Nəşrlərdə kənara qoyulmuş mətbu əsərləri

Milli iftixarımız Üzeyir Hacıbəylinin anadan olmasının 125 illiyi tamam olur. Bu tarixi xalqımız milli bayram kimi qeyd edəcəkdir. Hazırlıq işləri artıq başlanmışdır. Üzeyir bəyin, onun zəngin irsinin pərəstişkarı kimi mən də, neçə ildir ki, bu dahi şəxsiyyətin yaradıcılıq irsini, xüsusilə bu vaxtadək olan nəşrlərdə kənara qoyulmuş, hətta heç yerdə adı belə çəkilməyən mətbu əsərlərini aramaqla məşğulam. Hələlik 1904–1917-ci illərdə dövri mətbuat orqanlarında dərc olunmuş 150-dən artıq əsərini toplamış, onları ərəb əlifbasından müasir əlifbaya çevirmişəm. Bu əsərlərlə oxucuları “525-ci qəzet” vasitəsilə tanış etmək istədim.

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Yaponiyanın müxtəsər tarixi

İyə-Nasudan sonra onun nəvəsi İsyə-Mitso Syequn olduğu zaman Yaponiyada dərəbəylik (feodalizm) tərzi-idarəsi möhkəmləşdi. Yaponiya məmləkəti mütəəddid vilayətlərə bölündü. Hər vilayətə klan-yaxud xanlar nəslinin təhti-idarəsinə keçdi. Bu nəsillərin böyüklərinə daimiyus deyirlərdi. daimiyuslar öz vilayətlərinin daxili işlərində, məsələn, vergi almaqda, qanun və nizam qoymaqda, məhkəmə qurmaqda müstəqil idilər. Ancaq bəzi ittifaqlarda Syequn hökumətindən izn və rüsxət alardılar. Məsələn, kağız pul buraxmaqda. Bəzi daimiyusların vilayətləri çox böyük idi. Amma bəzilərininki bir neçə verst yerdən ibarət idi. Haman bu zamanlarda Yaponiya əhalisi də dörd sinfə bölündülər. Birinci sinfi təşkil edənlər əskəri sinif olub vilayət hökumətini öz əllərində saxliyordular. Bu sinfin adına samuray deyirdilər. İkinci sinif flam və ziraətçilər idi. Üçüncü-sənətkarlar. Dördüncü isə tacirlər. Flam və ziraətçi sinif daimiyusun və samurayların nökərləri yerində idilər. Lakin sənətkarlar və tacirlər öz işlərində müstəqil idilər.

İstər İyə-Yasu, istər onun övladı Mikadoya böyük bir ehtiram göstərirdilər və hər vəqt Syequnluq mənsəbinə ondan izn istərdilər. Bu mənsəb Taquğava nəsli üçün irsi elan edildi. Bu nəsil bitdikdən sonra o mənsəb Mito, Udari və yaxud Kisyu nəslinə keçəcək idi. Bütün hökumət genə də Syequnların əlində baqi qalmaqda idi.

Bunlar öz işlərini o qədər müdəbbiranə aparırdılar ki, qabaqca hərc-mərc olan Yaponiya sülh və asayişə üz qoya bildi. Taquğava Syequnlarının hökuməti əvvəlində Yaponiyada olan xristyan əhli təqib edilib Xeyzin vilayətində vaqe olan müqabilə və müqavət bədində hamısı qırdırıldı.

Və bir də Yaponiyaya xristiyanlar və baxüsus İspaniya və Portəgiz əhli gəlməsin deyə, Yaponiya xarici əlaqə üçün bağlı oldu. Əhaliyə tapşırıldı ki, yapon cəzirələrində başqa yerə tərpənməsinlər. Bundan başqa bir də Yaponiyada vilayətlər arasında dava və münaziələr başlandı.

Buna səbəb isə vəhilik məsələsi idi. Syequnlar asayiş və nizam bərpa etmək üçün tədbirlər görürlərdi. Lakin bu tədbirlər isə onlara qarşı xüsumətə səbəb olurdu. Vilayət başçıları bəzi vəqt Syequnların itaətindən çıxırdılar.

Zatən əyan və əşrəf tərəfindən təzyiqatə düçar olan əhali dəxi razı deyil idilər. Böylə vəsilələr ilə Syequn hökumətinə qarşı irtica qalxıb güclənirdi. Əhali bu dərəbəyliklərin tərzi-idarəsindən çox incik idi. Syequnlar tərəfindən elm və ədəbə təşviq və tərğib edilən alimlər dəxi cəmaətin haqq olduğunu görüb onun tərəfini saxlıyordular. Bu alimlərin təhti-himayəsində ədəbiyyat, elm və sənayei-tərəqqi getdikcə tərəqqi edib milli bir rəngə girdi. Bundan naşı millətin öz-özünü tanımağı və öz millətinin tərəqqisi yolunda çalışmaları başlandı. Bu yol ilə xalqın gözü açıldıqda baxıb gördülər ki, Syequnluq mənsəbi və bir də məmləkətin dərəbəylik halına düşməsi, yəni hər vilayətdə bir bəy və xanın hökumət sürməsi yapon millətinin əhli-ruhuna müxalif olan işdir. Bu idi ki, xəlq nəzərini Kioto şəhrinə ətf etdi ki, orada Mikado Syequnun əsiri kimi tək və tənha yaşıyordu. Bu zamandan etibarən Syequn əleyhinə və Mikado lehinə hərəkət başlandı. Syequnun hökmü yavaş-yavaş inqirazə üz tuturdu. Bilaxirə Syequndan bir hərəkət baş verdi ki, daha bütün nüfuzu cəmaət nəzərində qayib oldu. Böylə ki, əcnəbilər qədim zamandan bəri çox səy edirdilər ki, yaponlar ilə əlaqəyə girsinlər. Lakin bunlar öz içlərinə heç kəsi qoymamağa qərar vermişdilər. Amma Syequn 1854-cü sənədə amerikalı Perri heyətinin tələblərinə boyun qoyub onlar ilə müahidəyə girdi. Onun dalınca ingilis, Fransa və Rusiya dəxi bu yolda tələbatda bulunub 1857-1859 sənələrində Syequn ilə müahidə bağlamaqla Nağasaki, Xaqudano və İyuqağama şəhərlərini özləri üçün açdırdılar və oralarda daimi surətdə sakin olmaq haqqını qazandılar. Bundan başqa Syequn 1861 sənədə Amerikaya və Avropaya elçilər heyəti göndərdi. Bu elçilər oraları gəzib gördülər ki, Yaponiya əcnəbilərin müdaxiləsinə qarşı heç bir məmaniət təşkil etməyə qadir degildir. Lakin yapon əhalisi və Mikadonun özü bu fikirdə deyil idilər. Əcnəbilər daxil olmaqla məmləkətin “murdarlanması” heç kəsin xoşuna gəlmədi. Ona binaən əcnəbilərin qovulmalarını tələb etdilər. Syequn bu tələblərə qarşı özünü gücsüz görüb əcnəbilərə məmləkətdən çıxmaq təklif etdi və bu barədə onlar ilə danışmağa girdi. Bu halda “daymiyos”lardan (vilayət hakimlərindən) bəziləri əcnəbiləri öz gücləri ilə qovmağa təşəbbüs etdilər. Böylə ki, Xusio daymiyosu rəvayətlərə görə Kiotodan aldığı təlimata görə 1863 sənədə firəng, holland və Amerika gəmilərinə qarşı atəş açdı. Bunun nəticəsi o oldu ki, əcnəbi gəmiləri yaponların Simotuski və Susio bəndərini bombardman etdilər və 3 milyon dollar (6 milyon manat) mükafat tələb etdilər. O vəqtin Syequnu olan İye-Muts Susio knyazını cəza etmək istədi. Lakin özü məğlub oldu.

lll

Avropalıların Yaponiyaya girdirilməsindən və onlar ilə yapon millətini təhqiredici müahidələr bağlanmasından narazı olan əhalinin ədədi getdikcə artmağa başladı. Bu narazılıq istər qara camaat arasında, istər “samuray”lar (əskəri adamlar) və hətta “daymiyos”lar (xan və bəylər) arasında da artıb Syequna qarşı tuş edildi. Hər yerdə xırda-xırda üsyanlar başladı. Syequn isə qüvvəyi-müsəlləhə ilə üsyanları yatırmağa səy ediyordu. Bundan başqa bir çox alim və ürəfaları həbsə saldırırdı. Bu halda bütün asilərin nəzəri Mikadoya tərəf idi.

1867 sənədə “daymiyos”lardan Tuza adlı bir nəfəri axırıncı Syequn olan Xitotsu-Basiyə bir tələbnamə göndərib mənsəbdən əl çəkməyi və hökuməti bilzat Mikadonun özünə tapşırmağı təklif etdi. Zəif-əl-qəlb olan bu Syequn tələbnamədən mütəəssir olub əməl etməyə məcbur oldu. O halda Mikado sarayından camaata elan olundu ki, Syequnluq mənsəbi ləğv edildi və bütün hökumət işləri yalnız padşaha həvalə olundu. Bu halda Yaponiyanın padşahı indiki imperator Mutsu-Xito idi ki, o vəqt cavan idi. Syequn əleyhində olan qoşun çəkib Kiotoya getdilər və sarayı dava ilə alıb Syequn tərəfdarlarını həbs və bədi- nəfyi-bələd etdilər. Böylə nəticələr gözləmiyən Syequn bu əhvaldan mütəəssir olub öz ətrafına qoşun yığdı və otuz minə qədər qoşun ilə Kiotoya gəldi. Lakin tazə hökumətin qoşunu o tərəfdən bunun qabağına çıxıb dava başladılar. Fuşima yanında vaqe olan bu müharibə 3 gün davam etdi. Hər iki tərəfin top qoşunu dəxi var idi. Syequn qoşunu hökumət qoşunundan çox idisə də, hökumət qoşunu onlardan cürətli və cəsarətli idi. Syequn məğlub oldu və bilkülliyə hər şeydən əl çəkib budda məbədgahlarının birinə getdi. Amma onun tərəfdarları davadan əl çəkməyib davam ediyordular. Bunların bir taqımı Biyəsuyə cəm olub admiral Yenutonun təhti-komandasında olaraq bütün flot qoşununu da özlərinə cəlb etmişdilər. Tazə hökumət bunlar ilə mübarizə etmək üçün Amerikaya tapşırıq verib bir danə zirehli gəmi qayırtdırdılar və 1869-cu sənədə asilərə qalib gəlib tutdular. Admiral Yenuto Mikadoya itaətə məcbur oldu... Bu zamanlardan etibarən Yaponiya bilkülliyə tazələşməyə və Avropa dövlətləri cərgəsinə keçməyə başladı.

1868 sənə oktyabrında Mikado tac qoydu. Bu gündən Yaponiyada tazə təqvim başlayıb adına “Me-İçi” tarixi deyildi (Me-İçi- yəni maarif əsri deməkdir. Hal-hazırda Yaponiyada Me-İçi tarixinin 42-ci sənəsidir). Syequnluq mənsəbinin ləğvini tələb edən birinci şəxs daymiyos Tuza olduğu kimi, dərəbəylik üsulunun da ləğvini istəyən haman Tuza oldu. Bu zat imperatora bir ərizə verib bildirdi ki, daymiyoslara, yəni xanlara, bəylərə verilmiş olan yerlər imperatorun öz malıdır, istəsə, yeri də ala bilər. Zatən inqilab törədənlər və əhali özü və hökumət dəxi dərəbəylik üsulunun ləğv edilməsi ümumməmləkətin mənfəəti olduğunu yəqin edib bu üsulun ləğvini lazım gördü. O halda 1869-cu sənədə Tokio şəhərinə daymiyoslar və samuraylardan da vəkillər çağırıldı və böyük bir məclis quruldu. Lakin məclis əhli dərəbəylik üsulunun fəsxinə razı olmayıb heç bir iş görmədi və ona görə dağıdıldı.

İş böylə olan surətdə hökumət özü islahat başladı. İmperator hökmü ilə daymiyosluq ləqəbi fəsx edildi, əvəzində Qəvazuku, yəni nücəbalıq ləqəbi qaim oldu. Bu ləqəbi əta etmək haqqı da imperatorda qaldı. Daymiyosların qoşun adamları dağıdılıb, onlardan imperator qoşunu təşkil olundu. Yerlər və mülklər daymiyosların əlindən alınıb kəndçilərin özlərinə bağışlandı. Daymiyoslara dəyən zərərlər əvəzinə onlara hökumət işlərində böyük qulluqlar verilib daimi maaş və məvacib təyin edildi. Bu isə borca düşmüş və işləri dolaşmış olan daymiyoslara çox xoş gəldi. Və habelə daymiyoslar qulluq sahibi, kənd əhli də azad olub yer və mülk yiyəsi oldular. Bədə bütün məmləkət dəxi Avropa qaidəsi ilə əyalətlərə bölündü.

(mabədi var)

Üzeyir

“Həqiqət” qəzeti, 29 yanvar,

2, 10 fevral, 2 mart 1910,

№ 23, 26, 33, 49.

PETERBURQDA MƏSCİD

Avropa paytaxtlarının ən məşhurlarında, məsələn: Paris (Firəngistan), Londra (İngiltərə), Berlin (Almaniya), və Vyanada (Avstriya) müsəlmanların məbədgahları, yəni məscidləri mövcud olduğu məlumdur.

Əvət, hürriyyəti-din və məzhəb elan edilmiş məmləkətlərdə hər bir millət öz məbədgahını tikməyə muxtardır.

Rusiyada dəxi hürriyyəti-din və məzhəbin bir dəfə elan edilmiş olduğu məlumdur. Lakin o hürriyyət kəlməsinin mənası müruri-zaman ilə “dəyişib”, indi başqa bir məna andırdığı hökumət “sirkulyari” ilə elan edilməkdədir.

Zənnimizcə, Rusiya təbəələrinin, ruslardan sonra qismi-əzəmini təşkil edən müsəlmanların Peterburqda özlərinə bir məscid tikmələri üçün, zatən hürriyyəti gözləmək lazım degil idi.

Halbu ki, “hürriyyət” elanından sonra da əsil rus adamları müsəlmanların Peterburqda məscid bina etmələrinə razi olmamışdılar. Rus adamları məscidin minarəsindən bülənd olunacaq “Allahu əkbər” sədasından qorxar demişdilər. Lakin böylə boş və əsassız bir “səbəb” ucundan müsəlmanların məscid tikdirmələrinə razı olmamaq aşkara ədalətsiz olar zənnilə məscid binasına izn verildi. Haman məscidi tikdirmək üçün müsəlmanlardan xüsusi bir komitə təşkil olunub, bu yolda lazım olan ianəni yığmağa şüru etdilər və bilaxirə bu günlərdə məscid binasına şüru olundu.

İştə, bu məscid Peterburqda tikilib də müsəlmanların müvəffəqiyyət və müzəffəriyyətini hündür minarələri ilə elan edəcək olduğu bir zaman, məqhur və məğlub olan bəxil və havadarlarda onun ayağı altında sürünəcəkdirlər. Məsciddən başqa bunun özü də bizim üçün böyük bir fəxrdir!

Ü

“Həqiqət” qəzeti, 5 fevral 1910, № 29

məqhur-qəhr olmuş

bəxil-paxıl

ŞƏHƏR DUMAMIZ

Bu günlərdə şəhərimizdə bir balaca cünbüş və hərəkət müşahidə olunur. Bu cünbüş və hərəkət onlarda hər dəm bir beş və min fitnə və fəsad hərəkətinə oxşamadığına görə son dərəcə şayani məsərrətdir. Bu cünbüş və hərəkətin səbəbi- “biz qəzetə istəmiyoruz”, “yaxud bizə məktəb lazım” degildir kimi cahilanə və bədbəxtanə bəhanələr degildir.

Əhval isə- şəhər dumamızın idarəsinə beşinci üzv seçmək işidir.

Şəhər idarəsinin əzaları nəyə müşabədirlər. Və şəhər duması nəyə bənziyor?

Şəhər duması şəhər idarəsi ilə bərabər- “minyatur” halında bir müəssisəyi-qanunsazdır. Yəni dumanın özü, parlaman məclisidir. Şəhər idarəsi əzaları isə məsul vəzirlər məqamındadırlar. Bir dövlətdə vəzirlərin hərəsi bir işə məşğul olan kimi şəhər idarəsi əzaları dəxi şəhərə mənsub xüsusi bir iş başında dururlar. Vəzirlər qanunlar tərtib edib parlaman məclisinə təqdim etdikləri kimi şəhər idarəsi əzaları dəxi öz layihələrini şəhər dumasına təqdim ediyorlar.

Mükəmməl məşrutəli dövlətlərdə vəzirlərin əksəri ovqati- parlaman əzalarından intixab olunan kimi şəhər idarəsi əzaları dəxi şəhər qlasnılarından seçilir. Şəhərin polis işlərindən başqa sair əmrləri bilkülliyyə şəhər dumasına mühəvvəldir. Şəhər əhlinin məarif işi, iqtisadi mülk və mal (xozyaystvo) işləri, şəhərin hifzi-səhiyyə cəhətincə təmizligi, yəni əhalinin səlamətligi, şəhərin abadlığı-bunlar hamısı şəhər dumasının vəzifələridir. Bu vəzifələrin layiqincə ifası isə, doğrudan-doğruya şəhər idarəsi əzalarının boynundadır. Bundan aşkardır ki, şəhər idarə əzaları nə qədər fəal işbilən, işi görən, əhali qeydini çəkən, mənfəəti-xüsusinin dalınca düşməyən, səliməlqəlb və səmiməlqəlb olarsa, bir o qədər şəhər əhalisi üçün xoş keçər və şəhər bihəqq abad olar. Bunu da kim istəmir? Əlbəttə hər bir şəhər əhlinin arzusu şəhərinin hər bir cəhətdən abad olmağıdır. Çünki, nə qədər şəhər abad olsa, bir o qədər əhali üçün xoşdur və mənfəətdir.

İştə bu səbəbdəndir ki, şəhər idarəsinin beşinci əzalığına üzv seçmək lüzumini görən əhalimiz, öz xeyir və şərlərini anlamaqdandır ki, bu barədə hərəkət və cünbüş ibraz edib layiqli bildikləri adamı əza seçdirtmək istiyorlar. Qlasnıları seçən cəmaət özü olubdur. Madam ki, cəmaət bu qlasnılara etimad və etibar edib qlasnı seçibdir, o halda qlasnıların da borcu odur ki, cəmaətin istədigi layiqli adamları idarələrinə əza intixab etsinlər. Yox əgər qlasnılar bu cürə mühüm işlərdə mənfəəti- ümumiyyəni nəzərə almazlarsa, o halda gözü açılmış olan cəmaətin borcudur ki, bundan sonra qlasnılar seçgisində çox diqqətli olsunlar.

lll

Dövlət dumamız

Dövlət dumamıza seçilən vəkillərimiz, hə nə tövr olsa, öz vəzifələrini bilmiyən adamlar degildirlər. Amma heyflər olsun ki, üçüncü dumadaki əzalarımızın ədədi azdır. Bundan başqa üçüncü dumanın özü də, öz əksəriyyət əzası cəhətincə biz Rusiya müsəlmanlarının dərdinə qalan dumaya bənzəmiyor.

Dövlət duması əzalarının hamısına məlumdur ki, Rusiyada mövcud olan taifələrin maarif və tərəqqi cəhətincə ən dalda qalanı haman biz müsəlmanlarıq. Ona binaən müsəlmanların maarif işinə dumanın xüsusi bir diqqət yetirməsi dumanın böyük borclarından biridir. Halbuki, biz burada əksini görürük. Bunu isbat üçün aşağıdakı əhvalat kafidir.

Dövlət dumasındaki, maarif komisiyasında ibtidai məktəblərdə təlim və tədris layihəsi baxılan vəqt, hər millətin ibtidai təlim və tədrisi öz ana dili vasitəsilə olmağa rüsxət verilməsi lüzumuni təyin etmək üçün oniki kişidən ibarət bir şura quruldu. Haman şura bu məsələyə baxıb, xüsusi kitab və ədəbiyyatı olan millətlərin ibtidai təlimləri öz ana dillərində olmasını lazım görüb, əzcümlə türk- tatar dilini dəxi bu cümlədən hesab edibdir. Lakin müsəlman vəkillərindən Mahmudov cənablarının “Nur” qəzetəsində yazdığından böylə məlum olur ki, Kazan məbusi professor Kapustin (misyoner olmalıdır) haman fövqəlzikr məclisdə deyibdir ki: “tatarlara və ümumrusiya müsəlmanlarına öz dillərində dərs oxumağa rüsxət verməməlidir. Çün ki, bunlar- və baxüsus tatarlar hamısı rusca biliyorlar. Ondan başqa bu taifələrin ədəbiyyatı da çox zəifdir”.

Maarif komisiyasının sədri Fonayrep isə guya böylə bir haqsızlığı rəva görməyib, bu məzmunda bir əlavə də edibdir:

“Polyak, litva və eston millətlərinə ibtidai təlimlərini öz ana dillərində keçməyə rüsxət verilsin. Başqalara isə (yəni tatarlara və bilümum Rusiya müsəlmanlarına) rus dilinə kömək olmaq üçün öz dillərində istemal edilmələrinə müsaidə verilsin!”

Əcəba! Polyak dilinin də, rus dilinin də ləhfzləri slavyan dilidir, böylə olduğu surətdə polyaklar da ruscadan çox da təfavütü olmayan öz xüsusi şivələrində dərs verilməsini caiz görən duma əzaları, rus dili ilə heç bir münasibəti olmayan türk dilinin ibtidai təlimdə lüzumsuzluğunu necə rəva görürlər? Türklərinmi dili mükəmməl degildir? Türklərinmi kitabiyyatı yoxdur? Türklərinmi ədəbiyyatı yoxdur? Böylə əsassız bəhanə ilə Rusiya müsəlmanlarını ana dilindən məhrum etmək- müsəlmanların maarifi qabağına qalın bir sədd çəkmək degil də, nədir?

Şair doğru deyibdir ki:

“Məra be xeyr to ümid nist, şərr mərc san!”*

Üzeyir

“Həqiqət” qəzeti,

11 fevral 1910, № 34

mühəvvəl-həvalə edilmiş

* Sənə xidmət edə bilmədiyimə görə, xəcalətliyəm

İANƏÇİLƏRİMİZ VƏ CƏMAƏTİMİZ

“Kaspi” qəzetəsinin dünki nömrəsində iki təfərrən əhəmiyyətli məktub dərc olunubdur ki, cəmaətimizə və ümum xeyriyyə işlərimizə böyük münasibəti olduğuna görə o barədə bildigimiz qədər danışmaq lazımdır.

Məktubun birisini yazan Dağıstan oblastında Dargin okruğundaki Xucalmaxi kəndinin cəmaəti tərəfindən vəkil olmuş Miralay Haşımbəgov cənabları, o biri məktubu da-ona cavab olmaq üzrə yazan-ümumə məşhur- Hacı Zeynalabdin Tağıyev cənablarıdır. Bu məktubların mündərəcətindən bəhs etməkdən qabaq bir- iki para söz lazım gəldi.

İanəçilik-yəni bir xeyir işə ianə vermək, kömək etmək- hər bir yerdə qəbul və istemal edilən bir əmri xeyirdir. Biz müsəlmanlar hamıdan artıq ianəyə möhtacıq. Amma nə o səbəbdən ki, biz maddi cəhətdən yoxsuluq. Bəlkə o səbəbə görə ki, mənəvi yoxsulluq-yəni məktəb, mədrəsə, qiraətxanə və müəssiseyi-xeyriyyələrimiz az olduğuna görə onların artması və düz yoluna qoyulması üçün ianələrə möhtacıq. Bizlərdə böylə xeyir işlərə ianə verənlər xud cəmaət özü-hər kəs öz qüvvəsinə görə və bundan əlavə xüsusi surətdə olaraq bir neçə nəfər böyük ianəçilərimizdirlər.

Cəmaət bir işə ianə vermək lazım olduğu vəqt gərək əvvəlcə mülahizə etsinlər ki, görək bu iş doğrudan da ianəyə layiqdir, ya yox. Əlbəttə ianəyə öylə işlər layiq ola bilər ki, o işin ümum əhalimizə mənfəəti ola bilsin. Məsələn: məktəb, mədrəsə, qiraətxanə, tələbələr və şagirdlər oxutmaq və həmçinin olmuyan yerlərdə məscid tikdirmək, əlsiz və ayaqsızlar üçün mavi və məlcə qayıtdırmaq və bunların xərclərinə kəfil olmaq, böylə işlərə ianə verən şəxslərin vəlövinki, hətta ianələri bir köpük də olmuş ola həqləri vardır ki, öz pullarının lazım olan yerinə layiqli surətdə xərc edilməsindən hesab istəyib cəmaət ianəsilə əmələ gəlmiş bir işdən filhəqiqə mənfəət alıb-alınmadığına da nəzər yetirsinlər. Əgər bu iş bu surətlə gedərsə, onda əvvəla ianələr lazımı yerinə sərf olunar. Və saniyən ianə edilmiş işin mənfəət yetirib-yetirmədigi meydana çıxar. Mənfəət yetirirsə, çox gözəl, yetirmirsə nə səbəbə yetirmədigi də məlum olar. Əgər bir şəxsin ianədən sui istifadəsi ucundan yetirmiyorsa-o şəxs tənbiyə və cəza olsun ki, ianənin azlığından yetirmiyorsa tazədən ianə yığalar ki, əvvəl sərf olunan pul zay olmasın və təkrar yığılan ianənin zərərini gələcək maddi və ya mənəvi mənfəət örtüb yerini tutsun, başlanmış işdə yarımçıq qalmasın. Məsələn:

Məktəb və mədrəsə-iqtidarlı müəllimlər əlinə verilsin.

Qiraətxanə və kitabxanə- fəal və doğruçu bir idarəyə mühəvvəl olunsun.

İanə ilə oxuyan tələbə və şagirdlər öz dərslərində mümkün qədər səy edib arada əbəs yerə il ötürməsinlər.

Məscidlərdə- moizə edən mollalar elmli, tazə fikirli olub cəmaəti tərəqqi və təkamülə təşviqləndirən olsunlar.

Bunların hamısını tələb etməgə ianə edən şəxslərin həqləri vardır. Onlar da bu həqlərindən istifadə etməlidirlər.

O ki qaldı böyük ianəçilərimizə-onların təkliflərindən bəhs etmədən qabaq yuxarıda zikr olunan məktubların məzmunini bəyan edək.

Haşımbəyovun Hacı Zeynalabdin Tağıyev cənablarına yazdığı kağızın müxtəsər məzmunu böylədir: “Xucalmaxi kəndində məscid tikdirilməsi üçün cənabınız tərəfindən göndərilmiş olan ikiyüz manatı kəndin əhalisi “az bilib” mənim vasitəm ilə sizə geri göndərdi. Görünür ki, xeyrat və ehsanatınız barəsində eşidən cəmaətimiz zəlalətdə imiş”.

Hacı Zeynalabdin Tağıyev cənabları tərəfindən cavabən yazılmış məktub Hacı cənablarının böylə müamilədən son dərəcə incimiş olduğunu bildirmək ilə bərabər Xucalmaxi kəndi əhlinin böylə hərəkətləri layiq hərəkətlərdən olmadığını şafi dəlillər ilə isbat ediyor.

Doğrudan da Xucalmaxi kəndi əhli məscidləri üçün göndərilmiş ianəni geri qaytarmaqda çox böyük bir səhv edibdirlər. Hacının özü məktubunda yazmış olduğu kimi- ianənin miqdarına diqqət yetirmək yaxşı iş degildir. İanə nə qədər olur- olsun kəmali- təşəkkürat ilə qəbul edilməlidir. İanə az olsa, genə yığmaq mümkündür. Lakin ianə sahibinin ianəsini geri qaytarıb da qəlbini sındırmaq layiq hərəkətlərdən degildir. Madam ki, Hacı cənabları iki yüz manat ianə veribdirlər, görünür ki, artıq verməgi özləri üçün mümkün bilmiyibdirlər. Xeyr! Sənin çox verməgə mümkünün vardır- deyib də Hacının və ya bir qeyrisinin öz şəxsi işlərinə müdaxilə etmək də yaraşıqlı hərəkətlərdən hesab olunmaz. Cəbr ilə ianə olmaz. İanəni hər kəs öz xoşuna və öz əql və insafına görə verir. İanə yığmaq işində xəlqi təzyiq etmək və ya utandırmaq yaramaz. Bundan əlavə Xucalmaxi əhalisi o pulu geri qaytarmaqdan qabaq iki şeyi mülahizə etməli idilər: əvvəla, Hacı cənabları yalnız Xucalmaxi üçün ianə vermiyor. Və saniyən- böylə hər kənddən azadədil ola bilən Hacı daha heç kəsə və heç yerə ianə verməz. Zatən bu nöqtəyə Hacı öz məktubunda işarə veribdirlər. Lakin biz ümid ediriz ki, xilafi- məntiq olan böylə iş baş tutmaz.

Xülasə- Hacı cənablarının məktubunda şayani- diqqət bir xəbərə təsadüf olundu. Hacı cənabları yalnız 1909- ncu sənə zərfində on səkkiz min (18.000) manat məscidlər inşasına və yetmiş yeddi min (77.000) maarif işinə sərf edibdirlər.

Hacı cənablarının ümumiyyətlə böyük bir ehsanat sahibi olduğu hər kəsə məlumdur. Lakin Hacı cənabları hər il nərəyə və nə qədər ianə verdigi bir çoxlarına məlum degildir. Məscidlər inşaası üçün verilmiş olan 18 min manatdan 15 min manatı Peterburq məscidinə sərf olunubdur zənn edirik. Əcəba, 77 min manat ki, maarif işinə sərf olunubdur, axı 77 min manat zarafat degildir. Bu pula bir neçə danə ibtidai məktəb açmaq, tələbələr oxutmaq, qiraətxanə və sairə güşad etmək mümkündür. Necə olsun ki, cəmaətimiz içində bir il zərfində maarif işinə 77 min manat sərf edən bir zatımız olsun da, cəmaətimiz bundan xəbərdar olmuyub, o qədər külli pulun cəmaətə verdigi mənfəəti görməsin və o zatə qarşı sizin ehsanat sahibi olduğunuzu eşitdik, lakin zəlalətə düşdügümüzü gördük desinlər. Əlbəttə, əgər bütün cəmaətimiz bilümum və Xucalmaxi əhalisi bilxüsus Hacı cənablarının bir il zərfində maarif yolunda bir bu qədər pul sərf etdigini və o pulun maarif işində nərəyə sərf olunduğunu bilsə idilər, Hacı cənablarının bilhəqq ehsanat və xeyrat sahibi olduğundan heç vəqt şübhələnməzdilər.

Amma heyflər olsun ki, böyük ianəçilərimizdən Hacı cənabları və nə də sairləri öz verdikləri ianədən nə qədər və nərəyə sərf olunduğu barəsində hər il əhalimizə hesab vermiyorlar. Doğrudur, bu hesab vermək onların şanlarına yaraşan alicənabanə bir təvazöhdür (skromnost). Amma böylə mühüm işlərdə, yəni maarif yolunda bəzl edilən ianələr xəlqə elan edilməlidir ki: əvvəla –biz də özgə millətlər kimi böyük ianə sahiblərimizin vücudu ilə fəxr edək.

Və saniyən- böylə zatları xəlq tanıyıb gələcək zənginlərimiz də, ianəçiligə öyrənsinlər.

Və salisən –verilən ianənin miqdarını və yerini bilib də cəmaət o yerə diqqət yetirsin ki, ianə sui-istifadə olunmasın və o yerdən xəlqə mənfəət yetirilsin.

Böyük ianəçilərimiz verdikləri ianələrin hər il hesabını əhaliyə elan etsələr, onlar üçün heç bir vəqt kəsri-şan olmaz. Bəlkə əhali işdən müxbir və müttəle olub, yuxarıdaki bəndlərdə sadaladığımiz mənfəətlərdən başqa Xucalmaxi əhvalatı kimi təəssüfamiz vəqəələrə məhəl qalmaz.

Üzeyir

“Həqiqət” qəzeti, 12 fevral 1910, № 35

xud-həqiqətən, məhz

məlcə-sığınacaq yer

kəfil-məsul olan

vəlöv-hətta

mühəvvəl-həvalə edilmiş, tapşırılmış

şafi-qənaətləndirici

Üzeyir HACIBƏYLİ

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2010.- 7 avqust.- S.20-21.