Bu kitabı oxumağı məsləhət görürük: “Car-Balakən camaatlığı”

Oxuduqca da dərin-dərin düşüncələrə qərq olacaqsınız. Kitab gənc tarixçi-tədqiqatçı alim Arzu Əşrəfqızına məxsusdur. Minlərlə arxiv sənədlərini, tarixi yazıları vərəvürd edib çıxardığı nəticələr çox maraqlıdır.

Zaman-zaman torpaqlarımızın kəsilib ölkəmizin ərazisinin 4-5 dəfə azalmasının başlıca səbəbi bilirsinizmi nədir? Biganəlik adlanan böyük bir bəla. Bugünkü Qarabağ dərdimizin də kökündə bu bəla dayanır. Qarabağa təcavüz üçün neçə-neçə illər ərzində mənfur qonşularımızın qızğın hazırlıq gördüyü o zamankı respublika rəhbərliyinə yaxşı məlum olduğu halda buna əsla fikir vermir, xəyanətə bərabər bir laqeydlik göstərirdi.

Oxuculara təqdim olunan bu kitabda gənc tədqiqatçının çıxardığı ilkin nəticə odur ki, əgər rus çarizm siyasətinin Azərbaycana qarşı qəsbkarlıq və dini ayrılıq siyasətinə qarşı 150 ilə qədər bir dövrdə bu bölgənin avar xanı Ümmə (Ömər) xan, İlisu sultanları Əlisultan və Daniyal bəy, Şəki xanı Hacı Çələbi xan kimi böyük sərkərdələri, milli təcavüzkarlığa qarşı hər an özlərini şəhid etməyə hazır olan igid oğulları olmasaydı, ölkəmizin dilbər gözəlliyilə seçilən və hazırda Şəki, Qax, Zaqatala, Balakən rayonlarının yerləşdiyi torpaqlar da İrəvan xanlığı, Zəngəzur-Göyçə, Borçalı, Dərbənd torpaqları kimi Azərbaycanın təkibindən qoparılmış olardı.

“Car-Balakən camaatlığı” adı ilə tarixə düşmüş bir dövlət strukturundan bəhs edən bu kitab çox geniş araşdırmalar əsasında sübuta yetirir ki, bu bölgənin respublikamızın tərkibindəki hazırkı varlığı məhz on minlərlə oğullarımızın qanı bahasına qorunub saxlanıb.

Bir tarixi epizoda fikir verin. 30 ilə yaxın (1770-1800) Car-Balakən camaatlığına rəhbərlik edən Ümmə xan bu bölgənin işğalı üçün hücuma hazırlaşan gürcü əsilli rus generalı Sisianovun, erməni əsilli rus generalları Lazarev (Lazaryan) və Mədətovun (Mədədyanın), rus generalı Qulyakovun rəhbərlik etdiyi qoşunları Sıqnax (hazırda Gürcüstan rayonu) çölündə 20 minlik ordusu ilə qarşılayır. Qarşı tərəfin qoşunları həm sayca, həm də silah-sursat cəhətdən bir neçə dəfə üstün idi. Ümmə xan üç ağır yara alsa da, düşmən ordusuna zərbələr endirib geri çəkilməyə məcbur etdikdən sonra Balakənə qayıdır və üç aydan sonra vəfat edir. General Qulyakov və gürcü generalı Orbelinin rəhbərliyi altında 4 ildən sonra böyük bir ordu Car-Balakən camaatlığının qaynar ocağı olan Cara hücum edir. Bunu əvvəlcədən bilən carlılar ətrafdakı dağ meşələrində gizlənir. Ordu Carda yerləşərkən gecə yarı qəflət hücum edib general Qulyakovu öldürərək Ümmə xanın intiqamını alır və ordunu da pərən-pərən dağıdırlar. Böyük itkiylə Muxax kəndinə gələn ordu dəstələri bu kəndi yandırmaqla əvəz çıxırsa da, bölgəni tərk etməyə məcbur olurlar.

Belə döyüşlər 1820-ci ilə qədər davam edib Car-Balakən camaatlığının müstəqil dövlət qurumu kimi ləğvi ilə nəticələnsə də, mübarizə bir an belə səngimir və böyük Şeyx Şamil hərəkatı ilə yenidən qızışır.

Yeri gəlmişkən, az qala Şeyx Şamil səviyyəsində bir sərkərdə olan Ümmə xanın xatirəsini əbədiləşdirmək üçün bir tədbir görməyin də vaxtı çatmayıbmı? Belə tarixi qəhrəmanların xatirəsinə işıq salmağın bugünkü nəslin vətənpərvərlik və xüsusən hərbi vətənpərvərlik tərbiyəsi üçün necə vacib bir amil olduğunu unutmaq olarmı?

Kitabın çox qiymətli cəhətlərindən biri odur ki, çox ciddi araşdırmalar əsasında yüzlərlə tarixi yazılar mükəmməl təhlil edilir, qarşılaşdırmalar aparılır və bədxah tarixçilərin çirkin niyyətlərini üzə çıxarıb həqiqət olanlara işıq salınır.

Ən qiymətli tərəfi isə həmin bölgədə yaşayan müxtəlif xalqların və etnik qrupların tarixi köklərini araşdırmaqla onların yadelli işğalçılarla birgə mübarizəsinə verilən qiymətdir. Bölgədəki türk mənşəli azərbaycanlı muğallar, avarlar, saxurlar, ingiloylar barədəki araşdırmalar çox maraqlı və qiymətlidir. Ən qiymətli tərəfi isə bu xalqların əsrlər boyu bu bölgədə mehriban yaşayıb yadelli işğalçılara qarşı birgə mübarizə aparmasıdır.

Bu da inkaredilməzdir ki, sovetlər dönəmində də dostluğa xələl gətirə bilməyiblər. Milli ədavət toxumu səpilməsi üçün göstərilən cəhdlər müntəzəm olaraq davam etmiş, lakin bu dostluğa ləkə salmaq mümkün olmamışdır. Çarizmin ifrat milli ədavətçilik siyasəti sayəsində ayrı-ayrı nüfuz sahibi olan adamlara rüşvət verməklə qan tökülmələrinə nail olsalar da, bunlar ümumi dostluğu sarsıda bilməyib. Hətta bir neçə il əvvəl də Zaqataladakı İmam Şamil abidəsini partlatmaq yolu ilə milli ədavəti qızışdırmağa cəhd göstərən düşmən təxribatı da növbəti uğursuzluqla nəticələnib.

Gənc tədqiqatçının kitabı bizi bölgədəki bu dostluğu göz bəbəyi kimi qoruyub saxlamağın vacibliyinə səfərbər edir. Kitabda toponomikaya aid çox dəyərli materiallar toplanıb. Burada yüzlərlə kənd, oba, toxum (nəsil), dağ, dərə, düz, çöl, çay və s. adların bir çox mübahisəli məsələlərinə işıq salır, yeni elmi nəticələrin məntiqi şərhi verilir.

Car-Balakən camaatlığının mükəmməl işlənmiş idarəetmə sistemi, iqtisadi-sosial münasibətlərin təhlili bu gün müstəqillik yolunda təkmilləşməkdə olan respublikamız üçün də diqqətçəkəndir. Elə güman edirəm ki, hazırda xüsusilə kəndlərimizdə münasibətlərin formalaşması davam etdiyi dövrdə o dövrün təcrübəsindən istifadə etməli məqamlar var və bu, ancaq yüksəliş üçün müsbət impuls verə bilər.

Bu gün kəndlərimizdə aparılmaqda olan idarəetmə sisteminin, xüsusilə də ictimai-demokratik özünüidarə təsisatlarının təkmilləşdirilməsində bu qədim təcrübədən istifadə edilməsi heç də pis olmazdı.

Car-Balakən camaatlığının idarəetmə sistemində mövcud olan icmaların (Car, Balakən, Katex, Tala, Cınıx, Muxax), kəndlərin idarə olunmasında Kovxa, Çavuş, Tavunbaşı seçki sistemində uğurlu nəticələr verən müsbət təcrübələr kifayət qədər idi.

Kitabda böyük yer ayrılan həmin dövrün statistik məlumatları çox maraqlıdır. Camaatlığın iqtisadi istehsal göstəriciləri əhalinin kəndlərdəki tüstülərin (müstəqil ailələrin) sayı, vergi ödənişlərinə dair təcrübə, keşkəl münasibətləri, ələlxüsus torpaq komissiyalarının işi çox maraqlıdır. Bu komissiyaların torpaqların münbitliyini qoruyub saxlamaq üçün qoyduğu qaydalar bu gün üçün çox maraqlı olardı. Torpaqlar xüsusi mülkiyyətdə olsa da, çox mükəmməl işlənmiş əkin dövriyyəsində tətbiq edilən şərtlər böyük əhəmiyyət daşıyırdı. Etiraf etməmək olmaz ki, bu gün torpaqlarımızın münbitliyini qoruyub saxlamaq baxımından, demək olar ki, heç bir nəzarət sistemi yoxdur.

Kitabda tariximizi saxtalaşdıran qərəzli yazıları təhlil edib qarşılaşdıraraq çıxarılan nəticələr Qafqaz Albaniyasına dair məlumatlar gənc tədqiqatçı alimin çox mükəmməl analitik təfəkküründən xəbər verir.

Kitaba ön söz yazan Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, əməkdar elm xadimi, tarix elmləri doktoru, professor Yaqub Mahmudovun tariximizin indiyədək kölgədə qalan bir çox məqamlarına verdiyi dərin elmi təhlil də onun rəhbərliyi altında gənc və səriştəli gənclərin seçilib bu vacib tarixi dövrün dolaşdırılmış kələflərinin açılmasına cəlb etməsini alqışa layiq bilirəm. Yaqub Mahmudovun ön sözündə qeyd edildiyi kimi, bu kitabı oxuyanlar “yurdumuzun qəhrəmanlıq tarixini yaşatmağa borclu olduqlarını daha dərindən anlayacaqlar”.

Arzu olunur ki, belə tədqiqat əsərlərinin ilk növbədə gənc nəslimizə çatdırılması üçün xüsusi bir sistem yaradılıb həyata keçirilsin.

Sadıq MURTUZAYEV,

filologiya elmləri namizədi

525-ci qəzet.- 2010.-14 avqust.- S.25.