Bir de görüm A!

Elxan Qaraqanın “A” romanı haqqındakı tənqidlərə cavab

IV hissə:

Elxan Qaraqanın “A” romanının ezoterik simvolikası

Mətbuatda və internet saytlarında E.Qaraqanın “A” romanının təsirlənmə mənbəyi kimi iki əsərin adı çəkilir. Bunlardan birincisi, P.Koelyonun “Portobelli cadugər”, ikincisi isə Ç.Palanikin “Döyüş klubu” romanlarıdır. Birinci fikri əvvəlcə E.Qaraqanın “A” romanına yazdığı ön sözdə (“Elxanın “A” romanı”) irəli sürən R.Məcid sonradan “Azadlıq.orq” saytına müsahibəsində (“Plagiat iddiası mənasızdır – Qaraqana paxıllıqdan irəli gəlir”) bir daha belə vurğulayır: “Mən “A” romanına yazdığım Ön söz də də qeyd etmişdim ki, burada “Portobelli cadugər” əsərinə ” struktur oxşarlığı var”.

Doğrudan da, “A” romanı ilə “Portobelli cadugər” arasındakı oxşarlıq ən ümumi strukturoloji plan, yaxud ayrı-ayrı faktlar səviyyəsindən o yana keçmir. Strukturoloji oxşarlıq deyəndə hər iki romanda müxtəlif personajların silsilə monoloqlarının verilməsini nəzərdə tuturuq. “Portobelli cadugər”də fərqli millətlərdən olan, müxtəlif yaş, cins, peşə mənsubiyyətinə malik bu adamların (44 yaşlı jurnalist Xiron Rayan, 32 yaşlı aktrisa Andrea Mak-Keyn, 37 yaşlı həkim Deydra Onil, 64 yaşlı numeroloq Leyla Zeynəb, 57 yaşlı evdar qadın Samirə R.Xəlil, 32 yaşlı mühəndis Lukas və s. ) hamısı eyni bir adamdan – romanın əsas qəhrəmanı, fenomenal parapsixoloji qabiliyyətə malik Afina xanımdan – portobelli “cadugər”dən danışırlar. Roman başdan-başa ayrı-ayrı çıxışlardan ibarətdir. Bu çıxışların cəmi isə əsas qəhrəmanın həyatının ümumi mənzərəsini verir. O qədər də orijinal olmayan (oxşar strukturdan İ.Əfəndiyevin “Körpüsalanlar”, “Dağlar arxasında üç dost”, İ.Muğannanın “İdeal” romanlarında istifadə olunmuşdu və o dövrün tənqidi bunu polifoniya – çoxsəslilik kimi qiymətləndirirdi) bu struktura əl atan Koelyonun məqsədi aydındır: süjetin gedişini müəllif-təhkiyəçinin monopoliyasından çıxarmaq; ənənəvi nəsrin diktaturaçı mərkəziyyət prinsipini aradan qaldırmaq; eyni bir predmetə fərqli rakurslardan baxmaqla məsələnin təqdimini daha obyektiv və demokratik müstəviyə keçirmək.

Elxanın romanında da ayrı-ayrı gənclərin – HOST təşkilatı üzvlərinin çıxışları verilir. Lakin onlar başqası yox, özləri haqqında, keçdikləri həyat yolu barədə danışırlar. Müqayisəni dərinləşdirsək, Koelyo və Elxanın romanları arasında sözügedən məsələ konusunda hətta diametral əkslik belə üzə çıxır. Beləki Koleyonun romanında hamının diqqəti bir şəxsin üzərinə, Elxanın romanında isə bir adamın diqqəti müxtəlif şəxslərin üzərinə yönəlir. Çünki “A” romanı bir adamın daxili aləmində gedən olayların ifadəsidir və deməli ordakı fərqli çıxışlar da real olmaqdan daha çox, bir şəxsin təxəyyülünün məhsulu, ən uzağı olmuşların bir adamın düçüncəsinə proyeksiya olunmuş, sınmış şəklidir.

Bu iki roman arasında ayrı-ayrı faktlar səviyyəsində də paralellər aparmaq olar. Portuqal yazıçısının qəhrəmanı Afina xanım, doğrudan da qaraçı əsillidir. Anası onu qeyri-qaraçı bir oğlandan qanunsuz olaraq dünyaya gətirib və sərt qaraçı qanunlarının tələbi ilə atmaq zorunda qalıb. “A”nın qəhrəmanının da qaraçı əsilli olduğu zənn olunur, amma bu, onun mənşəyi, şəxsiyyəti, kimliyi haqqında dildə-ağızda gəzib dolaşan çoxsaylı versiyalardan sadəcə biridir. Birinci romanın qəhrəmanı cadugərdir, ikincisinin isə cadugər olduğu zənn olunur. Amma bu da onun haqqındakı çoxsaylı zənnlər, gümanlardan sadəcə biridir. Bununla da iki roman arasındakı münasibətlər bitir. Və burda nəinki plagiat, hətta təqliddən də danışmaq çətindir.

Çak Palanikin “Döyüş klubu” romanına gəlincə isə, Dərviş Məstəli şahın diliylə desək, “bu hekayət xeyli deraz əst”, yəni bu xeyli uzun hekayətdir. Koelyodan fərqli olaraq, Çakın romanı ilə “A” arasında müqayisəolunmaz dərəcədə ciddi paralellər aparmaq olar. Bu parallelər C.Ramazanovun “Azadlıq.orq” saytına yerləşdirilmiş “Müsabiqədə birinci olan “A” romanı plagiatdır” yazısında qədərincə göstərildiyindən təfərrüatlara getməyb ən ümumi struktur oxşarlıqları üstündə durmaq istəyirik:

– hər iki roman alternativ nəsr nümunəsidir;

– hər iki roman klassik nəsr ənənələrinə etinasızlığın ifadəsi olan yüngül, çaparaq üslubda, vulqarizmlərlə zəngin dildə yazılıb;

– hər iki romanın qəhrəmanında ikiləşmə baş verir: “Döyüş klubu”nun qəhrəmanı özünü Tayler adlı bir nəfərlə əlaqələndirir: “A”nın qəhrəmanı Anar isə A ilə: finala doğru məlum olur ki, Tayler “Döyüş” klubunun qəhrəmanının, A isə Anarın alter eqosu, gizli, daxili mənidir;

– hər iki romanın ideyası da oxşardır: dünyanı dağıtmaq və yenidən, daha ədalətlə qurmaq; indiyə qədər formalaşmış, daşlaşmış, stereotipləşmiş düşüncəyə qarşı kontrkultura mövqeyindən çıxış etmək; odur ki, hər iki romanın qəhrəmanları üçün nitsşeçi-anarxist ruh səciyyəvidir. Bu məqsədi həyata keçirmək üçün Palanikin qəhrəmanları “Döyüş klubu”, Elxanın qəhrəmanları isə “Episentr” yaradırlar və s.

– hər iki romanın sonunda qəhrəmanların yeni dünya qurmaq illüziyaları alt-üst olur.

Amma məqaləmizin bundan əvvəlki hissələrində dediyimiz (və həm də sübuta yetirdiyimiz) məlum fikri bir daha vurğulayırıq ki, bunlar “A” romannın plagiat yox, təsirlənmə olduğunu göstərir. Bəli, Elxan Çak Palanikdən təsirlənib, amma bu, bədii nəsr düşüncəmizin inkişafına xidmət təsirlənmədir. Qoy ədəbiyyatımızda belə təsirlənmələr çox olsun! Bir-birimizdən təsirlənməyimiz yetər!

E.Qaraqan Ç.Palanikin romanından təsirlənməsinə, eləcə də “A”nın məhz alternativ nəsr örnəyi olmasına dair elə kitabın titul vərəqindəcə iki işarə verir. Bunlardan birincisi “Ən dar günümdə də məni tək qoymayan Taylerin xatirəsinə” kimi ithaf cümləsindəki dolayısı ilə də olsa, istiqamətləndirici işarədir. (Bir daha xatırladırıq ki, Tayler Ç.Palanikin “Döyüş klubu”nun qəhrəmanıdır və təəssüf ki, C.Ramazanov romana həsr etdiyi yazısında bu işarəni düzgün anlamdığı kimi, yanlış da şərh edir). İkincisi isə kitabın annotasiyasındakı telereklam stilində, həm də bu dəfə artıq açıq, birbaşa işarədir: “Müasir Bakı, çağdaş problemlər. “Biz dünyaya niyə gəlmişik?” Ən dərin fəlsəfi suallara ən sərt cavablar. A kimdir? O nə etmək istəyir? Kontr-kultura, alternativ düşüncə. Ən dəhşətli yanğınlar kiçik qığılcımdan başlayır”.

Biz “A” romanına bir neçə planda baxmaq fikrindəyik ki, bunlardan da birincisi romanın simvolik-ezoterik qatıyla bağlıdır. Çünki əsərin təkcə elə adına baxmaq kifayətdir ki, onun bir neçə minilllik simvolik-ezoterik düşüncəyə söykəndiyini görəsən.

U.Eko “Qızılgülün adı”na kənar qeydlər”ində yazır: “Müəllif öz əsərini şərh etməməlidir... Sərlövhə isə, təəssüf ki, artıq şərhə açardır... Sərlövhə... hansısa yeganə mənaya önəm verməməli.., fikri nizama salmamalı, dolaşdırmalıdır”. (U.Gko. “Zametki na poləx “İmeni rozı”. Sankt-Peterburq, izd. “Simpozium”, 2007, s.6-8).

Gəlin görək nədir axı bu A?! Niyə söz yox, hərf, özü də əlifbanın ilk hərfi? Bu başlıq, Eko demişkən, fikri dolaşdırır, yoxsa nizama salır? A hərfinin simvolik-ezoterik semantikası o qədər çoxqatldır ki, ona hansısa konkret anlam vermək zordur və o, Ekonun dediyi zidd funksiyaların (dolaşdırmaq – nizama salmaq) hər iksini əsər boyu paralel yerinə yetirərək, yalnız finalda vahid məcraya düşür. Bir dəfə Budda şagirdlərindən birinə demişdi: “Hə, Ananda, indi mən sənə A hərfində gizlənən Kamil Müdrikliyi ötürəcəyəm”. Bu “kamil müdrikliyin” Elxanın romanında vaxtaşırı açıqlanan (və açıqlanmayan) tərəflərini maksimum qısa şəkildə belə xülasə etmək olar: mənşəcə Finikiya əlifbasından gələn, zamanla digər xalqların (yəhudi, yunan, latın, ərəb və s.) da qəbul etdiyi bu hərf (alef, alfa, əlif və s.) ilkin yaradıcı odu, vahidi, müqəddəm enerjini, müqəddəs ruhun varlığa, materiyaya enişini, sadə desək, Yaradanı bildirir. Təsadüfi deyil ki, ərəblərin əbcəd hesabına görə, əlif 1 rəqəminə uyğundur ki, bu da tək, vahid Allahı işarələyir. Üç xəttin birləşməsindən ibarət A hərfi xristian simvolikasına görə Müqəddəs Üçlüyü (Troitsa) bildirir ki, bu da vahid Allahın üç təzahür forması (Allah Ata, Allah Oğul, Müqəddəs Ruh) deməkdir. İnduist ənənəyə görə, kainatın mahiyyəti Aum (yaxud a-oo-mm) hecasından ibarətdir, çünki varlıq bu səsdən yaranıb.

A hərfinin simvolik kodlarının deşifrovkasının tam mənzərəsi üçün yəqin ki, ayrıca bir məqalə yazmaq lazım gələrdi. Amma bu, bizim bilavasitə məqsədimiz və mövzumuz olmadığından yuxarıdakı xülasə ilə kifayətlənməyi lazım bilirik (Bu barədə geniş məlumat almaq istəyənlər aşağıdakı mənbəyə baxa bilərlər: Gnüiklopediə simvolov, znakov i gmblem. Lokid- Mif, Moskva, 2000, s. 15-17). Demək, romana “A” başlığı verməklə gənc müəllif ilkin başlanğıca, yaradılış və varlıq əlifbasının ilk hərfinə qayıtmaq zərurətini vurğulayır ki, bu da nizamı pozulmuş dünyanı dağıdıb yenidən – ədalətlə qurmaq kimi alternativ düşüncənin başlıca müddəasından doğur. Qarşıdakı maneə böyük olanda dala çəkilmək, güc yığıb onun üstündən sıçramaq lazım gəlir. İrəli getmək üçün indiyəcən bizə öyrədilənləri unutmaq, beynimizi ağ lövhəyə çevirmək, geri – varlıq əlifbasının ilk hərfinə qayıtmaq! Elxan öz romanının bu başlıca ideyasını Nitsşedən gətirdiyi sitatla belə ifadə edir: “İnsanlar da ağaclar kimidir. Onlar nə qədər yüksəklərə, işığa doğru can atırlarsa kökləri bir o qədər yerə, aşağı, qaranlıq və dərinliyə enir”. Füzuli demişkən, “sərvərlik istər isən, üftadəlik şüar et, kim düşmədən əyağə, çıxmadı başa badə”. Məlikməmmədin yer üzündə ədaləti bərpa etmək üçün qaranlıq quyuya enib divlər, əjdəhalarla vuruşmasının səbəbi də bu idi. Buna görə ağ qoç onu qara qoçun belinə atmış, qara qoç isə zülmət aləminə aparmışdı. Şərin, zülmün yeraltı aləmdəki kökü kəsilməliydi ki, bir də boy atmasın. Bu mənada “A” müəllifinin öz qəhrəmanlarını başdan-başa sirli işarələrdən ibarət bu ən gözəl nağılımızın qəhrəmanları ilə anoloji müstəvidə dərk və təqdim etməsi məntiqidir. Nağıllar başlanğıcda uşaqları yuxuya vermək yox, böyüklərin yaddaşını oyaq saxlamaq funksiyası daşıyıb. Bu vacib məsələ unudulduğundan divin Cırtdan və yoldaşlarına məşhur sualı (“Kim yatmış, kim oyaq?!”) indi daha aktualdır.

Lakin A hərfinin simvolikası təkcə kosmoqoniya – dünyanın başlanğıcı məsələsi ilə bitmir. Bu hərfin simvolik arsenalına antropoloji – insanla bağlı qat da daxildir. Çünki insan, fransız filosofu P.T.Şardenin yazdığı kimi, sadəcə kainatın bir hissəsi yox, həm də onun mikromodelidir. İnsan kiçildilmiş kainat, kainat isə böyüdülmüş insandır. İnsan mikrokosmos, kainat makroinsandır. Buna görə kainat əlifbasının başlanğıcına getməklə biz həm də avtomatik olaraq insan əlifbasının da A hərfinə gedirik. Təsadüfi deyil ki, ezoterik elmdə bir-birinə perpendikulyar olaraq keçirilmiş iki A hərfi (pentalfa, yaxud pentakl – beşguşəli ulduz) mikrokosmos – yəni insanın işarəsidir. Bu hərflərdən yuxarıda yerləşən kosmosu, aşağıdakı isə onun anoloji mikromodeli olan insanı bildirir. Ezoterik elmlərin banisi sayılan Hermes Trismegistin məşhur aforizmi ilə desək, “yuxarıda necədirsə, aşağıda da elədir”, yəni kosmos necədirsə, insan da o cürdür. Və yenə də təsadüfi deyil ki, allah ideyasını rədd edib, onun yerinə insanı (Marksı, Lenini, Stalini və s.) qoyan, insanı bütləşdirən SSRİ-nin dövlət rəmzlərindən biri pentalfa – beşguşəli ulduz olduğu kimi, dünyanı dağıdıb yenidən, amma ədalətlə qurmaq, markssayağı cənət yaratmaq kommunist ideologiyasının ən son strateji hədəfi idi. Özünü kainatın yeganə sahibi sayan insan allahlıq eşqinə düşür, Allahın yaratdığını dağıdıb dünyanı yenidən qurmaq istəyirdi: Və sovet şairləri də bi ideologiyanı həvəslə tərənnüm edirdilər:

Vaxtında gəlmişik bu dünyaya biz,

Bu dünya yenidən qurulmalıydı!

Alovlar içində çalxanan dəniz,

Şəfəqlər qoynunda durulmalıydı!

Qanuni hökmüydü əsrin, dövranın,

Biz yol açmalıydıq məşəlimizlə!

Çünki qoymalıydıq yeni dünyanın

Təməl daşlarını öz əlimizlə.

(Ə.Cəmil)

Lakin insanın mahiyyəti onun daxili Eqosu, ruhudur. Allahla bərabər onun bir zərrəsi olan ruhu da rədd edən kommunist ideologiyasının əksinə olaraq, qədim ezoterik ənənədə A hərfi Eqonun, Ali Manasın, yəni ali “mən”, daxili “mən”, ikinci “mən”, alter-eqonun, biz sözlə, insani başlanğıcın, kökün, gizli mahiyyətin rəmzidir. (Gnüiklopediə simvolov...s. 16). Bu üzdən “A” romanı qəhrəmanının sadəcə, dünyanı yox, həm də özünü yenidənqurma problemi ilə üz-üzə qalması məntiqidir. “Bizim gücümüz zəifliyimizi anlamağımızdadır... Bizim döyüşümüz özümüzə qarşıdır”. “A” romanındakı inqilabçı gənclər təşkilatı üzvlərinin – HOST-çuların əsas devizlərindən biri də məhz budur. Romanda hadisələr sadəcə hansısa kənd və şəhərdə yox, həm də insanın daxili aləmində baş verir, finalda isə məlum olur ki, bütün olaylar əslində qəhrəmanın qalüsinasiyaları imiş. Beləcə, Elxanın kosmoqoniyası ilə antropologiyası qallüsinasiya məsələsində birləşir. Qallüinasiya isə artıq psixoloji faktdır. Və məhz bu, bizi romana dair fikirlərimizin simvolik-ezoterik açıqlamalar qatından növbəti – psixoanalitik təhlil müstəvisinə keçirir. Bu isə artıq yazının daha bir hissəsinin bitib növbəti hissənin başlanmasına işarədir.

(ardı var)

Əsəd CAHANGİR

525-ci qəzet.- 2010.- 21 avqust.- S.24.