Bir de görüm A

Bir de görüm A!

Elxan Qaraqanın “A” romanı haqqındakı tənqidlərə cavab

II hissə – A.B

Yazının bu hissəsini “A” romanı haqqında yazılan məqalələrə (əgər onlardan bəzilərinə doğrudan da məqalə demək olarsa) həsr etmişik. Roman haqqında bəzən nadanlıq, bəzən nadanlıq + qısqanclıq, bəzənsə sadəcə, cəsarətsizlikdən irəli gələn bu yazıların bir qismi “Azadlıq.orq” saytına yerləşdirilib və biz də məhz sözügedən yazılara əsaslanacağıq. Bu yazıların müəllifləri sırasına E.Tofiqqızı, C.Ramazanov və T.Əlişanoğlu aiddir.

Elnarə Tofiqqızının “A” romanında bütün obrazlar yarımçıqdır” yazısının təkcə adına baxmaq yetərlidir ki, onun çağdaş nəsr və onun tələblərindən təəssüf hissi doğuracaq qədər uzaq olduğunu anlayasan. Bu yazını oxuyanda yada 70-80-ci illərin dissertasiyaları düşür. Belə bir durum, əlbəttə ki, təkcə Elnarənin günahı deyil. Bu, universitetlərimizin filologiya fakültələrində təhsilin hələ də sovet dönəmi səviyyəsində qaldığını göstərir.

Obrazların bütövlüyü kimi tənqidi-realist nəsrin ən başlıca prinsipindən hələ postmodernizm imtina etmişdi. Postmodernist filosof-nəzəriyyəçilər, yazıçılar dəfələrlə bəyan ediblər ki, ənənəvi realist nəsrdən fərqli olaraq onlar üçün vacib olan xətti təhkiyə və xarakter yox, situasiya və ondan çıxış yoludur. Buna inanmaq üçün internetdə postmodernizm haqqında istənilən bir yazıya ötəri göz gəzdirmək kifayətdir. Bunlardan bir qismini biz son on il ərzində tərcümə edib müxtəlif mətbu orqanlarda dərc də etdirmişik: İ.İlin, L.Andreyev, İ.Adelgeym, A.Dugin, D.Zatonski, İ.Nikitinadan və s.

Konkret örnək üçün dünya ədəbiyyatına getməyib diqqəti gözümüz önündə yaranan ən tipik postmodernist əsərlərə yönəltmək istəyirik. Məsələn, görəsən, K.Abdullanın “Yarımçıq əlyazma” romanında sözün ənənəvi anlamında xarakterdən danışmaq olar? Birmənalı demək olar – yox! Əvəzində burda çoxşaxəli labirint (Boğazca Fatmanın qeyri-qanuni doğulmuş casus oğlunun atası kimdir?) və ondan hamılıqla çıxış cəhdi ilə üzləşirik.

Elxan isə nəinki postmodernist roman yazıb, postmodernizmin özünə də qarşı çıxan alternativ nəsr yaratmaq istəyib. Odur ki, “A” romanına realist nəsrin parametrləri ilə yanaşmağın özü artıq bəri başdan yanlışdır, hansı mövqedən olursa-olsun. Bu rakursdan yanaşanda Elnarənin realist nəsrin ölçüləriylə bağlı – “obrazların yarımçıqlığı”, “tipikləşdirmə və ümumiləşdirmə”nin yoxluğu, bir situasiyadan digərinə “keçidlərin uzlaşmaması”, hadisələrin “qeyri-real, xəyali düşüncənin məhsulu olması”, “məntiqi ardıcıllığın pozulması”, “məkan-zaman qarışıqlığı” və s. kimi ittihamları avtomatik olaraq öz önəmini itirir və tənqidçinin özünə qarşı çevrilir. Birbaşa deyəcəm, Elnarə istər milli, istərsə də çağdaş dünya ədəbi prosesində gedən olaylardan bilmərrə xəbərsizdir. Və buna görə də almanı litrlə, yaxud suyu kilo ilə ölçür.

Tənqidçi xanım eyni metodoloji yanlışlığı romanın dilinə münasibətdə də büruzə verir”. “A” romanında Azərbaycan dilinin potensialından nəinki istifadə olunub və zənginləşdirilib, hətta dilin daxili qanunauyğunluqlarına yad olan söz və ifadələr işlədilib. Məsələn, “yeşik”, “zibilçə”, “priyom”, “kolonka”, “kapüşon”, “brat”, “roqatka”, “kapriz”, “paranoik”, “lavina”, “aparatura” və s.”. Milli ədəbi dilin saflığının qorunub saxlanılmasının vacibliyini vurğulayan Elnarənin vətənpərvərliyini alqışlamaqla yanaşı burda yozulmasına ehtiyac duyulan bir neçə məqam üzərində dayanmağı lazım bilirik. Əvvəla, danılmaz faktdır ki, sovet dönəmindən üzü bəri rus dilinin təsiriylə bu sözlərin hamısı məhz canlı danışıq dilində özlərinə yaşamaq haqqı qazanıb. Elnarə xanım isə sözügedən məqaləsində “Ədəbi dilin canlı dilə uyğun inkişaf etdirilməsi ədəbiyyatın əsas missiyalarından biridir” yazmaqla özü-özünün əleyhinə gedir və təkcə elə bu ziddiyyətin özü tənqidçinin fikirlərinin ciddiliyini istisna edir.

İkincisi, dil donuq, konservləşdirilmiş sözlər yığını yox, daimi dialektik inkişaf və başqa dillərlə ardıcıl əlaqədə olan canlı prosesdir, xüsusən də dünya dilləri ilə kommunikasiya imkanlarının aşırı sınırlara çatdığı indiki dönəmdə. Bu prosesdə dilə yabançı dillərdən sözlər də daxil olur, yüz illər boyu işlənən sözlər burdan çıxır da. Əgər Elnarə düşünən kimi olsaydı, Elxan öz romanını Füzuli qəzəlləri, yaxud əski türk daş kitabələrinin diliylə yazmalıydı.

Üçüncüsü, bədii əsərdə müəllif və personajın dili fərqli anlamlar daşıyır. Müəllif təhkiyəsində bu qəbil sözlərin işlədilməsi bəlkə də onun ayağına suç kimi yazıla bilərdi. Romanın finalında isə anlaşılır ki, bütün təsvir olunanlar xəstəxanada yatan, xarakterik koloritə malik bir dillə düşünən şəhər uşağının yaddaşındakı proseslərin qallüsinasiya şəklində təzahürüdür və deməli, müəllif yox, personaj fikrinin ifadələridir.

Burda ikinci bir məsələ açılır: Elnarə xanım romanın finalını, deməli həm də bütün əsəri düzgün anlamayıb. Onun müəllif qarşısına məntiqi ardıcıllıq, məkan-zaman keçidlərinin aydınlığı, bütöv obrazlar və s. bu kimi tələblər qoymasının səbəbi də əsərin strukturu və janrını, müəllifin qayəsini bütövlükdə düzgün anlamaması ilə bağlıdır. Axı yuxuya bənzəyən qallüsinasıyadan hansı məntiq, zaman-məkan ardıcıllığı və s. gözləmək olar. Aristotelin “təqlidini” burda Platonun “xatırlaması” əvəz etdiyi kimi, real məntiq də məntiqsizliyin irreal məntiqiylə əvəzlənir. Elxan realist nəsr üçün səciyəvi olan reallıq illüziyası yaratmağa nəinki çalışmır, finaldakı qallüsinasiya məsələsi göstərir ki, həm də bunu gizləmir. Maraqlıdır ki, Elnarə xanım özü müəyyən bir məqamda bu faktı dumanlı şəkildə sezərək, “HOST-da keçmişini danışan gənclərin həyatı reallıq yox, qeyri-real, xəyali düşüncənin məhsulu təsəvvürü yaradır” deyə qeyd etsə də, faktı düzgün yoza bilmir. Çünki romanı çözmək üçün nəzəri hazırlığı yoxdur, nəticədə metodoloji səhvə yol verir və “A” müəllifinin obrazlarını “yarımçıq” saydığı halda onun özünün bir tənqidçi kimi formalaşmasına ciddi ehtiyacı olduğu üzə çıxır.

E.Tofiqqızı yazıçının qarşısına “millilik” tələbi qoymaqla bizi yuxarıdakılardan heç də önəmsiz olmayan üçüncü bir məsələnin üzərində durmağa vadar edir. “Dünya ədəbiyyatında müxtəlif müəlliflərin toxunduğu bu mövzuya milli prizmadan yanaşan E.Qaraqanın işlətdiyi sözügedən mətn parçalarının heç birində millilik yoxdur. Yeganə Dədə Qorqud və Qıpçaq Məlik qarşılaşdırmasıdır ki, bu uğursuz bənzətmə də “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanından yox, Anarın ssenarisi əsasında çəkilən “Dədə Qorqud” filmindən alınmış bilginin təsiri bağışlayır. Bu tip məlumatsızlıq təsəvvürü yaradan yanlışlıqlar yazıçı üçün bağışlanmaz səhvdir”. Burda çözülməsi gərəkən bir neçə məsələ var. Birincisi, romanda Dədə Qorqudla yanaşı digər milli folklor nümunələri (“Məlikməmmədin nağılı”, “Ağ atlı oğlan” və s.) ilə də ilişgili məqamlar var. Elnarənin eyni bir cümləsində işlənən “milli prizmadan yanaşır” və “millilik yoxdur” ifadələri isə artıq özləri bir-birini istisna edir. Demək, tənqidçi ya nə dediyini bilmir, ya da dediyinin fərqində deyil. Üçüncüsü, millilik bədii mətnə yanaşmanın estetik yox, ideoloji ölçüsüdür və ayın-ilin bu vaxtında əsərə ideoloji ölçülərlə qiymət verməyin özü səhvdir (bağışlanmaz olub-olmadığını deyə bilmərəm, çünki prokuror deyiləm və sanksiya vermək mənim səlahiyyətlərimə daxil deyil, eləcə də Elnarə xanımın!). Əsər milli də, milsiz də ola bilər, əsas odur ki, əsər olsun, nəsə söz desin!

Əgər təkcə ədəbi-bədii düşüncə yox, sözün bütün anlamlarında qloballaşma erasında yaşadığımızı nəzərə alsaq, bədii ədəbiyyatda mütləq millilik tələbi ümumən absurd səslənir. Məsələn, Elnarənin düşündüyünün tam əksinə olaraq, hələ 100 il öncə Coys “Kütlə günü” məqaləsində yazırdı ki, yazıçı özünü nəinki milli və dini, hətta ailə buxovları ilə belə bağlamamalıdır. Bu, onun azadlığını əlindən alır. Yazıçı, əgər doğrudan da, böyük sənətkar olmaq istəyirsə, günlərin bir günü çıxıb getməlidir- evdən, millətdən, vətəndən, əhli-aləmdən, nəhayət, bu dünyadan. Ömrünün sonunda sevimli Rusiyasından, sevimsiz Sofyasından, Yasnaya Polyanasından, qraf titulundan, yazıçı şöhrətindən qaçıb uzaq, yad Ostapovo stansiyasında canını tapşıran Tolstoy baba kimi. Gedib o dünyanın qapısından qayıdandan və haqqı dərk edəndən sonra “Üz çevir əhli-aləmdən ayaq tutduqca qaç, nə oğula, nə qıza, nə dusta, nə yarə bax” deyən Molla Pənah kimi... Bir də ki, Elnarə xanım niyə milliliyi məhz milli bədii abidələrdən sitat çəkməkdə görür, niyə onun fikrincə millilik gerçək həyatdan yox, hökmən kitabdan gəlməlidir? Bəyəm milli həyatın sosial eybəcərliklərini göstərməyin özü millilik deyil və Elxan da məhz bunu etməyibmi?

Millilik-qloballıq məsələsində belə bir mövqedə durmağımızın tarixi-fəlsəfi əsası da var. Platondan tutmuş XVII əsr italyan tarixçisi Vikoya, Vikodan da məşhur modernist tarixçi alimlər Şpenqler və Toynbiyə qədər bir çoxlarının təsdiq etdiyi kimi tarixi traektoriya düz xətt yox, çevrə boyunca gedir. Düz xətdən fərqli olaraq isə, çevrə qaçılmaz təkrarla bağlıdır. Tarix təkrar olunur, əlbəttə, olduğu kimi yox, hər dəfə fərqli müstəvilərdə. Bu nəzəriyyəni millilik-qloballıq məsələsinə tətbiq etsək və son min ilin və əsrin qabarıq ədəbi-bədii faktlarını göz önünə gətirsək, belə bir mənzərə cızmaq olar. Minilliyin əvvəlində duran Nizami qlobal, ikinci yarısının əsasını qoyan Füzuli isə milli şairdir. Buna uyğun olaraq, son əsrin ilk əlli ili qloballaşma, ikinci yarısı isə milliləşmə dövrü idi. Buna görə, əsrin birinci yarısında Nizami, ikinci yarısında isə Füzuli daha qabarıq nəzərə çarpırdı. İndi yeni minillik, yeni Nizami erası, yeni qloballaşma başlayır və bu proses ən azı əsrin ortalarına qədər davam edəcək. Əsrin ortalarından etibarən isə bu qloballaşmanı yenidən milli özünəçəkilmə əvəzləyəcək. Dialektika qanunu üstündə duran tarixdə heç bir inkişaf itkisiz baş vermir. Tərəzinin bir gözü qalxanda, o biri hökmən enir. Bu, tarixin ana yasasıdır. Sözügedən tarixi-sosial faktın təbiətlə bağlı variantı ayın cazibə qüvvəsinin təsiri ilə dənizdə baş verən daimi qabarma-çəkilmələrdir. Yazıçının istedadının bir əlaməti də bu tarixi əvəzlənmələr, qabarma-çəkilmələri canında-qanında duymasıdır. Gənc olmasına baxmayaraq, qlobal düşünən Elxan bir yazıçı kimi tarixi duysa da (bəlkə də əksinə, bu işdə məhz gəncliyi onun köməyinə gəlir; gənc beyin millilik dönəmindən – ötən əsrin ikinci yarısından qalma nəzəriyyə və postulatlarla dolmayıb), Elnarə xanım bir tənqidçi kimi zamanı, təəssüf ki, duymur. Və deməli, tənqid nəsrdən geridə qalır, halbuki əksinə olmalıydı. Bütün bu nəzəri-tarixi haşiyədən məqsəd odur ki, Elnarə xanım qorxmasın, hayana üz tutsaq da, onsuz da hər əlli ildən bir hərlənib-fırlanıb öz milli qamışlığımıza qayıdırıq. Amma neyləyək ki, indi milli özünəçəklmə yox, qlobal qabarma dönəmidir.

Beləcə, bütün yazı boyu metodoloji səhvlərə yol verə-verə finişə çatan Elnarə xanım axır ki, bircə dəfə olsa da, “düzgün” mülahizə irəli sürür: “Verilən bu xırda qeydlərin özü bir daha təsdiqləyir ki, roman janrının minimal tələblərinə cavab verməyən sözügedən kitab ədəbi-tənqidin predmetinə çevrilə bilməz”. Tamamilə razıyıq. Doğrudan da, “A” realist romanın minimum tələblərinə nəinki cavab vermir, hətta ilk cümləsindən sonuncuya qədər ona alternativdir, çünki müəllif məhz bunu istəyir – birbaşa yox, alternativ cavab! Sadəcə, tənqidçi yazıçını başa düşmür.

Tənqidin predmetinə çevrilmək məsələsinə gəlincə, yazılı-şifahi bütün müzakirə və dartışmalara baxmayarq, mən də elə düşünürəm ki, “A” sözün ciddi mənasında hələ də tənqidin predmetinə çevrilməyib və bu, roman müəllifi yox, tənqidin özünün suçudur. Hər cür yenilyi qara görmək üçün gözünə eynək taxan, eşitməmək üçün qulağına pambıq, ətrini duymamaq üçün burnuna pambıq tıxayan, taxma dişli, yorğun Azərbaycan ədəbi-tənqidini on doqquz yaşlı, çevik təfəkkürlü “A” müəllifindən nə az, nə çox, düz bir əsr ayırır. Tənqid ötən əsrin ibtidasında qalıb. Bir də ki, “A”nı yazı predmetinə çevirən E.Tofiqqızı özünü tənqidçi saymırmı?

Hər cür prokuror sanksiyasından uzaq məsləhət tərzində demək istərdik ki, E.Qaraqanın mətnində, ümumən bundan sonra da tədqiq edəcəyi mətnlərdə əlinə zərrəbin alıb cümlə və hərf səhvləri axtarmaqdansa, qoy Elnarə xanım məsələnin kökünə varsın, mətni bütöv görsün, bunun üçün təbiidir ki, nəzəri hazırlığını artırsın. Hələ yüz əlli öncə, Belinski söhbət şeirdən gedəndə mətnə belə yanaşmanı “misra tənqidçiliyi” adlandırırdı. Bunları ona görə yazırıq ki, yol verdiyi bütün yanlışlıqlara baxmayaraq Elnarə xanımda müəyyən potensialı da görürük. Amma o da hiss olunur ki, Elnarə hələ universitet auditoriyalarında öyrəndiyi konservativ bilgilərin təsirindən çıxmayıb, canlı ədəbi-bədii prosesin havasını almayıb. Bununla da, millilik və realizm Troyasını qorumağa əbəs cəhdlər göstərərkən Axillesin qılıncından həlak olan amazonka Penfesileyanı xatırladır. Bu Axilles isə gah qabaran, gah çəkilən əlahəzrət Zamanın özüdür. Halbuki, Elxanın ədəbi nəslinin təmsilçilərindən biri kimi “A” romanını düzgün başa düşmək və qiymətləndirməyi Elnarə xanımdan gözləmək daha məntiqi olardı.

Sonuncu fikri “Müsabiqədə birinci olan “A” romanı plagiatdır” adlı yazının müəllifi Cavid Ramazanova da şamil etmək olar. Bütün yanlışlıqlarına baxmayaraq sakit və özünəgüvəncli hakim ədasını məqalə boyu əvvəldən axıracan saxlayan E.Tofiqqızının əksinə, antielxan kompaniyasının gənc “bombardiri” yazısına “müsabiqədə birinci yerə layiq görülən Elxan Qaraqanın “A” romanını oxudum və dəhşətə gəldim” kimi zil notlar üstündə başlayır. C.Ramazanovu belə “dəhşətə” gətirən nədir? Sualın cavabı dərhal verilir: “Əsər başdan-ayağa plagiatdır. .. Bəs ədəbiyyat tənqidçiləri hara baxır? “A” romanı 1999-cu ildə David Finçerin Çak Palanikin romanı əsasında çəkdiyi “Döyüş klubu” (“Fight club”) filminin plagiatıdır. Bir balaca kino ilə maraqlanan adamın bu kino haqqında məlumatı olmalıdır”. Cavid, gördüyümüz kimi, Elnarədən daha bir məsələdə fərqlənir – əsərin təsirlənmə mənbəyini göstərir. Amma faktın şərhində Elnarədən geri qalmayan yanlışlığa yol verir. Söhbət, əlbəttə ki, plagiat məsələsindən gedir. Bu konuya girişməklə sadəcə Elxana qarşı haqsız münasibəti yox, ümumən bu qəbil yersiz ittihamların son illər az qala dəb halına gəlməsi amilini də nəzərə alırıq. Kimin kimdən xoşu gəlmirsə, dərhal onu plagiatda suçlayır.

Fikrimiz tam aydın olsun deyə, burda plagiatla ilgili daha bir nəzəri remarka çıxmaq zorundayıq. Bir müəllfin digərinə münasibətinin bir neçə dərəcəsi var və bunları müsbətdən mənfiyə doğru belə sıralamaq olar: yaradıcı təsirlənmə, reminissensiya – nəzirə, epiqon – təqlid, ədəbi oğurluq – plagiat.

Plagiat termindir və termin kimi də dəqiq mənaya malikdir – bir şəxsin başqasının əsərini götürüb öz adına dərc etdirməsi! Məsələn, F.Bodenştetin M.Ş.Vazehin şeirlərini Almaniyaya aparıb öz adına dərc etdirməsi kimi. Bəyəm Elxan Ç.Palanikin romanını öz adına dərc etdirib? Belə deyilsə, onda “A” romanı müəllifinə cavidanə münasibətin bircə adı var – böhtan! Elxanın “plagiatçılığından” dəhşətə gələn Cavid ya məsuliyyətsizlik, ya qısqanclıq, ya nadanlığından irəli gələn açıq-aşkar böhtanı ilə özü daha çox dəhşət doğurmurmu? “Həə, bir də müsabiqənin iştirakçıları bu kitabı ingilis dilinə tərcümə edərək, xaricdə çap etmək niyyətindədirlər. Onlara bir nəfər deməlidir ki, dünaynın sivil, mədəni ölkələrində müəllif hüquqları kimi bir anlayış var”, deyən Cavidin yadına bir şeyi salmaq istəyiriq ki, həmin o “sivil, mədəni” ölkələrdə böhtana görə adamı məhkəməyə vermək və vurulmuş mənəvi ziyana görə böhtançının üstünə pul cəriməsi qoymaq ənənəsi də var.

Cavid Palanikin və Elxanın romanlarında əvvəldən-axıracan “dəhşətli” paralellər tapır. Tapdığı paralellərin doğruluğuna sözümüz yoxdur – kor kor, gör, gör! Amma çəkdiyi zəhmət və fikrini sübut etmək arzusunun şiddətinə rəğmən bütün bunlar “A”nın plagiat olduğunu yox, Cavidin plagiat anlayışının nə qədər yanlış olduğunu göstəir. Burda təsir, ən uzağı təqliddən söhbət gedə bilər, plagiatdan isə heç bir halda! Əgər Cavidin meyarı ilə yanaşsaq, onda ərəb əlifbası ilə yazanlar istisna olmaqla, əlinə qələm alan hər kəs plagiatçıdır. Çünki B.Şounun diliylə desək, hamı soldan sağa yazır. Məsələn, Cavidin “A” ilə “Döyüş klubu” arasında apardığı paralellər, struktur və ideya oxşarlıqlarını bu və ya digər dərəcədə uğurla aşağıdakı əsərlər arasında da aparmaq olar:

“Xəsis” (Molyer) – “Hacı Qara” (M.F.Axundov);

– “Müfəttiş” (Qoqol) – “Ölülər” (C.Məmmədquluzadə);

– “Faust” (Höte) – “İblis” (H.Cavid);

–“Polkovnik Şaber” (Balzak) və “Dirilən adam” (M.Cəlal);

– “Karl və üç yoldaş” (Remark) və “Dağlar arxasında üç dost” (İ.Əfəndiyev);

– “Sakit Don” (Şoloxov) – “Dəli Kür” (İ.Şıxlı);

– “Madam Bovari” (Flober) – “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” (Anar);

– “Ustad və Marqarita” (Bulqakov) – “Qətl günü” (Y.Səmədoğlu);

– “Şaqren dərisi” (Balzak) – “Alma almaya bənzər” (A.Axundova);

– “Yüz ilin tənhalığı” (Markes) – “Köç” (M.Süleymanlı);

– “Sonuncu möhlət” (V.Rasputin) – “Son döyüş” (A.Abdulla);

– “Patriarxın payızı” (Markes) – “Azadlıq” (A.Məsud);

– “Albalı bağı” (Çexov) – “Köhnə ev” (Ə.Əmirli);

Nəzərə alın ki, mən yalnız ilk yada düşənləri yazıram. Cavid indi nə deyir, durub klassiklərimizi, adlı-sanlı çağdaşlarımızı elliklə plagiatdamı suçlayaq? Axı onlar zaman-zaman milli bədii düşüncəmizlə dünya ədəbiyyatı arasında körpü salıb, fikrimiz, düşüncəmizin “qamışlıqdan” çıxması işinə xidmət ediblər. Eyni işi yeni zamanda gənc bir oğlan yerinə yetirirsə, niyə ona böhtan ataq, plagiat damğası vurmağa cəhd edək? Yalnız Elxan kimi gənclərin ardıcıl cəhdləri sayəsində milli bədii fikrimiz əyalət çərçivələrini dağıdıb dünya ədəbiyyatı meridianlarına çıxa bilər. R.N.Güntəkin, S.Ali, S.F.Əbasıyanıq, O.Kamal, Ə.Nesin, K.Tahir, H.N.Adsız, Y.Kamal və s. çoxsaylı nasirlərdən sonra türk ədəbiyyatında bu missiyanı yerinə yetirmək şərəfi O.Pamuka nəsib oldu. Kim deyə bilər ki, türk orxanlarının işini 20-30 ildən sonra milli ədəbiyyatımız qarşısında məhz elxanlar yerinə yetirməyəcək?

Nəhayət, daha bir məqama da toxunmaqla plagiat məsələsi ilə bağlı fikirlərimizi yekunlaşdıraq. İstər Qərb, istərsə də Şərq ədəbiyyatında ta ki XIX əsrəcən ədəbiyyat əsasən reminissensiya-nəzirə üstündə qurulub. Antik dövr və ortaçağda yeni mövzu yox, ənənəvi mövzunu yenidən işləmək şərt sayılırdı. “Oresteya” mövzusunu Esxil də, Sofokl da, Evripid də işləyib. İntibah mədəniyyəti min il davam edən xristian asketizmindən sonra antik həyatsevərliyin dirçəlişindən başqa bir şey deyildi. Klassisizm isə mövzunu antik ədəbiyyatdan götürməyi artıq qeyd-şərtsiz doqma, mütləq imperativ kimi qoyurdu. Nizami “Xəmsə”sinə daxil olan dastanlardan birincisi Sənaiyə, üçü Firdovsinin “Şahnamə”sinə istinadən yazılmışdı. Nizaminin “Leyli və Məcnun”una 140-dan artıq nəzirə qələmə alınıb. E.Po “Qarğa” mövzusunu T.Qotyedən, A.Pembo isə Podan götürüb. Hətta ən böyük modernist yazıçının (C.Coys) ən məşhur əsəri (“Uliss”) belə adından tutmuş süjet və daxili strukturuna, obrazlarına qədər Homerin “Odisseya”sına modern yanaşmadır. M.Broddan başlayaraq kafkaşünasların əksəri Kafkanın roman və novellalarını “Bibliya” olaylarına modernistik variasiyalar kimi şərh edirlər və s.

İstəsən də, istəməsən də hər bir mətn gözə görünən və görünməyən minlərlə tellərlə digər mətnlərlə bağlanır. Müəllif bunu bəzən bilərəkdən etdiyi kimi, bəzən də bilməyərəkdən edir. Deməli, bütün mətnlər öz aralarında şəbəkə yaradaraq vahid bir hipermətn yaradırlar. Mətnin önəmi də onun əlahiddəliyi yox, bu vahid mətnlər mətni ilə nə dərəcədə əlaqələnməsində, Haydeggerin dili ilə desək, özündən əvvəlki mədəniyyətlə nə dərəcə dialoq qura bilməsindədir. Və buna görə ən çağdaş estetika nəinki təsir, hətta hər növdən olan (açıq və gizli) plagiatı belə təbii qəbul edir. Odur ki, “bütün dünyanın qəzetləri yazar ki, bəs, eşitmisinizmi, Azərbaycan adlı neft ölkəsində ədəbiyyat müsabiqəsi keçirilib və plagiat əsər birinci yerə layiq görülüb, heç kimin də xəbəri olmayıb” deyə haray-həşirlə milli təəssübkeşlik hissləri sərgiləyən Cavidə demək istəyirik ki, qorxmasın! Birinci ona görə ki, dünya plagiatın nə olduğunu Caviddən yaxşı bilir. Belə olmasaydı, O.Pamukun U.Ekonun “Qızılgülün adı” romanından “plagiat” olan “Mənim adım qırmızı”sına YUNESKO-nun mükafatı verilməzdi. İkincisi isə Caviddən fərqli olaraq dünya, yuxarıdakı ədəbi-tarixi remarkadan da göründüyü kimi, plagiatdan “dəhşətə” gəlmir. “A” romanını oxuyanda Cavidi bürüyən azərbaycansayağı dəhşət, olsun ki, gənc dostumuzun Hollivudun “dəhşət” filmlərinə çox baxmasından irəli gəlir. Amma olmazmı Amerikanın kommersiya xarakterli filmlərinə baxmaqdan bezəndə adam bir az da ədəbiyyat öyrənsin?

Nəhayət, T.Əlişanoğlunun “Azadlıq” Radiosu məndən “A” romanı barədə fikir istədi, əvəzində bu yazını yazdım” adlı yazısı. Milli Kitab Mükafatının məlum nəticələrindən dolayı “dərin xəcalət hissi” keçirdiyini yazan, “qalibi mühakimə etmirlər” aforizmini yazısının nəqəratına çevirən T.Əlişanoğlunu ilgiləndirən “A” romanı barədə “professional elmi” qənaətlər irəli sürməkdən daha çox, özünün müsabiqənin jüri üzvləri sırasına daxil edilməməsi ilə bağlı umu-küsü, giley-güzarını izhar etməkdir. Və bu zaman bir məsələ ənənəvi olaraq onun diqqət mərkəzindədir: gah nala, gah mıxa vurmaqla həm qalib, həm də onun əleyhdarlarının rəğbətini qazanmaq, “dovşana qaç, tazıya tut” demək. Fikrimizə konkret örnək kimi diqqəti T.Əlişanğolunun təkcə bu yazısı yox, bütün yazıları üçün səciyyəvi olan bir məqama yönəltmək lazım gəlir: “Qalibləri mühakimə etmirlər; “A” romanını plagiatda suçlayan cavan və ehtiraslı publisistin (C.Ramazanov nəzərdə tutulur – Ə.C.) araşdırmalarını alqışlamaqla, bu mövqeyə çox da məhəl qoymuram”. Görürsünüzmü, eyni bir adamı həm “alqışlayır”, həm də onun mövqeyinə “məhəl qoymur”. Nə şişi, nə kababı yandırmaq istəməyən ənənəvi Tehran oyunbazlığı və ibarəpərdazlığı! Palanikin romanını oxumamaq, Finçerin filminə baxmamaqdan (özü bunu yazıda etiraf edir) irəli gələn, ümumən məlumatsızlıqdan doğan özünə güvəncsizlik və qətiyyətsizlik!

İki sual doğur. Birincisi, əgər T.Əlişanoğlu, özünün də etiraf etdiyi kimi, Palanikin romanı və Finçerin filmindən xəbərsizdirsə, plagiat haray-həşiri qaldıran Cavidi alqışlayanda (yaxud onun mövqeyinə məhəl qoymayanda) nəyə əsaslanır? İkincisi, belə tənqidçini jüri üzvləri sırasına qatmayan Milli Kitab Mükafatı təşkilatçıları haqlı deyillərmi?

Amma Palanik, Finçer konkret məsələlərdir, Hollivud ildə saysız-hesabsız filmlər çəkir, elə təkcə Çində isə ildə minlərlə roman dərc olunur və bütün bunlardan hali olmaq tənqidçinin borcu olmadığı kimi, həm də imkanları dışındadır. Söhbət nə Palanik, nə də Finçer yox, onların adı ilə təmsil olunan, dünya çapı və ekranında artıq neçə-neçə təmsilçisi olan yeni sənət tendensiyasından gedir və bundan xəbərsiz olmaq tənqidə (özü də “professional” tənqidə) iddialı birisi üçün ən azı qəbahətdir. Məhz bu savadsızlıq T.Əlişanoğlunu “A”nın metod və janr təyinatında belə dumanlı, qeyri-müəyyən, ellektik sonuclara vardırır: “A” psixoloji roman, şərti (müasir nağıl) və ideya romanı poetikalarını bir-birinə qatışdırır və sonra sanki postmodern təcrübəsi ilə (əslində daha çox bu cür romanlara təqlidlə) hər birinə yolu açıq qoyur”.

İlahi, bu Elxanda nələr varmış, bu nə imiş belə, bu cılız bədənə neçə cahan yerləşirmiş? Vur-tut 19 yaşın ola, amma roman nəzəriyyələrinin altından vurub, üstündən çıxasan, psixoloji roman (!), şərti-nağıl romanı (!!), ideya romanı (!!!) poetikalarını bir-birinə qarışdırasan, üstəgəl postmodern roman təcrübəsinə (nida ehtiyatım tükəndi) əl atasan və hələ desən, axırda da “yolu açıq qoyasan”, hansısa bir mahnıda deyildiyi kimi “sonsuza kadar”... Bəlkə söhbət ədəbiyyatda ilk addımlarını atan bir gənc yox, 60 yaşdan sonra “Dərviş və ölüm”ü yazıb dünyanı şoka salan akademik M.Selimoviçdən, ya da 30 il semiotikadan dərs deyib 50 yaşında dünya bestsellerləri sırasına “Qızılgülün adı”ını daxil edən U.Ekodan gedir? Xeyr, sadəcə, “professional” tənqidçi T.Əlişanoğlu əsərin metod və janr təyinatını verə bilmir və bu karsızlığını öz ənənəsinə sadiq qalaraq terminoloji duman altında ört-basdır etmək istəyir. Qatıb-qarışdıran da, çözüm verə bilmədiyi məsələni açıq qoyan da Elxan yox, onun özüdür. Və sadəcə dərin yox, dərindən dərin xəcalət hissi məhz burda doğur.

Metod və janr məsələsiylə bağlı sualın cavabı isə əslində sadədir. “A” nə psixoloji, nə nağıl, nə ideya, nə də postmodernist roman yox (bu qeyri-dəqiq təsnifat bizim yox, Tehranındır), bütün bunların hamısına məxsus elementləri bu və ya digər dərəcədə özündə daşıyan, kontrkultura səciyyəli alternativ romandır. Təxminən on il öncə yazılarımdan birində “postmodernizm” sözünü görüb diksinən T.Əlişanoğlunun heyrətini hələ də xatırlayıram. Tehran o vaxtlar adətən s“modernist bir şairi” oxuyub “diksinərdi”. Axır illərdəki yazılarından isə görünür ki, AYB-dən gedəndən sonra daha çox “diksinməyə” başlayıb. Məsələn, S.Baycanın “18,6”-sını oxuyanda. Hesab edirəm ki, onu ikinci dəfə on ildən sonra ciddi bir şeylə – alternativ nəsr anlayışı ilə diksindirməyin əsl vaxtıdır. Amma Tehranın bəxtindən burda məqaləmizin ikinci hissəsi bitir və biz alternativ nəsr və konkret olaraq “A” romanı ilə bağlı fikirlərimizi yazının növbəti – üçüncü hissəsinə saxlamaq zorunda qalırıq.

(ardı var)

Əsəd CAHANGİR

525-ci qəzet.- 2010.- 7 avqust.- S.24-25.