Bir de görüm A!...

Elxan Qaraqanın “A” romanı haqqındakı tənqidlərə cavab

III hissə: A.B.Ş

Alternativ nəsr anlayışı: tarixi-fəlsəfi əsası və estetik xüsusiyyətləri

E.Qaraqanın “A” romanı haqda ardı-arası kəsilməyən dartışmaların ən başlıca bir nədənini görürəm: kontrkultura və alternativ nəsr anlamlarıyla uğraşmamaq! Bu, avtomatik olaraq, “A” romanını ənənəvi realist nəsrin parametrləriylə tənqid etmək (E.Tofiqqızı), yaxud ən fərqli roman nəzəriyyələri və metodların arşınıyla ölçmək (T.Əlişanoğlu) kimi genəl metodoloji yanlışlara, eləcə də “plagiat” saymaq kimi cəfəng ittihamlara, bunlar da öz sırasında ən anlamsız sonuclara vardırır. Bizcə, bütün bu konulara yazının ötən – ikinci bölümündə qədərincə aydınlıq gətirməyə çalışdıq. Amma burda çözülməsi gərəkən daha bir önəmli sorun qalır – alternativ nəsr nədir; yaranmasını hansı sosial-tarixi amillər şərtləndirir; dini-mistik və fəlsəfi özülündə nə durur; ideya-üslubi özəllikləri hansılardır; əsas təmsilçiləri kimlərdir? Və, zənnimizcə, yalnız bundan sonra alternativ nəsrin konkret örnəyi kimi “A” romanıyla bağlı qənaətləri bölüşmək olar.

Alternativ nəsr son on-on beş ildə meydana gələn və getdikcə güclənməkdə olan kontr-kultura səciyyəli sənət və fikir təmayülüdür. O, özünün mistik-fəlsəfi mahiyyətinə görə xristianlığın “düşmənini də dostun kimi sev”, “hamını və hər şeyi bağışla”, “bir üzünə vursalar, o birini də çevir”, “hər eybəcərlikdə də bir gözəllik gör”, “ölmüş itin üfunətini iyləmə, onun mirvari kimi ağappaq dişlərinə bax”, “adilikdə qeyri-adilik axtar” və s. kimi fundamental mərhəmət, barış, gözəllik və sevgi ideallarına qarşıdır. Məsih özünün ilk möcüzəsini göstərəndən – suyu şəraba çevirəndən ötən iki min ildə dünya insanının fikrinə ciddi sirayət eləmiş “mağmın” İsa divanəliyinə qarşı çıxan alternativçilər, mahiyyətə varsaq, iudaizmin sərt qanunpərəstliyinə meyllidirlər.

İlk baxışdan qəribə, hətta əcayib görünən belə bir fəriseyçilik, əslində, tarixin özünün dialektikasından doğur. Məşhur fransız dinşünası E.Renannın dediyi kimi, mahiyyətcə “ürək dini” olan İsa təlimi istər sərt fərisey qanunpərəstliyi, istərsə də antik dünyanın, özəlliklə, Roma imperatorluğunun amansızlıq üstündə qurulan qəhrəmanlıq, kişilik anlamlarına qarşıydı. Təsadüfi deyil ki, İsa Məsihin ölümünə bu tərəflərdən birincisi qərar vermiş, ikincisi isə onu icra etmişdi. Zəiflərə, yazıqlara havadar çıxan həvari qardaşlıqları başlanğıcda yoxsullar, xəstələr, dilənçilər, qullar, fahişələr, canilər, oğrular, bir sözlə, həyatın dibindəkilərin diniydi. Kontinget üstünlüyü beş yüzil sonra xristianlığın bu tərəflərin hər ikisi üzərində parlaq qələbələrinin başlıca şərtlərindən oldu. Ürək və sevgi dini möhtəşəm Roma divarlarını qotların hücumlarından öncə, qılıncsız-tüfəngsiz uçurdu. Dülgər Yusifin oğulluğu Afrodita törəklərinə qalib gəldi! Yəhudilik lokal milli inanc kimi bir küncə sıxışdırıldı. Yupiter başda olmaqla özünün allahlar panteonundan əl çəkmək zorunda qalan Roma, Məsih təlimini rəsmi dövlət dini elan etdi! Xaçlıların planetar miqyasda qarşısıalınmaz zəfər yürüşü başladı. Amma...

Tarix təkrarı sevir və Günəşin altında heç nə baqi deyil. Ən ağıllı başlar, ən müdrik zəkalar düşünməyə başladı: doğrudanmı, sevgi, barış və mərhəmət dünyanı xilas etməyə qadirdir? Bəs onda inkvizisiya tonqallarında yandırılan, səlib yürüşlərində, Varfolomey gecələrində qanına qəltan edilənlərin – din adına ölən və öldürülən milyonların faciələrini hara yazaq? Hətta ən insanpərvər təlim belə praktik həyat gücünə malik deyilsə, onu ağır yük kimi çiynimizə alıb gəzdirməyə dəyərmi? Bəlkə insanlığın nicatının alternativ yollarını axtaraq? Müxtəlif Avropa ölkələrində baş qaldıran, mahiyyətcə rəsmi xristianlığın insan qəlbi və ağlı üzərindəki şəriksiz hökmranlığına qarşı çıxan təlimlərin (lüteranlıq, kalvinizm, protestantlıq və s.) findamental əsasında bu qənaət durdu. İsanın şərabına su qatıldı.

Və təbiidir ki, ədəbiyyat da bu proseslərdən kənarda deyildi. Xristian dünyagörüşünü tərənnüm edən, xilas yolunu İsa mərhəməti və sevgisində görən “İlahi komediya” (Dante), “Xaça sitayiş” (Kalderon), “İtirilmiş cənnət” (Milton), “Paris Notrdam kilsəsi”, “Səfillər”, “Doxsan üçüncü il” (Hüqo), “Cinayət və cəza”, “İdiot”, “Karamazov qardaşları” (Dostoyevski) və s. kimi əsərlərlə yanaşı xristian asketizminin insan təbiətinə zidd mahiyyətini bütün çılpaqlığıyla ifşa edən, onu düşüncə taunu sayan “Dekameron” (Bokkaçço), “Qarqantüa və Pantaqruel” (Rable), “Rahibə” (Didro), “Ovod” (Voyniç) və s. kimi əsərlər də meydana çıxdı. Olduqca mükəmməl və müfəssəl fəlsəfi sisteminin cövhərində xristianlıq dayanan, məşhur tiradasını xristianlığın üç üqnumu əsasında yaradan, dini fəlsəfəyə çevirən Hegelin tam əksinə, Nitsşe “Antixrist” yazdı. Antixrist era özünün fəlsəfi dərkinin zirvəsinə çatdı. Lakin...

Tarix təkrarı sevir və isasızlıq, allahsızlıq leninlərdən, stalinlərdən, hitlerlərdən məsih, xilaskar, allah yapmaqla nəticələndi. Qəddarlıq, amansızlıq, “güclüyə kömək, gücsüzə kötək” təlimi (Nitsşe) özünün praktik ifadəsini sonucda cahan savaşları və on milyonlarla insanın ölümündə, faşist epidemiyasında, kütləvi qırğın silahlarının kəşfi və tətbiqində tapdı. Ən ağıllı başlar, ən müdrik zəkaları ekzistensial şübhə və qorxu bürüdü? Niyə ağıllı insan bu ağılsız gedişə qarşı dura bilmir? Onun homo sapiensdən fərqi nədir ki? Bəs yerin-göyün sahibi hardadır? Bəlkə dünyanı nə allah, nə də insan yox, kor təsadüf idarə edir?! Bütün bu olaylardan sonra varlığın arxasında hansısa ilahi və insani mənanın durduğunu düşünmək ağılsızlıq deyilmi? Gerçəkliyin yeganə mənası eləcə var olmaqdan başqa nədir ki? Doğrudanmı, bu anlaşılmaz və absurd dünya Allah tərəfindən yaradılıb və tarix ilahi proqram əsasında hansısa məqsədə doğru gedir? Yox, yox, yenə də yox! Faşizmdən xoflanan ekzistensialistlər bütün bu soruları belə cavablandırdılar (Sartr, “Varlıq və yoxluq”) və öz həyat fəlsəfələrinin sonucuna vardılar – həyat mənasız və nəticəsiz Sizif əməyindən başqa bir şey deyil və yeganə çıxış yolu insanın öz içinə sığınması, özünə inanmasıdır (Kamyü, “Sizif”).

Bu məsələlərin əks-sədası milli bədii düşüncəmizə Stalinin boz şineli tarixin qara muzeyinə qoyulandan sonra gəlib çatdı: “Bu dünyada bircə həqiqət var – qəlbin həqiqəti (Anar, “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”). Lakin sorun, “Tütək səsi”ndəki İsfəndiyar kişinin diliylə desək, “ürək-könül məsələsiylə” də bitməyəcəkdi. Yerdə insanların, göydə mələklərin səfi pozulmuş, Cəbrayılla Əzrayılın funksiyaları qarışmışdı. (“Tütək səsi”, Muğanna). Fələyin yayını çəkdikcə çəkəcəkdin, zamanın xəmiri hələ çox su aparacaq, “dünyanın arşını” (S.Əhmədli) uzandıqca uzanacaqdı...

Hələliksə, səsi kilsələrdən gələn Trumenin əmriylə yapon şəhərlərinə atom bombaları atılırdı! Yenə aləm bir-birinə qarışmışdı! Ən ağıllı başlar, ən müdrik zəkalar yenə düşünürdü – səhv yolda deyilikmi? Ümumən səhvin və doğrunun meyarı varmı? Əgər dünən doğru saydığımızı bu gün, bu gün doğru saydığımızı sabah danırıqsa, onda ən yaxşısı istənilən bir mövqenin mütləq doğruluğundan imtina deyilmi? Qeyri-müəyyənlik, tərəddüdlər, cavabsız suallar içində qalan, Allaha inamını itirən insan, sonuncu güvənc yerini – özünə olan daxili inamı da itirirdi. Allahı, alın yazısını, qəzavü-qədəri inkar edib hər şeyi kor təsadüfə bağlayan Kamyü qəzavü-qədərin işindən “təsadüfi” bir maşın qəzasından haqqa qovuşdu. Və ölümündən sonra sandığından bircə cümlə də çıxmadı.

Ekzistensializmin düşüncə sandığı boşuydu. Onu postmodernizm əvəzləyirdi. Və iki minillik arasıkəsilməz fikir qarşıdurmalarına, ideya mücadilələrinə postmodernizmin patriarxı U.Ekonun “Fuko rəqqası” romanında yekunlaşdırıcı münasibət belə oldu: “Ən sonuncu ezoteriki ən axırıncı ruhaninin bağırsaqlarından asmaq lazımdır”. İndiyəcən olanın ağına da lənət, qarasına da! Heç bir tərəf haqlı deyil, çünki haqqın özü yoxdur. Hər şeyi dağıdıb yenidən başlanğıca – xaosa qayıtmaq lazımdır. Çünki bircə həqiqət var – ağla qaranın, xeyirlə şərin, ümumən, qarşı duran tərəflərin hələ ayrılmadığı xaos! İlahi vəhdət ideyası öz yerini xaotik birliyə verdi.

Yaxşı, bəs sonra nə olacaq? Hər işdə özünə ayaq yeri qoyan, dilemmatik xarakterli postmodernizm bu suala, ümumən heç bir suala birmənalı cavab verməyə ürək eləmədi. “Köhnə ədəbiyyatı dağıdıb yerində nə qurmaq istəyirsiniz?” tipli suallara milli postmodernizmin banisi, nəzəriyyəçi-ideoloqu H.Herisçi AYB əleyhinə qaldırdığı üsyan bayrağına yazdığı “biz yaradıcı yox, dağıdıcıyıq” sözləri ilə cavab verdi. Ekosundan Fukosunacan, Pamukundan Həmidinəcən, əlbəttə ki, bütün bu “cavablar” ikibaşlı söz oyunu idi. İki minillik aramsız mücadilədən usanmış insan arada nəfəsini dərir, baş qatır, vaxt qazanır, söz güləşdirirdi. Sonra nə olar, olardı.

Gəlin, bir anlığa 1926-cı ilə – Bakıda keçirilən Türkoloji qurultaya qayıdaq. Uzun illərdən sonra C.Məmmədquluzadə ilə görüşən Ə.Hüseynzadə öz köhnə ideya rəqibinə bir etirafda bulunur: “Sadə xalqın dilində yazmaq məsələsində siz haqlıymışsınız, çünki top aşağıya nə qədər möhkəm dəysə, bir o qədər yüksəyə qalxar”. İki mininci ilin sonlarına doğru insan düşüncəsi Əli bəyin topu kimi özünün dibinə gedib çatmışdı. Postmodernizm ədəbi-bədii düşüncənin dibiydi. Daha yüksəyə qalxmaq üçün aşağıya mümkün qədər zərblə dəymək lazımıydı. Postmodernizmi yeni yüksəliş əvəzləməli, yerə – xaosa dəyən top qalxmalıydı.

Tanrı səbrlidir. O, tarixin gedişinə yalnız insan əlini hər yerdən üzəndə müdaxilə edir, “insan yenə yaman tənbəlləşib, onu hərəkətə gətir” deyə Mefistofeli Faustun yanına göndərir. Postmodernizm insanın əlini hər şeydən – hətta özündən belə üzməsinin ifadəsiydi. Və Mefistofel gəldi – yeni çabalar başladı. Alternativ düşüncə də bu cabaların ilk ifadəsi oldu.

Alternativ proza estetik yöndən postmodernizmi əvəzləmək iddiası ilə meydana çıxan təzahürdür. Buna görə onun postmodernizmə həm bənzər, həm də ondan fərqli cəhətləri var. Lakin bizi ilgiləndirən ilk öncə, şübhəsiz ki, fərqli tərəflərdir. Nədir bu fərqlər?

Xaosa tapınan, qeyri-müəyyənlik və tərəddüd zolağında dayanan postmodernizmdən fərqli alternativ düşüncə dünya nizamını, sosial-siyasi ədaləti bərpa etmək amacıyla çıxış edən, döyüşkən, mübariz ruhlu bir təmayüldür. (Təsadüfi deyil ki, bu təmayülün kult romanı “Döyüş klubu” adlanır). Postmodernizmdən fərqli o sadəcə dağıtmaqla kifayətlənmir, həm də yenidən qurmağa cəhd edir. Onun feminsit (qadın) səciyyəli xristianlığa qarşı yönələn maskulin (kişi) xarakteri də dünyanı yenidən və ədalətlə qurmaq uğrunda mübarizə əzmindən doğur. Lakin bütün mübarizə çağırışlarına rəğmən alternativ düşüncə daşıyıcıları öz proqramlarının mütləq mənada həyata keçəcəyinə leinicəsinə sadəlövh inamdan da uzaqdırlar. Bir qayda olaraq alternativ nəsr təmsilçiləri əsərlərinin fiasko, intihar, qallüsinasiya səhnələri ilə bitməsi, yəqin ki, bu müdrik inamsızlıqdan doğur. Biz bunu istər Palanik, istərsə də Elxanın romanlarında görürük. Və nəticə etibarilə onların döyüş çağırışları həyata keçməsi mümkünsüz görünən xoş bir xülya təsiri bağışlayır.

Postmodernizm və alternativ nəsr arasındakı daha bir fərq yazı üslubu və dil məsələlərində üzə çıxır. Bir qayda olaraq ədəbiyyata elmdən gələn, yüksək filoloji intellektualizmi, ümumi kulturoloji problematika, fəlsəfə və nəzəriyyəçiliyə meylli olmaları ilə seçilən (bəzən hətta bədii mətni həmin mətnəcə verilən interpretasiyalarla kəsən), elmilik və bədiiliyin sintezini (yaxud simbiozunu) yaradan, bir sözlə daha mürəkkəb postmodernistlərdən (Borxes, Eko, Kortasar, Pamuk və s.) fərqli olaraq, alternativ proza təmsilçiləri sadə dil və çaparaq üsluba meyllidirlər. Bunun, bizcə, bir neçə səbəbi var: birincisi, bədii mətnin oxunma sürətini kompüter əsrinin oxucusunun beyninin dinamikasına uyğunlaşdırmaq; ikincisi isə dünyanı yenidən qurmaq uğrunda mübarizə ideyasını daha geniş kütlə arasında yaymaq cəhdi; üçüncüsü, indiyə qədərki ədəbiyyatın dil faktoruna xüsusi önəm verməsinə düşünülmüş etinasızlıq və alternativ mövqedən çıxış etmək. Əsas məsələnin sözdə yox, əməldə, hərəkətdə, mübarizədə olduğunu qabartmaq, sözü əmələ çevirmək, praktikləşdirmək, ölmüş sözü diriltmək. Ölülərdən fərqli olaraq isə dirilər həmişə səhv edirlər. Məncə, E.Qaraqanın “A” romanını dil faktoru ilə bağlı tənqid edənlər məsələnin məhz bu tərəfinə diqqət yetirmirlər.

Bu gün alternativ prozanın dünya çapında Palanik, Duqlas, Stoqaff və s. kimi tanınmış təmsilçiləri var. Bunların arasında ən məşhuru sayılan Palanikin “Döyüş klubu” romanının təsiriylə Rusiya və dünyanın bir sıra ölkələrində hətta romanda təsvir olunana bənzər döyüş klubları yaradılıb. E.Qaraqanın “A” romanı milli bədii nəsrimizdə alternativ nəsr əlifbasının ilk hərfi, sözügedən düşüncə tərzinin siqnal nüsxəsidir. Siqnal verildi, start başlayır!

(Ardı var)

Əsəd CAHANGİR

525-ci qəzet.- 2010.- 14 avqust.- S. 24.