Yanlış da bir naxışdır

Şekspir, Bethoven, Puşkin, Qoqol, Balzak, Çaykovski, Mirzə Fətəli, Sabir, Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir Hacıbəyov! Adları böyük ehtiramla çəkilən sənət bahadırları, xalqların iftixarı, milli qüruru, müqəddəs məbədləri! Bu gün bizə qəribə gəlir ki, həmin bu dahilərə ağır büzənlər, əsərlərini bəyənməyənlər və ən dəhşətlisi, onlara dərs deyənlər, öyüd-nəsihət verənlər, “başlarına ağıl qoyanlar” da olub. Bu cür mənəvi karlar və korlar sənətkarların müasirləri içində daha artıq imiş. Şekspirin müasirlərindən neçə-neçəsi öz cırtdan meyarlarıyla onun əsərlərinə min cür qulp qoyublar. Neçə-neçə cılız düşüncəli musiqi tənqidçisi Baxa, Bethovenə, Çaykovskiyə musiqini necə yazmağı, hansı janrlara müraciət etməyi, yaradıcılıq məsələlərini necə həll etməyi “yekə-yekə” məsləhət veriblər.

İndi biz çətin inana bilirik ki, Bethovenin 9-cu və Çaykovskinin 6-cı simfoniyalarını uğursuzluq kimi qiymətləndirənlər çox olub. İndi bizə qəribə gəlir ki, “Hamlet”i, “Otello”nu, “Maqbet”i lağa qoyanlar, “Ölülər”ə gülünc irad tutanlar, Sabirə, Cəlil Məmmədquluzadəyə Azərbaycan dili dərsi deyənlər var imiş. Ağlımıza sığışdıra bilmirik ki, hansı bir nadansa Puşkinin əsərlərini hissdən və ideyadan məhrum hesab edib, Mirzə Fətəliyə söyüşlər yağdırıb. Lermontovu ancaq Qərb ədəbiyyatının təsiriylə bağlayıb, Qoqolu və Lev Tolstoyu rus xalqını ləkələməkdə ittihamlandırıb. Balzakın romançılıq istedadını, Çexovun dramaturgiyasını, Üzeyir Hacıbəyovun opera və operettalarının əhəmiyyətini dananlar da tapılıb. İndi bizə qəribə gəlir...

Amma vaxtı ilə nadan söyüşüylə, cahil təşəxxüsüylə, avam təkəbbürüylə neçə böyük sənətkar incidilib, təhqir və təqib olunub, bəzən kimsəsizliyə, bəzən aclığa-səfalətə, bəzən hətta ölümə məhkum edilib!

Bəzən bizə elə gəlir ki, böyük sənətkarlar bütün bunlardan çox-çox yüksəkdə durduqları üçün belə atmacaları eynlərinə almayıblar. Biz unuduruq ki, sənətkar nə qədər ucada dursa belə o da adi insani hisslərə malikdir, haqsız, hücumları, rişəndi, kinayəni başqalarından daha həssas duyur və daha ağır udur, onun qəlbi tikanlardan, iynələrdən daha çox ağrıyır. Sözümüzün qüvvəti, memuarları, zamanın sənədlərini varaqlayaq. F.M.Dostoyevskinin arvadı A.Q.Dostoyevskaya ərinin sözlərini xatırlayır: “Mən öləndə, Anya, məni ədəbiyyatçıların yanında basdırmayın. O dünyada düşmənlərimlə qonşu olmaq istəmirəm. Bu dünyada onlardan çəkdiklərim bəsdir!”.

Çaykovski acı-acı deyirdi: “Bilmirəm bu cənablar (musiqi tənqidçiləri) niyə mənə belə nifrət bəsləyirlər? Nə yazıramsa hər tərəfdən üstümə tökülürlər!”.

Cəlil Məmmədquluzadə yazırdı: “Amma müsəlman qardaşlardan təvəqqe edirik ki, hər kəs bizi söyəcək, indidən söysün ki, söyüş kağızlarını oxumağa macalımız olsun, yoxsa, sonra Kərbəla mövqüfatı xüsusunda söhbət edəndə o qədər föhş kağızları üstümüzə töküləcək ki, oxuyub qurtarmağa fürsət olmayacaq! Bu sözlərin dərdli kinayəsində nə qədər göynək vardır.

Böyük sənətkarlar haqqında deyilmiş səthi mülahizələri, yanlış fikirləri, bir çox hallarda əbləh sözləri toplayıb oxuculara təqdim etmək əyləncə məqsədi daşımır. Bu həm də ibrət məktəbidir. Topladığımız fikirlər orta əsrlərdən, XX əsrin əvvəllərinəcən olan dövrü əhatə edir. Amma məgər bizim əsrdə – sonuncu çərəyinə yaxınlaşdığımız XX yüz illikdə -dövrümüzün böyük sənətkarları haqqında azmı nadan fikirlər yürüdülüb? Pikassonu “oyunbaz” adlandıran burjua jurnalistləri, Çaplini Amerikadan qovan mühafizəkarlar, Nazim Hikməti təqib edən mürtəcelər – vaxtı ilə kommunar rəssam Kurbeyə gülən, Darvini lağa qoyan, Didrodan, Belinskidən, Həsənbəy Zərdabidən gizli polisə danoslar yazanların mənəvi, ruhi varisləri deyilmi?

Böyük sənətkarların üstünə atılan ləkələr onların nə yaradıcılıq vüqarına, nə də şəxsi ləyaqətinə əskiklik gətirə bilər. Əksinə onların varlığı, mühiti, ömrü və yaşadığı şərait haqqında daha dolğun təsəvvür yaradar. Böyük sənətkarlar haqqında bəzən ağıllı adamların belə söylədikləri mübahisəli, səhv fikirlər, dayaz düşüncəli müasirlərin yürütdükləri yanlış mülahizələr, nadanların dedikləri təhqiramiz sözlər bu dühaların tərcümeyi-hallarını tamamlayan ştrixlər, naxışlardır. Xalqımız yaxşı deyib ki, yanlış da bir naxışdır.

ÖN SÖZ YERİNƏ

Ən böyük zəkalar – ən çox mübahisə doğuran zəkalardır. Odur ki, dahilərə hətta ağıllı adamlar da hücum çəkir; Erazm, Volter, Siseron, Horasi, Lukian, Plutarx, İosif Flavi, Əflatun, Pifaqor və Homeri kəskin tənqid ediblər. Bu siyahıya biz Zoilin adını salmırıq. İnkar etmək – tənqid etmək deyil. Nifrət etmək – anlamaq deyil. Söyüş – mübahisə deyil. Zoil, Çekki, Qrin, Avellaneda, Vilyam Lauder, Vize, Freron – bu adlar ləkə kimidir. Onlar bəşərin ən böyük dahilərini təhqir edərkən bəşəriyyətin özünü təhqir etmişlər. Bu alçaq adamların əllərində dühalara atdıqları çirkabın izləri qalıb.

Onlar ən pis xatirələrə layiq olsalar da, haqlarında heç bir xatirə qalmayıb – bu şəxslər nifrət məşhurluğunu belə qazana bilməyiblər. Onların varlıqları kimin yadında qalıb? Onları alayarımçıq yada salırlar, bu isə tam unutqanlıqdan da pisdir. Bu bədnam tənqidçilər tarixin kölgəsində daldalanır. Məsələn, tutalım, Kleman adlı birisi vaxtı ilə özünü “tənqidçilər tənqidçisi” adlandırırmış. Onun bütün fəaliyyəti Didronu qapmaqdan və Didro haqqında danoslar yazmaqdan ibarət olub. İndi onun adı unudulub gedib və Kleman Jenevredə doğulubsa da onu Dijonlu Klemanla çaşdırırlar. Onu habelə Kleman de Bozla, Kleman de Askenlə də David Klemanla dəyişik salırlar. Axırda dörd, ya beş naməlum klemanların içində itib batmamaqdan ötrü Didronun əsərlərini “dumanlı laqqırtı” adlındırmağa dəyərdimi?

Famyen Strada nahaq yerə böyük Tasitə qəzəblə hücum edirdi: indi həmin bu Famyen Stradanı Zigizmund Avqustun təlxəyi Fabyen Spada ilə səhv salırlar. Əbəs yerə Çekki yazıq Danteni didib dağıdırdı; indi biz heç bilmirik – bu Çekkinin adı həqiqətən Çekki imiş, ya bəlkə Çekko imiş. Qrin ki, Şekspirin yaxasından yapışmışdı, indi onu hansısa başqa bir Qrinlə dolaşıq salırlar. Servantesin “düşməni” Avellanedanın adı deyəsən, Avallanado imiş. Miltona böhtan atan Lauderin adı bəlkə də Layder imiş. Molyeri “darmadağın” edən de Vize adlı birisi demə Domino adlı birisiymiş – zadəganlıqdan xoşu gəlib, adını de Vize qoyub.

Bütün bu insancıqlar elə bilirlərmiş ki, təhqir və təqib etdikləri dühaların işıqları bunların da üstünə düşəcək. Amma xam xəyaldır – onlar kölgədə qaldılar ki, qaldılar. Bu zavallılar heç nə qazanmadılar – paylarına nifrət belə düşmədi. Yazıqlar!

Viktor HÜQO HOMER HAQQINDA

İnsana məxsus olan hansı alçaq və murdar cəhətlər varsa, oğurluq, pozğunluq, bir-birini aldatmaq – hamısını yalançı Homer və Hesnod allahlara şamil etmişlər.

KSENOFON (bizim eradan əvvəl VI əsr)

DANTE HAQQINDA

Bu əsərdə (“İlahi komediya”) yaxşı nə varsa xristianlıqdandır, pis nə varsa – əsərdən və müəllifin zövqündəndir.

(F.R.- de Şatobrian, 1802)

VİLYAM ŞEKSPİR HAQQINDA

Şekspirin nə tragik, nə də komik istedadı var. Onun faciələri sünidir, komediyalarında isə o, ancaq instinktə arxalanır. “Maqbet”dən gülünc bir əsər tapmaq çətindir.

(Forbs, XVII əsr tənqidçisi)

Şekspir – plagiatordur, bütün əsərlərini ondan-bundan köçürüb, özü heç nə yazmayıb. O, qafiyəsiz şeir quraşdırmaqdan başqa heç nə bacarmır.

(Qrin, “Bir qəpiklik zəka” məqaləsi, 1592)

Bu Şekspir kobud və Barbar bir zəkadır.

(Lord Şeftsberi)

Şekspirin əsərləri tamamilə dumanlıdır, anlaşılmazdır.

(Con Drayden, XVII əsr)

Bu şair tarixi həqiqətləri təhrif edir.

(Lennoks)

Yadımdadır, aktyorlar Şekspirdən razılıq edirdilər ki, heç vaxt əl yazmalarında bircə kəlmə qaralayıb pozmur. Mən onlara dedim: kaş ki, o, əsərlərində minlərlə kəlmə pozaydı.

(Ben Conson, ingilis dramaturqu, Şekspirin müasiri)

Şekspirin komizmi çox-çox aşağı səviyyədədir, Şeduellin komizmindən çox-çox aşağıdır.

(Uorberton)

Şekspirin komizmi çox kobuddur, adamı güldürmür. Ağıldan məhrum təlxəklikdir.

(Semyuel Fut)

Şekspir neyləsin? Gərək bir təhər başını dolandıraydı da?

Bəs çörəyi nədən çıxaraydı?!

(Pop, 1725)

“Yuli Sezar” çox soyuq və adamı həyəcanlandırmağa qadir olmayan bir faciədir.

(Ben Conson)

“Hamlet”də qəbirqazanlar qəbri qaza-qaza kobud mahnılar oxuyurlar. Əcəb cəfəngiyyatdır! Bu oyunbazlığı hələ faciə də adlandırırlar! Şekspir ingilis teatrını məhv etdi. Şekspiri ciddi qəbul etmək olmaz. Allah bizi bu səfeh Şekspirdən saxlasın!

(Volter)

Bütün köntöylüyünə baxmayaraq hətta Şekspir də kitab-zad oxuyarmış və az-çox məlumatı varmış.

(Laqarp. Ədəbiyyat kursuna giriş)

Bu təmsilin (söhbət “Otello”dan gedir – red.) mənası ibrətamizdir-gərək xanımlar bir az diqqətli olsunlar, dəsmallarını itirməsinlər. Amma zarafatı bir yana qoyaq – belə poeziya tamaşaçılara nə fayda, nə dərs verə bilər? O ancaq bizim ağlımızı çaşdırar, fikirlərimizi qarışdırar, başımızı dumanlandırar, instinktlərimizi pozar, xəyallarımızı azdırar, zövqümüzü korlayar və başımızı şöhrət ehtirasıyla, tapmacalarla, hay-küylə cəfəngiyyatla doldurar.

(Tomaz Raymer, 1693)

Şekspirin “Otello” adlı faciəsində həmin bu zənci Otello arvadını boğub öldürməmişdən qabaq iki dəfə onu öpür. Mərifətli adamlara bu iyrənc görünür. Amma Şekspirin pərəstişkarları israr edir ki, həmin bu Otello çox gözəl insandır, illah da ki, zəncidir.

(Volter. “Fəlsəfə lüğəti”)

Şekspir kimi ikinci dərəcəli müəlliflər və aşağı səviyyəli şairlər...

(Delandon, 1804)

Şekspir heç bir fərli şey yazmayıb, yazdıqları hamısı zibildir.

(F.F.Kokoşkin, Malı teatrın direktoru, XIX əsr)

Niyə, Şekspir pis deyil, onun başı cürbəcür məzəli şeylərlə doludur.

(Alman tənqidçisi Bentheym, 1680)

MOLYER HAQQINDA

Molyer gərək jarqondan, ara sözlərindən, kobud dildən əl çəksin, düzgün fransız dilində yazsın.

(Jan de Labruer, 1689)

BOMARŞE HAQQINDA

Bu əsər (“Fiqaronun toyu”- red.) iyrənc əsərdir, heç bir vaxt oynanmayacaq.

(XVI Lüdovik)

VOLTER HAQQINDA

Məni ən çox təəccübə gətirən Volterin kitabları deyil, o məsələdir ki, bu kitabların xeyli oxucusu var və hətta həmin oxucuların arasında bəziləri özünü ağıllı hesab edir.

(Abbat Qiyon, 1759)

Onun əsərlərini çox sərt mühakimə etməyə dəyməz. Onlar ciddi tənqidə tab gətirə bilmir. “Kandid”də nə süjet, nə plan, nə dərin məna, nə də həmin əsrin bəzi ingilis romançılarına xas olan parlaq boyalar var.

(Qrimm, mart, 1759)

LOMONOSOV HAQQINDA

Lomonosov poeziyasının ən əsas nöqsanı odur ki, bu poeziyanın xəlqiliyi çatmır.

(Nadejdin, “Molva”, 1833)

İOHAN SEBASTİAN BAX HAQQINDA

Biz Baxı müqəssir tuturuq ki, xoralda bir çox əcaib variasiyalar edir və xorala elə qəribə tonlar qatır ki, dinləyicilər bir şey anlaya bilmirlər. Ona tövsiyə edirik ki, bundan sonra belə gözlənilməz fəndlərə yol verməsin, qayda-qanuna riayət etsin.

(1706-cı il fevralın 21-də Arnştadte qraf konsistoriyası tərəfindən yazılmış protokoldan)

Əgər onun istedadı daha xoş olsaydı, əgər dəbdəbə və qatmaqarışıqlıq onun əsərlərini təbiilikdən məhrum etməsəydi və həddən ziyadə sənətkarlıq onların gözəlliyini soldurmasaydı... Bir sözlə vaxtı ilə şeirdə Leonşteyn nə idisə, Bax da musiqidə odur. Dəbdəbəçilik hər ikisini təbiilikdən süniliyə, əzəmətdən zülmətə gətirib çıxartdı. İkisinin də ağır zəhmətinə və ciddi səylərinə təəccüb qalmaq olar, ancaq bu zəhmət və səy hədər idi, çünki onların əsərləri ayıq zəkalara ziddir.

(Şeybe, musiqi tənqidçisi, İ.S.Baxın müasiri)

MOTSART HAQQINDA

Heyf ki, Motsartın bədii və həqiqətən də gözəl niyyəti – yenilik yaratmaq niyyəti baş tutmadı. O, çox irəli addımlamağa çalışdı, belə addımdan hisslər və ürək bir şey qazanmır. Onun Haydna həsr etdiyi kvartetlər – həddən artıq şit-şirindir. Hansı qulaq bu səslərə uzun zaman dözə bilər?

(Kramer, “Musiqi” jurnalı, 1787, yanvar)

Əlbəttə, çox heyf ki, Motsart kimi böyük bir şəxs dünyadan getdi. Amma bizim üçün onun olmamağı daha yaxşıdır. O, bir az artıq yaşasaydı, heç kim bizim əsərlərimizə bir qara qəpik verməyəcəkdi.

(Vena bəstəkarlarından biri, Motsartın ölümü münasibəti ilə)

BETHOVEN HAQQINDA

Mənim üçün Bethoven eyni ilə mismar dolu bir torbadır ki, hərdən bir bu torbanı ağır çəkiclə döyəcləyirlər.

(Con Raskin, “Məktublaşma”, 1881, 6 fevral)

Cənab Bethoven mahir pianistdir, amma eyni sözü onun bəstəkarlığı haqqında demək olmaz. Onun variasiyaları gözəllikdən çox uzaqdır. Onların keçidləri çox iddialı və təmtəraqlı olsa da səthidir.

(“Ümumi musiqi qəzeti”, 1799)

Şübhəsiz, cənab Bethoven öz yoluyla gedir, amma bu nə qəribə və təngə gətirən yoldur! Bilik, bilik və ancaq bilik! Heç bir təbiilik, axıcılıq yoxdur. Əgər dəqiq təyin etsək, onun əsərlərində bir yığın bilik var, amma yaxşı üslub yoxdur. Onun əsərləri kələ-kötürdür, maraqsızdır, adama heç bir zövq vermir.

(Həmin qəzet, 1799)

Bəziləri – Bethovenin yaxın dostları deyirlər ki, bu simfoniya (“Üçüncü qəhrəmanlıq simfoniyası” – red.) gözəl əsərdir. Əgər dinləyicilər onu lazımınca qiymətləndirə bilmirsə səbəb onların kifayət dərəcədə bədii təhsilə malik olmamasındadır, bu simfoniyanın bütün gözəlliklərini indi qavraya bilməyənlər, min ildən sonra qavrayacaqlar”. Dinləyicilərin başqa bir qismi belə hesab edir ki, simfoniyanın heç bir bədii dəyəri yoxdur, bu əsər müəllfiin orijinal olmaq, hoqqabazlıq etmək istəyindən yaranıb. Biz Bethovenə xatırlatmaq istəyirik ki, dahilər özlərini yalançı orijinallıqla, nəyin bahasına olursa-olsun qeyri-adi görünməklə deyil, gözəllik və ülviliklə ifadə edir.

(“Sadəlövh” qəzeti,1805, Vena)

Bethovenin yeni “Fidelio” operası bəyənilmədi. Opera cəmisi bir neçə dəfə oynanıldı və ilk tamaşadan sonra salon tamamilə boş idi. Musiqinin bəzi yaxşı yerləri var, amma o, kamillikdən çox uzaqdır. Bir sözlə Bethovenin bu əsəri də tutmadı.

(“Sadəlövh” qəzeti, 1805)

Bethoven sənətin yüksək pilləsinə qalxmaq iqtidarında deyil və onun estetik mədəniyyəti çatışmır.

(“Kübar” qəzeti, 1805)

Mənim qayınatam heç bir vaxt belə cəfəngiyyat yazmazdı.

(Mayer, Motsartın kürəkəni, “Fidelio” operası haqqında, 1805)

Hələ heç bir vaxt bu qədər rabitəsiz, dolaşıq, qarışıq, insan zövqünü əsəbiləşdirən musiqi yazılmayıb, (söhbət Bethovenin “Leonara № 3” üvertürü haqqında gedir – red). Kəskin modulyasiyalar iyrənc bir ardıcıllıqla düzülüblər və bəzi xırda-mırda, sönük fikirlər bu xoşagəlməz qulaqbatıran təsiri tamamlayır.

(“Sadəlövh” qəzeti, 1806, 29 mart)

Məncə Doqquzuncu simfoniya bir daha sübut edir ki, Bethoven estetik təxəyyüldən və gözəllik hissindən büsbütün məhrumdur.

(Lui, Spor, 1861)

GÖTE HAQQINDA

Göte və Şiller – böyük, amma həddən artıq şişirdilmiş şairlərdir. Onların qızıl çələnglərində və qədər qəlp brilyant, saxta daş-qaş və qurğuşun var.

(Kamil Sent-Sans, “Paris əks-sədası”, sentyabr, 1914)

Götenin hər sözünü peyğəmbər kəlamı hesab edirdilər, amma o heç bir vaxt elə bir şey demirdi ki, almanlara milli qürurlarından söz açsın, yaxud onları nəcib bir işə, igidliyə sövq etsin. O dünyadakı tarixi hadisələri biganəliklə seyr edirdi. Bircə hərbi təlimlərdən əsəbiləşirdi ki, onu poetik röyalardan ayırır.

(Mensel, 1839)

BAYRON HAQQINDA

Sözün düzü məncə “Bayron dühası” sadəcə olaraq axmaqlıq deməkdir.

(Lun Veyo, 1848)

İNGİLİS ƏDƏBİYYATI HAQQINDA

İngilis ədəbiyyatı heç ötəri nəzərə də layiq deyil.

(A.de Riverol “Fransız dilinin universallığı haqqında”, 1784)

FRANSIZ ƏDƏBİYYATI HAQQINDA

Qəribədir, amma fransızlar yazmaq öyrənəndən bəri, ta 1656-cı ilə qədər, yəni “Lettr provensial” yaranana qədər bir dənə də fərli kitab ortaya çıxarmayıblar.

(Volter, “Fəlsəfi lüğət”)

İSPAN VƏ İTALYAN ƏDƏBİYYATI HAQQINDA

İspan və italyan dillərində yazılmış əsərlər çox təhlükəlidir: onlar gənc qadınların əxlaqını xarab edir və pozur. Onları oxuyanın itkisi qazancından çoxdur.

(Fenelon, “Qızların tərbiyəsi haqqında”, 1687)

Mənə nə üçün Vidadinin “Durnalar”ını Seyid Əzim və Zakirin misralarını oxutdurursunuz? Əgər mən vaxtı ilə fikrimi bunlardan başqasına vermiş olsaydım, indi həqiqi türk dili və ədəbiyyatını bilmiş olardım.

(“Dirilik” jurnalı, 16 noyabr, 1914)

REALİZM HAQQINDA

Klassisistlər gözəlliyi təsvir edirdilər, romantiklər gözəlliklə eybəcərliyi çarpazlaşdırırdılar, realistlər ancaq eybəcərlikləri qələmə alırlar.

(Pol Deşanel, “Deputat”, 1889)

AKTYORLAR HAQQINDA

Teatrda ağlayırsınızsa, ağlayan siz deyilsiz, içinizdəki meymundur. Talma, Raşel, Kin, Rossi, Sara Bernarın işi-peşəsi o idi ki, insan naturasında eşələnirdilər, oradakı meymunu tapıb oyadıb üzə çıxarırdılar, sonra həmin meymunun dörd pəncəsindən yapışıb onu səhnəyə, hamının gözü qarşısına atırdılar.

(Filadelf Qorilla, “İnsan- cırlaşmış meymundur”. Meymunlar haqqında qeydlər və təəssürat, 1893)

PUŞKİN HAQQINDA

Puşkin əsrindən geri qalıb, moddan düşüb.

(Nadejdin, 1830)

“Yevgeni Onegin” – Puşkinin qəti süqutu deməkdir.

(Bulqarin, 1830)

Puşkinin əsərində nə hiss var, nə ideya, nə xarakter, yalnız, musiqi, sözlərin ahəngi mövcuddur. Hər şey hamar, təmiz- xırdaca daş-qaş, xırdaca almazlar!

(“Severnaya pçela” qəzeti, 1840)

LERMONTOV HAQQINDA

Romanın əsas qəhrəmanı Peçorin təzə bir obraz deyil – o, rus məişəti və rus cəmiyyəti üçün tipik deyil. Qərb ədəbiyyatından gələn soyuq və eqoist bir şəxsiyyətdir.

(Bulqarin, “Severnaya pçela” 1840, №, 246)

QOQOL HAQQINDA

Qoqolun əsərləri çirklidir və bayağılıq baxımından Pol-de Kokun yazılarından da aşağıdır. Adamları olduqları kimi deyil, olmalı olduqları kimi təsvir etmək lazımdır.

(Şeveryov, “Moskovski nablyudatel”, 1834)

“Ölü canlar”da da, “Müfəttiş”də də rus naturası natəmiz, nahamvar, cır-cındırlı, sərxoş və vicdansız bir varlıq kimi göstərilir.

(Bulqarin, “Severnaya pçela”, 1845, № 27)

VİKTOR HÜQO HAQQINDA

Mən get-gedə sayı artan oxuculardan biriyəm, o qisim oxuculardan ki, Hüqonun qeyri-adi şöhrətini qeyri-adi fırıldaq hesab edirlər.

(Lun Veyo, “Kainat”, 2 fevral, 1842)

Çox vaxt cinayəti düşünüb hazırlayan onu icra edənlərdən qat-qat artıq müqəssirdir. Əgər səfillər özləri cəmiyyətə qarşı üsyana qalxsaydı, onların vurduqları ziyan yenə də Viktor Hüqonun “Səfillər”inin zərərindən az olardı.

(A.de Lamot, “Biabırçı peşələr”, 1877)

Siz fransız dilindən imtina etsəz, fransız dili sizdən inciməz, çünki onsuz da çoxdandır onun başına yaman oyunlar açırsınız. Gələn kitabınızı almanca yazın.

(J.B.de Orevill. Viktor Hüqoya açıq məktub. “Fiqaro” qəzeti, 1872, aprel)

BALZAK HAQQINDA

Şübhəsiz ki, cənab de Balzak heç vaxt yaxşı roman yaza bilməyəcək.

(Peltan, 1833)

Balzak təbibdir, ayıblı xəstəliklər üzrə mütəxəssisdir. Bəli, bəli, həmin o təbiblər kimi Balzak da açıq-saçıq söhbətlər hərisidir, onlar təki özgə yataqlarını pusmaqdan zövq alır, alverçi bazar arvadları kimi, manikürçü qızlar kimi, qeybətcil qarılar kimi artıq-əskik danışmağı xoşlayır.

Bizim ən məhsuldar romançımıza ev hündürlüyündə peyin qalağı lazımdır ki, onun üstündə bir neçə solğun və xəstə çiçək bitirsin. Balzakın üslubu naz-qəmzəlidir, həm də işvəlidir, əsəbiləşdiricidir, boyalıdır, bər-bəzəklidir, məstedici və pozucudur.

(Sent –Bev, fransız tənqidçisi, 1840)

STENDAL HAQQINDA

Nə səbəbə görə bu uğursuz romanlara (“Parma monastırı” və “Qırmızı və qara” nəzərdə tutulur – red.) belə böyük əhəmiyyət verirlər?! Axı, ayrı-ayrı səhifələr istisna olunarsa bu romanlar ancaq ikrah hissi doğurur.

(Sent Bev, 1857)

JORJ SAND HAQQINDA

Ah, madam! Haçansa siz abırlı-həyalı bir qız olmusunuz. Yazmağı boşlayın və onda bəlkə hələ abırlı-həyalı qadın ola bildiniz.

(P.J.Prudon. “İnqilabda və kilsədə ədalət haqqında”, 1858)

Bu dəhşətli Jorj Sand – qarışıq bir məxluqun tipik nümunəsidir – yarımçıq qadın, yarımçıq kişi! Kentavr yarı insan, yarı at olan kimi!

(Jozef Peladan, “Məhəbbət elmi”, 1911)

DARVİN VƏ DARVİNİZM HAQQINDA

Belə çıxır ki, Napoleon, İsgəndər, Sezar, Ərəstü, Arşimed, Nyuton, Şekspir, Homer, Zolya, Demosfen, Siseron – paltarlarını dəyişmiş meymunlardır. Vəssalam.

(Filadelf Qorilla, 1893)

Darvin insan haqqında mühakimə yürüdərkən ancaq ingilisləri nəzərdə tuturdu və odur ki, insanla meymun arasında elə bir əsaslı fərq görmürdü.

(Lui Mertin, 1895)

M.F.AXUNDOV HAQQINDA

Mirzə Fətəli Axundov kimi laməzhəb şəxsi yad edib onun şəninə kitab yazan özü də gərəkdir mürtəd olsun.

(İsgəndər bəy Rüstəmbəyov)

HƏSƏNBƏY ZƏRDABİ

Dustan, vilayət nadansız olmaz. Dünya belə gəlib, belə də gedəcək. Təfavüt nadanların çox-azlığındadır və bizim xahişimiz onları azaltmaqdır və bu səbəbə belə meydanbazlıq edən nadanlara cavab yazılmasa qəzet çıxarmaq olmaz...

...Qarabağinin həcvini (H.Zərdabiyə kobud həcv yazmış Həsən Qara Hadi nəzərdə tutulur-red.) onların xahişinə görə çap etməyə izn olmadı. Amma ol cənab və onu fitləyən əşxas məyus olmasınlar ki, belə kamallı sözlər pünhan qalacaq. Fikrim budur ki, bizim Zərdab kəndində Qarabağın sərhəddində bir daş qoydurub onun üstünə zikr olunan həcvi qazdırım ki, gələcəkdə bizim övladlar o yadigara baxıb bilsinlər ki, mən nə zəhmət ilə milləti –islamı qəflətdən ayıltmaq istəyən vaxtda necə nadanlara rast gəlmişəm.

(H.Zərdabi. “Əkinçi” qəzeti, 1877, № 12)

ÇAYKOVSKİ HAQQINDA

Görünür cənab Çaykovski indiyə qədər operanın nə demək olduğunu bilmir, bu janra bələd deyil, onu sevmir, amma eşidib ki, başqa bəstəkarlar opera yazır, o da belə fikrə düşüb. Özü-özünə yəqin təsəlli verib ki, yəni mən də opera bəstəkarıyam. Çaykovskinin opera sənətinə belə bəsit münasibəti onun yazdığı “Opriçnik” operasından görünür. Bu operada üslubdan əsər-əlamət yoxdur.

(S.A. Kyui. “Sankt-Peterburqskie vedomosti”, 1874)

Səhnəlikdən məhrum, parlaq musiqi parçalarından məhrum operadır, uzundur, müğənnilərin ifası üçün əlverişli deyil (“Yevgeni Onegin” operası nəzərdə tutulur-red.)

(“Novoe vremya”, 1881)

Bu opera (“Yevgeni Onegin”-red) opera deyil, bir sıra yarı konsert, yarı opera nömrələrindən ibarətdir və bu nömrələr çox tələm-tələsik və səliqəsiz birləşdirilmişdir.

(“Qolos”, 27 yanvar, 1881)

Cənab Çaykovski incə sənətkar deyil, zövqü aşağıdır, musiqisi yekrəng və cansıxıcıdır. Bir sözlə “Yevgeni Onegin” sənətə heç bir təzə şey əlavə etmir.

(“Nedelya”, 1881, № 45)

Bu səfər bizim gümanlarımız doğrulmadı. Çaykovskinin son əsəri (“Qaratoxmaq qadın” operası nəzərdə tutulur – red) rus opera musiqisində heç bir təzə şey əlavə etmədi. Bəstəkarın indiyə qədər bu sahədə yazdığı əsərlərinin içində ən zəifi oldu. Çətin ki, əsər gələcəkdə camaatın rəğbətini qazana.

(“Peterburqskiy listok”, 1890, 20 dekabr)

Cənab Çaykovskinin “İolanta” əsəri zəif əsərdir.

(Həmin qəzet, 1892)

Bu sayaq əsərlər (söhbət “Şelkunçik” baletindən gedir –red.) yazmaq üçün aydındır ki, heç bir ilham-filan lazım deyil, çünki burada heç bir yaradıcılıqdan söhbət gedə bilməz.

(“Birjevıe vedomosti, Domino, 1892)

Onun bu təzə əsərində (“Françesko da Rimini) simfonik poeması nəzərdə tutulur – red) əslində heç bir təzəlik yoxdur.

(“Sovremennıe izvestiya” 1876, Zub)

Temalar çox pisdir, onların inkişafı da çox tanışdır. Faktura kobuddur, qabadır, ala-bəzəkdir (söhbət “İtalyan kapriççiosu”ndan gedir – red.)

(Həmin qəzet, 1880, “Qoca musiqiçi”, S.N.Kruqlikov)

Çaykovski əvəllər daha yaxşı yazırdı. Daha Çaykovski heç nə yaza bilməyəcək.

(Həmin qəzet, 1882, “Cavan musiqiçi”)

Bu əsər mövzu cəhətdən xüsusi bir orijinallığa malik deyil, temalar köhnədir, sönükdür. (Söhbət Altıncı simfoniyadan gedir – red.)

(“Sankt-Peterburqskie vedomosti”, 1893)

Təəssüf ki, burada da (Altıncı simfoniyada-red.) Çaykovskinin bütün son əsərlərində olduğu kimi zəriflik və zahiri tapıntılar yaradıcılıq dərinliyinə üstün gəlir, simfoniyanın birinci və axırıncı hissələri məzmunca zəifdirlər və başqa bəstəkarların əsərlərini xatırladır.

(“Sın oteçestva”, 1893)

MUSORQSKİ HAQQINDA

Aprelin 4-də “Opera komitəsi” toplaşıb yerli-dibli, qəti və izahsız-filansız rus sənətinin ən görkəmli əsərlərindən birini – Musorqskinin “Xovanşina” operasını rədd etdi... dedilər ki, bu “ifrat cərəyanın” bir nümunəsi – “Boris Qodunov” səhnədə oynanır, bəsdir, hətta çoxdur.

(Stasov. “Musiqi dərəbəyliyi”, 1883)

BERLİOZ HAQQINDA

Cənab Berliozun musiqisində heç bir fikir yoxdur, əgər təsadüfən bir fikir azıb gəlib onun başına düşürsə, Berlioz dərhal onu uzaq etməyi bacarır.

(Pol Skudov. “Musiqi tənqidi və ədəbiyyat”, 1850)

MALLERME HAQQINDA

Fransız şairi Mallermeni fransız dilinə belə tərcümə etmək çətin işdir.

(Jül Renar. Gündəlik, 1898)

FLOBER HAQQINDA

Bütün Floberi mən iki qəpiyə dəyişərdim.

(Leon Dode, 1895)

DELAKRUA HAQQINDA

Delakrua kimi, Kurbe də təbiəti murdarlayır.

(“Korsar”, 1850)

KURBE HAQQINDA

Hələ heç kəs Kurbe kimi açıq şəkildə eybəcərliyə pərəstiş etməyib,

(J.Delaklüz, “Salon”, 1850)

İMPRESSİONİSTLƏR HAQQINDA

İmpressionizm millətin axırı, Fransanın sonu deməkdir.

(Jan Jerom, “Rəssamların qəzeti”, 1894)

İmpressionizm nədir? Təsəvvür edin ki, pişik pianonun dilləri üstündə gəzintiyə çıxıb, yaxud meymunun əlinə boya və fırça düşüb – budur impressionizm!

(Alber Volf, “Fiqaro”, 1875)

Lepeletye küçəsinin heç bəxti gətirmir. Opera yaranandan sonra bu məhəllə təzə bir qəzaya düçar olub. Burda üzdəniraq rəssamların sərgisi açılıb; beş ya altı dəli, bir dəstə böyüklük iddiasına düşmüş sərsəri – yığışıb əsərlərini nümayiş etdirirlər. Bu şəkilləri görən adamların gülməkdən qarınları qırılır.

(“Fiqaro”, 1875)

EDUARD MANE HAQQINDA

Bu miskin fransız...

(Xamerton. “Təsviri sənət icmalı”, 1863)

Camaat morqdakı təkin Manenin üfunət verən “Olimpiya”sı qarşısına yığılır.

(“La Press”, 1863)

SEZANN HAQQINDA

Onun ən məşhur əsərlərinin qarşısında on dəqiqə dayansanız hökmən dəniz xəstəsi kimi ürəyiniz bulanıb, başınız gicəllənəcək.

(Birbuyott. “İdmançı”)

Fu! Qaçmaq, bütün həddi-cızığı aşmış bu oyunbazlıqdan, bu dəhşətli mənzərələrdən mümkün qədər tez qaçmaq. Əlbəttə, hər şeyə tüpürmək olar, amma daha bu dərəcədə yox da!

(J.Denuanvil, “Rəssamların qəzeti”, 1895)

ZOLYA HAQQINDA

Bu abırsız Zolya...

(Jabye, “Həftəlik revyu”, 1909)

Ürəkbulandırıcı dil və biabırçı detallar – bundan başqa Zolyanın kitablarında nə var?

(Antuan Laport, “Zolya Zolyaya qarşı”, 1896)

MOPASSAN HAQQINDA

Çox erkən yaşda ümumi iflicdən vəfat edən bu zavalı yad olunmağa layiqsə belə, bu hüququ kobud və cüzi istedadıyla deyil, qeyri-adi şöhrətiylə qazanmışdır. Bu şöhrətin səbəbi də odur ki, Mopassan tamamilə camaatın aşağı zövqünə uyğunlaşmışdır.

(Leon Dode, “XIX əsr əbləhi”, 1922)

ÇEXOV HAQQINDA

Doğrudan da siz gərək uzun müddət pyes yazmaqdan vaz keçəsiniz. Səhnə sizi sıxır, uğursuzluğa düçar edir, sizin istedadınız dramatik istedad deyil.

(Pleşeev, Çexova məktubdan, 1889)

İvanov surəti – rus ziyalısına böhtandır.

(“Sın oteçestva”, “İvanov” pyesi haqqında, 1839)

LEV TOLSTOY HAQQINDA

“Anna Karenina əyləncəli, amma boş və mənasız bir nağıldır... L.Tolstoy cəmiyyətin əxlaqi səviyyəsini aşağı salan yazıçılardandır.

(P.Tkaçev. Tənqidi felyeton. “Delo”, 1875)

“Anna Karenina”da təbiət təsvirləri iyrəncdir.

(A.M.Skabiçevski. “Birjevıe vedomosti”, 1875)

Mən indicə L.Tolstoyun yeni pyesini oxuyub qurtardım və dəhşətdən özümə gələ bilmirəm. Yəni doğrudan bizim xalqımız L.Tolstoyun təsvir etdiyi kimidir? Bir şey haqqında da düşünmək lazımdır – rus kənd məişətinin bu sayaq göstərilməsi sərhədlərimizdən kənarda xaricilərə necə təsir bağışlayar? Rusiyaya qarşı nifrət püskürən xarici mətbuat bizdəki hər hadisəni hərisliklə izləyir və xırda, yaxud uydurma faktları şişirdib, rus həyatının məşəqqətli səhnələri kimi qələmə verir. Deyəcəklər, budur, ruslar özləri öz xalqlarının məişətini bu cür təsvir edirlər.

(K.Pobedonostsev. III Aleksandra məktub.

18 fevral, 1887)

CƏLİL MƏMMƏDQULUZADƏ HAQQINDA

Həzarat! Mən danışmaq istəməzdim. Lakin şəri təklif məni danışmağa vadar edir. Bir nəfər şəxs çıxıb ortalığa. Tiflisdə “Molla Nəsrəddin” adında məcmuə çıxardır. İndiyə kimi hər nə cəfəngiyyat yazıb, onunla işim yoxdur. Özü bilir, öz Allahı... Ancaq axır vaxtlarda islamın kökünə balta vurmağa başlayıb. Yazır ki, müsəlmanlar arvadlarını açıb versinlər xaricilər aparsın. Daha buna davam gətirmək olmaz. Bunun müqabilində bir tədbir lazımdır.

(Bakı qazısı Mirməhəmmədkərimin nitqindən, 25 may, 1907)

Mənasız və faydasız sözlər yerinə ümumin mənfəətinə yarayacaq ciddi mütəfərriqələrlə səhifələrinizi doldursanız daha eyi hərəkət etmiş olursunuz zənnindəyiz.

(“Şəlalə” jurnalı “Molla Nəsrəddin” jurnalı haqqında, 20 iyun 1913)

Müəllif səhnə və ədəbiyyatdan çox da bixəbər deyilmiş. Çünki adətən, bir ədib öz fikrini, öz ideyasını həmin ideal bir adamın ağzı ilə söylər. Halbuki, “Ölülər”in müəllifi bir keflinin ağzı ilə danışır.

(“Açıq söz” qəzeti, 2 may 1916)

Dəfələrlə qeyd edildiyi kimi “Molla Nəsrəddin”in dili bərbaddır. “Molla Nəsrəddin” məcmuəsi tədricən dilini dəyişdirməli və bugünkü ədəbi dilimizlə uyğunlaşdırılmalıdır.

(“Kommunist” qəzeti, 12 noyabr 1929)

M.Ə.SABİR HAQQINDA

“Şeirinizdə türkcəyə (azərbaycancaya – red.) müxalif bəzi əlfaz və cümlələrlə bərabər qəvaidi-əruzə dəxi müğayir bəzi misralar və kəza mütəəddid imalələr rast gəldiyimizdən təshihə lüzum gördük”.

(“Həyat” qəzeti, 1 iyul 1905. İdarədən qeyd)

ABBAS SƏHHƏT HAQQINDA

Şair yarın üzünü, xətti-xalını vəsf etməlidir, azadə olub laübali dolanmalıdır, siz isə məktəbə gedib şairlik adını bədnam etdiniz, uşaqların həmdəmi oldunuz.

(Nasehin Səhhətə yazdığı məktubdan)

NƏCƏFBƏY VƏZİROV HAQQINDA

Burada müəllif əsas diqqətini kütləvi teatr ətrafına toplamağa vermişdir. Buna görə də hər şey: əsərin quruluşu, bütövlüyü, məzmunu, bir sözlə bədiiliyi və ideyalılığı xarici effektə qurban verilir. (Söhbət “Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük” pyesi haqqında gedir – red.)

(“Kaspi” qəzeti, 9 dekabr 1898)

Ə.HAQVERDİYEV HAQQINDA

Ancaq təəssüf ki, əksər tatar (Azərbaycan – red.) pyesləri kimi o da (“Dağılan tifaq” – red.) quruluş bütövlüyü cəhətdən qüsurludur. Burada nə ehtirasların məntiqi inkişafı, nə də onların mübarizəsi var.

(Həmin qəzet, 14 fevral 1899)

ÜZEYİR HACIBƏYOV HAQQINDA

Bizim teatr inkişafımız opera və operettalarla başlanır. Halbuki tərbiyəvi əhəmiyyət iddiasında olan səhnə sənətində bunlar ikinci və hətta üçüncü dərəcəli məhsullardır. (Söhbət Üzeyir Hacıbəyovun opera və musiqili komediyalarından gedir – red.)

(Əsəd Məmmədov-Əhliyev. “Səhnənin tərbiyəvi əhəmiyyəti”,

“Kaspi”, 1917, №241)

Əgər biz öz uşaqlarımızı bu operettalarla tərbiyə etsək, nəticəsi əxlaqsız və pozğunluq olacaq. Vətəndaş Hacıbəyov “operetta” sözünü işlətmir, əvəzində “musiqili-dramatik əsərlər” deyir. Elə bil görmür ki, bu əsərlərdə sırf musiqi çox az miqdardadır.

(Əsəd Məmmədov-Əhliyev, Vətəndaş Ü.B.Hacıbəyova cavab. “Kaspi”, 1917, №246)

Avqustun axırlarında Hacıbəyov qardaşlarının müdiriyyəti yeni opera və operetta tamaşaları sezonunu açdı. İlk tamaşalardan bu nəticəni çıxartmaq olar ki, heç bir yenilik və yaxşılaşma gözlənilmir. Həmin artist qüvvələri, geyimlər, dekorlar və nəhayət həmin çığır-bağırçı camaat. Səd heyf ki, bu sayaq operalar drama və komediyanı sıxışdırıb aradan çıxarır.

(Q.B.Şirvanski. “Musulman teatrı haqqında bir neçə söz”, “Kaspi”, 1917, № 196)

SON SÖZ YERİNƏ

Mənim əzəmətli qardaşım! Ey mənim qəmlərə mübtəla olan, arzusuna çatmayan, arzusunun oxu heç bir yerdə hədəfə dəyməyən və öz müasirlərinin qabiliyyətsizliyindən və anlamazlığından təngə gələn!

...Mənim bu məktubumun surətini bir kitabçaya köçürüb saxlayın. Barı, qoy gələcək nəsil bilsin ki, mən və siz bu xüsusda nə zəhmətlər çəkmişik, lakin səyimiz heç bir nəticə verməmişdir. Bəlkə onlar bizim bu arzumuzu həyata keçirsinlər. Lakin mənim onlara da ümidim yoxdur, çünki onların özü də bizim müasirimiz olan bu eşşəklərdən əmələ gələcəkdirlər.

Mirzə Fətəli AXUNDOV

“Qobustan” toplusu, 1972, № 4

525-ci qəzet.- 2010.- 28 avqust.- S. 23-25.