiq olduğum üçün bu günə qalmışam. Əslində din elə vicdan deməkdir. Ancaq haqq-ədalətin tərəfində dayandığıma görə bu dəqiqələrdə çörək kəsdiyim kupe yoldaşımın da məndən zəhləsi gedir və onun əlində əlac olsaydı, müsəlmanlara atdığı güllənin birini də buradaca mənim başıma çaxardı. – Eduard Çuburdanidze bunları deyib daha da hiddətləndi:

– Sizin qəhrəman hesab etdiyiniz Andranik əvvəl “Qnçaq”, sonra daşnaksütyun partiyasına daxil olub. Bir dəstə erməni fanatikini başına yığıb türklərə arxadan zərbə endirib. Bilirsinizmi, türklərdən daha çox kürdlər onun silahlı dəstəsinə divan tutub. Sərrast nişan almaq məharətinə malik olan kürd qadınları erməni xəyanətinə qarşı fədakarlıqla vuruşublar. Beləliklə, Andranik Türkiyədə erməniləri qırğına verib və rüsvayçı hərəkətini hiss edən kimi tez sivişib aradan çıxıb. Bir çox ölkələri gəzib-dolaşandan sonra Bolqarıstanda peyda olub. Bu dəfə Bolqarıstan vətəndaşlığını qəbul edib və Birinci Dünya müharibəsində türklərə qarşı vuruşan bolqar ordusunda xidmət etməyə başlayıb. Doğulduğu torpağın insanlarına qarşı məkrli fitnə-fəsadlar törədib. Bolqarların arşını əyiləndə ordan əkilib. Bu dəfə Türkiyəyə qarşı müharibə elan edən ruslara qoşulub. 1917-ci ildə rus ordusunda fərarilik, hərc-mərclik başlayan kimi, orada da duruş gətirməyib fürsəti fota vermədən Ermənistana üz tutub. On minlərlə ermənini tovlayıb ordu düzəldib. Sonra azərbaycanlılara qarşı hücuma başlayıb, yüzlərlə Azərbaycan kəndini məhv eləyib. Mənim elmi işim Qafqaz xalqlarının tarixi ilə əlaqəli olduğu üçün bir çox dəhşətli faktlar tapıb üzə çıxartmışam. Zəngəzur qəza rəisinin 11 dekabr 1918-ci il tarixli 185 nömrəli teleqramında göstərilir ki, Andranikin qonşu müsəlman kəndlərinə hücumu başlayıb. Onlar qadına, kişiyə, qocaya, cavana baxmır, hamısını vəhşicəsinə qətlə yetirir, meyitlərini eybəcər hala salırlar...

Eduard Çuburdanidze həyəcanlandığından bir qurtum su içib ikrahla başını buladı:

– Andranikin qoşunu növbəti hücumda belə bir plan cızır ki, Azərbaycanın Qarabağ camaatına divan tutsun, – sözünə davam etdi. – Ancaq Laçının Zabux dərəsində Sultan bəyin müdafiə dəstəsinin mühasirəsinə düşüb, ordusunu görünməmiş qırğına verib. Andranik sağ qalan bir neçə silahlı ilə suyu süzülmüş halda geri çəkilməyə məcbur olub.

Andranik Laçının, Zabuxun, Sultan bəyin adlarını eşidəndə hirsindən qədəhini konyakla doldurub heç bir sağlıq demədən başına çəkdi və doluxsunub xırıltılı bir səslə:

– Laçın döyüşü mənim ən ağrılı yerimdir, – deyib Eduardın sözünü kəsdi:

- Bizim kəndin adamları ən çox orda qırılıb. – Əlavə etdi. – Mkrtıç, Sergey adlı iki qardaşım həmin döyüşdə həlak olub. Ermənistandan Qarabağa gedən yeganə magistral yol Zabux kəndinin yanından keçir. Hər dəfə o yerləri görəndə qəlbim qan ağlayır...

Eduard Çuburdanidze Laçın, Zabux, Sultan bəy məsələsində Andranik Vazgenoviçi təbdən çıxartdı. Onu yüzlərlə erməninin və ya müsəlmanın qanına qəltan olması yox, qardaşlarının ölümü kövrəltdi. Ona görə də Eduard müsahibinə üzrxahlıq etmək istədi:

– Bilsəydim, bu Zabux, Laçın, Sultan bəy söhbətini dilə gətirməzdim. İndi siz təsəvvür edin, milli qəhrəmanınız minlərlə mkrtıçları, sergeyləri tovlayıb güdaza verib. Arvadları ərsiz, uşaqları yetim qoyub. Sizin qəhrəmanın axıtdığı göz yaşlarını bir məcraya yığmaq mümkün olsaydı, Kürdən dərin çay əmələ gələrdi. Qan tökmək! Göz yaşı axıtmaq! Kəndləri məzarlığa çevirmək... Bu cür insan qatillərini milli qəhrəman kimi mədh etmək, şəxsən mənə olduqca miskin təsir bağışlayır. Bütün bunları bilən bir şəxsi onun şərəfinə badə qaldırmağa sövq edirsiniz!! Açığı, sizin yerinizə xəcalət çəkirəm. Barı eybinizə kor olun. Bu cür rəzalətləri açıb ağartmayın!

Andranik dillənmək istəyəndə Eduard əlinin hərəkəti ilə onu saxladı:

– İmkan verin sözümü tamamlayım, – dedi. – Sizin bilmədiyiniz hələ çox şey var. O vaxtlar Andranikin törətdiyi fitnə-fəsada görə türk ordusunun hücuma keçəcəyindən ehtiyat edən erməni hökuməti 31 avqust 1918-ci ildə Moskvaya, İstanbula, Berlinə söz verir ki, Andranik öz dəstəsi ilə Ermənistana ayaq bassa, elə həmin andaca həbs olunub hərbi tribunala veriləcək.

Eduard Çuburdanidze bunları danışıb yerində yırğalanaraq:

– Bax, belə-belə işlər, mənim din qardaşım, – dedi. – Andranikin axır-aqibəti də o oldu ki, qorxusundan başını götürüb Amerikaya qaçdı. Çünki nə Qafqazda, nə də ki, türk dünyasında üz yeri qoymamışdı.

Onların qabaq-qənşər oturduğu yumşaq kupeyə ağır sükut çökdü. Yerevan-Moskva qatarı isə heç nəyin fərqinə varmadan fit verib ucsuz-bucaqsız rus çöllərində sürətlə irəliləyirdi. Dəmir relslərin üzərində diyirlənən təkərlərin səsindən başqa heç nə eşidilmirdi. Eduard Çuburdanidze ilə Andranik Vazgenoviç həmin qanlı-qadalı illərdə baş verən faciələri xatırlayırmış kimi sükuta dalmışdılar. Yarım litrlik konyak butılkası da son damlasına qədər içilib boşaldıldığına görə, sanki lazımsız şüşə kimi nə vaxt kupenin balaca pəncərəsindən çölə atılıb cilik-cilik olacağı anı gözləyirdi.

Andranikin xumarlanmış gözləri tez-tez yumulub-açılırdı və hiss olunurdu ki, yatmaq istəyir. Eduard Çuburdanidze qəddini düzəldib ayağa qalxdı və yuxarıdakı çamadanı açıb səliqə ilə qəzet kağızına bükdüyü bir şüşə konyakı çıxardıb ortalığa qoydu. Çamadanı örtmək istəyəndə içərisindəki kağız-kuğuzlarla dolu olan göy qovluq diqqətini cəlb etdi. Qovluqun kağızlarını ötəri vərəqləyəndə gözü bəzi qeydlərə sataşdı. O, çamadanı örtüb kupe yoldaşını dümsükləyib ayıltdı. Andranik özünü cəmləşdirib qəddini düzəltdi və:

– Ara, Eduard, dediklərin bəsdir, qoy yataq. – Tənbəl-tənbəl azaylandı.

Eduard Çuburdanidze:

– Sizin üçün təzə konyak çıxartmışam, gərək içək,-dedi.

Andranik konyak sözünü eşidən kimi dirçəldi və şən əhval-ruhiyyə ilə yaxasını düzəldib, qızarmış gözlərini konyak dolu şüşəyə zillədi. Eduard Çuburdanidze butılkanı aça-aça:

– Çamadanımdakı qovluğa baxanda yadıma nə düşsə yaxşıdır? – Öz-özünə sual verdi və onun allanmış sifətində kinayə dolaşdı:

– Hələ bu harasıdır? Kremlin zirvəsində əyləşmiş ədalət keşikçilərindən biri olan Anastas Mikoyan deyir ki, Andranik dinindən, millətindən asılı olmayaraq, insanlara humanist münasibət göstərmişdi. General imkansızlara, məzlumlara, dinc sakinlərə qibtə doğuracaq qayğı bəsləmişdi. Azərbaycanda iki rayona adı qoyulmuş, neçə yerdə büstü ucaldılmış Stepan Şaumyan qeyd edir ki, “Andranik əfsanəvi xalq qəhrəmanı adını qazanıb”. Azərbaycan torpağında pərvazlanan marşal Baqramyan onu əsl xalq qəhrəmanı adlandırır. Onların dediklərini xatırlayanda, andraniklərin süngüsündə çabalayan körpə uşaqların məşum çığırtıları, nişanlı qızların, ağbirçək anaların, ərsiz gəlinlərin fəryadı gəlib gözlərimin önündə dayanır və özümdən asılı olmayaraq, yer üzünün əşrəfi dediyimiz insan xislətinə, daşıdığım insan adına nifrət eləyirəm. Mikoyanların, şaumyanların, baqramyanların həqiqətdən uzaq olan qatı millətçi ibarələri, qətlə yetirilən minlərlə günahsız insanların ruhunu təhqir etməkdən başqa bir şey deyil. Siz də bilərəkdən və ya bilməyərəkdən qatilə allı-güllü çiçədən qəhrəman donu biçib, onun şərəfinə badə qaldırmaq istəyirsiniz.

Eduard Çuburdanidze bu sözləri dedikcə müsahibi xəcalət çəkirmiş kimi başını aşağı salıb, oturduğu yerdə büzüşür, kiçilir və öz-özünə düşünürdü: – Pah, guya ki, xristiandır! Öz dinimizdəndir! Əbləhin bu dərəcədə türkpərəst olduğunu bilsəydim, onunla kəlmə kəsib danışmazdım.

Andranik düşdüyü gülünc vəziyyətdən çıxmaq üçün nə etmək barədə fikirləşirdi. Əlacı olsaydı, qatarın sürətini yüz dəfə artırıb, bir göz qırpımında mənzil başına çatardı və Eduarda tüpürüb ondan biryolluq yaxa qurtarardı. Həm də xəyalından keçirdi ki, ilk adı olan Xaçaturun dəyişdirilib Andranik qoyulmasında gorbagor olmuş atası necə də səhv edib.

(Ardı var)

Əli İLDIRIMOĞLU

525-ci qəzet.- 2010.- 30 aprel.- S.6.