PETERBURQ

(Esse-kollaj, yarıironik, yarıciddi, intertekstual təcrübə)

“Peterburq” kitabının müəllifi A.Belının xatirəsinə. Və bir də A...-ya etiraf.

...Peterburqda bir dəstə ağ vərəq almışdım, yazı yazmağa. Yaza bilmədim. Ancaq o kağızları otelə atıb gəlmədim. Özümlə Bakıya gətirdim. Başıma gələnləri deyil, duyduqlarımı, düşündüklərimi onlara yazdım (guya yazmasaydım Piter dağılacaqdı...). ...Şəhərlər də adamlar kimidir (sürtülmüş cümlədir, amma nə qədər gerçəyə yaxındır). Adamlar xoşbəxt və bədbəxt doğulurlar (trivial həqiqətdir). Şəhərlərin taleyi adamlar kimi əvvəldən yazılır (darıxdırıcı cümlədir, ancaq keçər). Bu şəhəri I Pyotr salanda (dünyanı fəth etmək arzusu dənizdən başlayır) – soyuq, nəmli bir gün idi (nə dəxli var ki, tutaq ki, günəşli bir gün idi). Aqibəti tutqunluq, nəm və soyuqluq olan Piter bataqlıq üzərində salınmış şəhərdir (bataqlıq həmişə nəm və təhlükə qoxuyur. Yəqin sonrakı cümləyə hazırlıq gedir). Üzərindən 400 il keçsə də, dünyanın ən böyük, gözəl şəhərlərindən biri olan Petroqrad – Pyotrun şəhəri yenə rütubət, soyuqluq qoxuyur. Çarqrad da Piterin bir başqa adıdır. Çar şəhəri o qədər zövq və ilhamla salınıb ki, sanki insan təbiətə meydan oxuyub: bataqlıq üfunətinə, mığmığa rəzalətinə qarşı al sənə modern Avropa şəhəri – muzeyi ilə, yaraşıqlı binaları ilə, bəyaz gəmiləri və füsunkar ehtişamı ilə (bir az qaraqışqırıq olmadımı?!) Şəhərin və şəhəri salan Pyotrun haqqını əlindən alıb bu gözəl şəhərin bolşevizmin simvolu, paytaxtı elan olunması nə az, nə çox 70 il çəkdi (daha gözəl ifadə etmək olardı; bolşevizmi deyil, insan haqsızlığını önə çəksəydiniz pis olmazdımı?). ...İlk dəfə Piterə 80-ci illərdə – Kasparovla Karpovun şahmat üzrə dünya çempionatındakı oyununa getmişəm (o vaxt çempionatın 10 günü Moskvada, 10 günü də Leninqradda keçirilirdi) (bu təfərrüata ehtiyac varmı?). O zaman Piter çox soyuq idi. Şəhərlə şəhərdə yaşayanlar arasında elə bir təzad vardı ki, sanki bu şəhərdə yaşayanları buradan çıxarıblar və haradansa başqa bir məmləkətdən bura insanlar gətiriblər (bunu daha gözəl yazmaq olardı. Bədii yazı hamının bildiyini, gördüyünü heç kəsin yaza bilmədiyi şəkildə ifadə etməkdir). Şəhər gülür, sevinir, öz gözəlliyi içində uyuyur. İnsanlar qəmgindir, sanki hamı üşüyür, dərdini deyə bilməyəcək şəkildə qorxur, harasa naməlum yerə tələsir. (əvvəlkindən yaxşıdır, amma yenə də mütləq müqayisə deyil). Elə o zamanlar bu soyuq, tutqun şəhərdə oxumuş şərqli, o cümlədən azərbaycanlı gələcək rəssam tələbələrin sıxıntısını anladım (nə yaxşı savaşdan öncə orada Rəssamlıq Akademiyasında oxuyan Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Mehdi Hüseynzadənin adını çəkmədin? Bilmirəm, bəlkə də haqlısan...). Əslində Bakı da dəniz şəhəridir, limandır. Ancaq Bakının rütubəti ilə Piterin rütubəti fərqlidir. Piterdə nəmlik sanki içəridədir, ağ ciyərdədir, Bakıda üzdə, dəridə. Bakı küləklər şəhəridir, bu onu başqa nəm şəhərlərdən ayırır (Badi-kubə – Bakının uydurma etnoliji yorumunu xatırlatmadığın üçün təşəkkürlər...) Xülasə o zaman Leninqradı sevmədim. Sonralar opponentim piterli oldu: professor S.N.İvanov. Bu düşündüklərimi ona söylədim. Gülümsədi və dedi ki, biz yaşadığımız şəhərlərin əsirləriyik və bu əsirlik bizə olumsuz danışmağı yasaqlayır. Amma biz Piteri çox sevirik. Mən sənə Andrey Belının “Peterburq” əsərini oxumağı və “Ermitaj”ı gəzməyi məsləhət görürəm. Bəlkə fikrin dəyişdi (mütləq bu cümlədən sonra Piter haqqında fikrinizin dəyişdiyini yazacaqsnız, amma tezdir). Zaman keçdi, Piter də dəyişdi, mən də (daha doğrusu zaman dəyişdi və onun içindəkiləri də dəyişdirdi, düz deyilmi?). Rus ədəbiyyatının gümüş dövrünün nümayəndəsi, modernizmi, daha dəqiqi simvolizmi təmsil edən Andrey Belının “Peterburq”unu da oxudum, sevdim. (Qardaşım, bu əsər reallığı çox şərti olan xəyali Piterdir. A.Belının uydurduğu Piterdir. Bu uydurmanın digər adı ədəbiyyatdır). Amma axtardığım Piteri tapa bilmədim ki, bilmədim Tapmaq üçün yenidən getmək, yenidən yaşamaq lazım deyilmi?). Sovetlər dağıldı (amma yəqin ki, sovetlərdə yaşayanlar dağılmadı). Bir xeyli sonra, bu ilin yayında Piterə altayşünasların konfransına getdim, əslində Piteri yenidən kəşf etməyə. ...Peterburqun bəyaz gecələrini musilsiz bir ustalıqla təsvir edən F.Dostoyevskinin qələminin gücünü bir daha dərk etdim (yaxşı ki, müqayisə etmədiniz – real Piter və Dostoyevski Piteri bəyaz gecələr fonunda). Puşkinin “Tunc heykəli”ndəkiləri mənəvi olaraq gördüyüm kimi maddi olaraq da gördüm (“toxundum” sözü maddiyyəti daha çox bildirir). İkinci səyahətimdə Piteri daha canlı və isti gördüm (yaxşı ki, demirsən, canlılıq Sovetlər Birliyinin yıxılması və siyasi rəhbərliyin V.Putinin (KQB məktəbinin yetirdiyi böyük siyasi xadim) siması ilə, istilik isə havaların Rusiyada, o cümlədən Piterdə dəhşətli dərəcədə isti keçməsi ilə bağlıdır. Çox sağ ol). Və birinci səyahətdəki intibahlarımı unutdum (çox yaxşı). Üstəlik “Ermitaj”ı, “Ermitaj”da yerləşdirilməyən ayrıca yerləşdirilən çox qiymətli saxlancı (gələcək muzeyi də) gəzdim. Şəkil çəkmək qadağan olsa da, bir macar altayşünasının ciddi etirazına baxmayaraq fotoşəklini çəkdim. (macar altayşünas haqqında 5-6 cümlə yazmadığın və onun etirafını əsaslandırmadığın üçün təşəkkür). Piterdə kədərli olan piterlilərin vəziyyəti idi (bədii cümlə olmadığını hiss etməmiş deyilsiniz). Ümumən qış şəhəri olan Piterin yayı faciə idi. Soyutma sisteminin metrodan kafelərə, restoranlara qədər çalışmaması, kondisionerin defisit olması, ventilyatorun (yelqovanın) defisit olduğu bu gözəl şəhər yeni piterlilərin şəhəri kimi yaddaşıma yazıldı. Gözəl, istiqanlı qızları mehriban, mədəni kişiləri ilə, səliqə-səhmanı ilə birgə unutmayacağım Petroqrada mütləq bir də gəlməyə söz verdim. İnandım ki, mənim Piterim, mənim uydurduğum Piterdir (zatən uydurmasan, gerçək Piteri yazsan onun bir qəpiklik qiyməti olmazdı və izninizlə bu cümləni bir az yontalmamış olsa da şah cümlə elan edim). ...Avropadan, Asiyadan, o cümlədən Türkiyədən gələn alimlərə köhnə sovet adamı kimi bir köynək yaxın olduğum üçün və dil maneəm olmadığı üçün (ingilis dilində dil maneəsinin kompensasiyası kimi) çox vaxt tanıdıcı şərhləri mən verməli olurdum. Türklər, çinlilər, monqollar maraq göstərirdilər, heyran olurdular, Güney koreyalılar və yaponlar çox maraq göstərmirdilər və əllərində foto-aparat, kamera yorulub usanmadan öz Piterlərini axtarırdılar. Piteri mənə əziz edən bir amili xatırlatmaq istərdim. II Dünya savaşında Leninqradın müdafiəsi savaşın ən dəhşətli günləri idi. O vaxtlarda mənə əmi, dayı qədər yaxın olan Səməd doktor cavan əsgər kimi orada vuruşmuşdu. O ağır günlərin birində kontuziya keçirib ağır yaralanan Səməd doktoru 14-15 yaşında bir rus qızı – tibb bacısı Nina xilas etmişdi. Piterli bu qəhrəman qızın xilas etdikləri arasında olan Səməd doktor ölüm yatağından qalxan kimi qərar verir ki, ömrünü-gününü Nina ilə bağlasın. Bu əbədi bağlılığın sevgi, yoxsa minnətdarlıq duyğusu olduğuna qərar vermək çətindir. Amma buna qərar vermək asandır ki, bu, Səməd kişinin də, Nina xalanın da taleyi, alın yazısı idi. Mənim uşaqlıq və gənclik illərimin qəhrəmanlarından biri də arıq, ağbəniz, rus doğulub müsəlman kimi vəfat edən Nina xala idi. Nina xala mənim üçün Piterin insanlaşmış şəkli idi (bir az açılmalı mətləblər var ki, onların təfərrüatı, anlamı, fəlsəfəsi verilməli idi. Bir cümlə ilə yaxa qurtarmaq hesabdan deyil). Piterdə Nina xalanın anası, bacısı, qardaşı qalmışdı. Arabir məktublaşırdılar, sonra uzaqlıq hər cür əlaqəni silib pozdu. Nina xalanın atası da, anası da, bacısı da, qardaşı da Səməd doktor və balaları idi. Taledən qaçmaq olmaz (Qaçmaq olarsa necə olar? Bu cür növbətçi cümlələr bədii yükü az olan və mətnə xələl gətirən cümlələrdir). ...900 gün mühasirə əzablarını yaşamış Səməd doktorun köks ötürüb dediyi “şəhərdə insanlardan başqa canlı qalmamışdı. İnsanlar bütün canlıları yeyib qurtarmışdılar” deməsi hələ də yadımdadır. Və o müsibət içində Nizaminin yubileyini keçirmiş “Ermitaj”ı bağırlarında qoruyub saxladılar. Dünyada elə şeylər var ki, onunla zarafat etmək olmaz. Zarafat edərsən, dünyada müqəddəs olan hər şeyə son vermiş olarsan. Piteri gəzdikcə “Biz Sovetlərdən çıxmışıq, sovetlər bizdən çıxmayıb”, – fikrinin müdrikliyinə vuruldum və postsovet ölkələrinin doğmalığının və homosovetikusun dəyişməzliyinin şahidi oldum (məni aparan çaya Araz da deyərəm, Kür də, Volqa da, Lena da...). Xatırlayıram ki, gənclik dostum şair Şamxal Rüstəmin “Leninqrad” şeiri, “Salam” şeiri kimi dillər əzbəri idi. (Vot tebe na...) “Leninqrad, qərib evim-eşiyim...” (düzü misranın arxasını türk qardaşlar demiş “çox merak etdim”) misrası ilə başlayan şeir şairin Leninqrada kədərli səyahətinin poetik inikasıdır. Şeirin sonu kədərli, hətta ağlamalı olsa da, əvvəldə və ortada xeyli ləzzət, zövq aldığımız bu şeir müəllifdən çox dostum Ağacəfər Həsənliyə hörmət gətirmişdi. Çünki şeiri söyləməyə utanan (amma yazanda utanmayan) Şamxaldan fərqli olaraq bu şeiri yazmayan, amma söyləyəndə də utanmayan Ağacəfər özü gözəl şair və Füzuli aşiqi olduğu üçün utanmadığı kimi, əsla kədərlənmirdi, əsla gülmürdü. Dinləyiciləri kədərləndirirdi, ağladırdı və güldürürdü. (Yeri gəlmişkən, nə Şamxal Rüstəmi nə də Ağacəfər Həsənlini çoxdan görmürəm. Əgər Bakıdadırlarsa mənə zəng etsələr, çox sevinərəm. Bu da müəllifin reallıq duyğusu və sürreal məntiqi). Leninqrada sovet türkologiyasının ağsaqqalı A.N.Kononovun, qədim türk tarixi bilicilərindən S.Q.Klyaştornının, görkəmli şərqşünas O.A.Akimuşkinin vətənidir desəm, məni uzunçuluqda qınamayın (əlimizdən nə gəlir ki, iki canımız olsaydı, birini adını çəkmədiyim Şərqşünaslıq İnstitunun direktoru sinoloq, gözəl qadın Popovaya qurban verməsək namərdlik olardı). ...Piterin tarix qoxuyan binlarına baxıram. Bu binalar həm cəmiyyət tarixinin, həm də təbiət tarixinin şahidləridir. Burada fizika ilə metafizika, zəfərlə faciə, həqiqətlə yalan bir-birinə qarışıb. Son çarın ailəsinin son nəfərə kimi güllələnməsi bu binaların qara üzünə yazılıb. Smolnı, Avropa, Kronştat yalanı və misli görünməmiş inkar. Avamlığın, cəhalətin, zorun, kütlənin intellekt, zəka, vicdan, zəiflik, insanlıq üzərində çaldığı məşum zəfər də qara üzün yazılarındandır. Sovet repressiya beşiklərinin biri də Piterdir. Oğru, mafiya dünyasının beşiklərindən biri, cinayət yuvası Peterburqla mədəniyyət yuvası, insanlıq beşiyi Piter bir-biri ilə yanaşı, qonşu yaşayan gerçəklərdir. Zamanın yaddaşında hər şey olduğu kimi qalır: nə artıq, nə əskik. Puşkinin, Dostoyevskinin Piteri bizim Piterimizdir. Bir də Stolıpin, Rasputin, Lenin Piteri var. Bir də gözə görünməyən, amma bu əsrarəngiz Piteri yaradan balaca adamların Piteri var. Piterin tarix qoxuyan binalarının divarlarında hər şey yazılıb. I Pyotrdan sonrakı II Pyotr deyil, I Pyotrın ikincisi mümkünmü? Məncə, rus tarixi I Pyotru əbədi itirib. Və o, bir də heç vaxt gəlməyəcək... (I Pyotra əşhəddi – ehtiyac olduğunu düşünmək yanlışdır). Şəxsiyyətlər heç vaxt geri qayıtmırlar. Gələnlər onları yamsılayanlardır. ...Şəhərlər insanların öz-özlərini azdırmaq üçün yaratdıqları kəndlər yığınıdır. ...Axşamın dar çağı, qürub, gün doğuşu hiss edilməyən yerin adı şəhərdir. ...Şəhərin qarışıqlığı içində, kütlənin və nəhəng axının tərkibində yalnız qala bilmək xoşbəxtliyi şəhərdə yaşayan böyük sənətkarlara nəsib olur. ...Öz içində böyük şəhərləri xəyalən yox edib tənha qalmağı bacaran sənətkar Allaha doğru yolçuluğa başlayan qutlu adamdır. ...İdarə olunan hallünasiya, yaradıcılığa qida verən epilepsiya, aydınlanma (ozarenie) bədahət... sənətin əl-kimyasıdır. Peterburq gecələrinin mənə söylədiyi həqiqətlər bunlardır. ...Həqiqət bir, yalan mindir. Həqiqət yalnız, yalan sonsuzdur. Bəlkə də yalanın cazibəsi onun sonsuzluğundadır. Həqiqəti tapmaq hüquqda, məhkəmədə, elmdə olduqca mühцmdцr. Sənət həqiqətdən daha çox yalan цstə qurulur. Sənətin həqiqəti həyatın həqiqətindən fərqlidir və o da sonsuzdur. (Bu hekayətin və ya essenin ən gözəl özəlliyi ithafda adının baş hərfi keçən A-nın kimliyinin mцəmmalı qalmasıdır. Yoxsa çox yorulardıq. Allah bizi yaxşı qurtarıb).

Kamil VƏLİ

525-ci qəzet.- 2010.- 21 avqust.- S. 23.