Nəşrlərdə kənara qoyulmuş mətbu əsərləri

Üzeyir HACIBƏYLİ-125

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Milli iftixarımız Üzeyir Hacıbəylinin anadan olmasının 125 illiyi tamam olur. Bu tarixi xalqımız milli bayram kimi qeyd edəcəkdir. Hazırlıq işləri artıq başlanmışdır. Üzeyir bəyin, onun zəngin irsinin pərəstişkarı kimi mən də, neçə ildir ki, bu dahi şəxsiyyətin yaradıcılıq irsini, xüsusilə bu vaxtadək olan nəşrlərdə kənara qoyulmuş, hətta heç yerdə adı belə çəkilməyən mətbu əsərlərini aramaqla məşğulam. Hələlik 1904–1917-ci illərdə dövri mətbuat orqanlarında dərc olunmuş 150-dən artıq əsərini toplamış, onları ərəb əlifbasından müasir əlifbaya çevirmişəm. Bu əsərlərlə oxucuları “525-ci qəzet” vasitəsilə tanış etmək istədim.

2-ci KİTAB

Ordan-burdan

“İstilayi –səma”

Enəsil Şilizbux əhalisindən danimarkalı olub, alman əsgərləri arasında müharibə etmiş olan bir çavuş “Kövnü, əlhəqq və istila” ünvanı ilə top gurultuları altında bir şeir tərtib etmişdir.

Bu şeir “Tayms” qəzetəsi tərəfindən əldə edilib nəşr olunmuş və rus qəzetələri də bunu tərcümə ilə nəşrən iqtibas etmişdirlər. Almanlar həqqində istehzakaranə bir zəmində yazılan bu şeirin nəsrən tərcüməsi şudur:

Biz Fransayı tar–mar etdik, Elzas-Loteran üzərində hakimiyyətimizi bərqərar etdik. Sərhədimizi artıq şimala doğru genişlətmək qarşısındayız. Belçikayı cibimizə soxduqdan sonra dəmir yumruğumuzu Sovaçiya, Hollanda və Danimarka üzərinə endirəcəyiz. Alman səltəsi hüzurunda ümum kiçik millətlər təslim olunmalıdır. Müharibəyi biz kəmali- müzəfəriyyət ilə tamam edəcəyiz. Avstriya, İspaniya, İngiltərə, Rusiya və Türkiyə-iştə hərbi qənimətlərimiz bunlar olacaqdır.

Biz Asiyayı istila edəcəyik, Afrikayı ilhaq edib Amerikayı müstəmləkə edəcəyiz.

Bundan sonra kürreyi- ərzdə şayani-əhəmiyyət bir şey daha qalmayacaq. Artıq bizə yer üzü sıq (dar) gələcək. Fəqət məyus olmuyacağız. Bizim müvəltəkə və Gindenburq-Aya səfər qılacaq və orada vüquati-əzimə baş göstərəcəkdir.

İki qütbü bir yerə tez möhkəmləyib, Günəşi ordan bombardman edəcək, bundan sonra göyə hərbi səyahət yapacağız. Göyün qapıları bizim qeysər hüzurunda açılacaq və buradan qeysərimiz kəndisinin əski alman Allahına ziyarətə gedəcəkdir.

Biz burada göyü istila edəcəyiz və şübhəsiz qeysər məbud olacaqdır. Sonra biz cəhənnəmi zəbt edəcəyiz ki, zatən bizim vəkil-səfirimiz-Bismark orada bulunuyor”.

“Yeni İqbal”, 5 iyul 1915, № 59

kövnü- aləm, təbiət

əlhəqq- doğrusu, həqiqətən

istila – işğal

TÜRK VƏ BOLQAR ETİLAFI HAQQINDA

Çoxdan bəri söylənilməkdə olan Türk və Bolqar etilafı axırda məlum oldu ki, əmələ gəlib və qol qoyulubdur. Bolqariya hökuməti bir zamanda iki tərəf ilə danışıq edə-edə axırda türklər ilə etilaf qurmağa qərar qoydu. Hərçəndi etilaf mürəbbe dövlətləri (yəni Rusiya, Fransa, İngiltərə və İtaliya) ilə Bolqariyanın danışığı hələ qurtarmayıbdır. Etilaf mürəbbe dövlətləri müxaliflərə cürbəcür təkliflərdə davam edirlər. Lakin dünənki teleqramlardan anlaşıldığına görə almanların nüfuzi bolqarlar üzərinə o qədər təsir etmiş ki, etilafi-mürəbbein bolqarlardan qəti bir cavab gözləmələri çətindir.

Türk və bolqar etilafi əsası üzrə öylə olubdur ki, Türkiyə toprağından bir parça yer bolqarlara keçir: Böylə ki, bolqarların Atəfər dənizində olan Dədəağac bəndərindən öz şəhərləri olan Fəbə Felyupupolyə getmək üçün yolları Türkiyə toprağından idi. Bu isə gömrük vergisi cəhətincə bolqarlar üçün müşkülat törədirdi. İndi haman parça yer türklər tərəfindən bolqarlara verilib və bu yol ilə etilaf əmələ gəlibdir. Bu yerin səthi igirmi min mürəbbe kilometroya qədərdir. Deyilməgə görə etilaf nə qədər olsa da, genə də bolqarların əl-ayağını bağlamıyormuş. Hətta Bolqariya istəsə günü bu gün Türkiyə üstünə tökülüb orada bərkinərmiş.

Lakin “Novoye vremya” qəzetəsi işin bu cəhətinə inanmıyor və diyor ki, Türkiyədə heç bir vəzir bu işə razı olmaz ki, yerinin bir hissəsini özgəyə verə. Özü də bilə ki, haman özgə sabah onun üstünə hücum edəcəkdir. Digər tərəfdən bolqarların da bir parça yer alıb da ehtiyatını əldən buraxmağı dəxi uşaq aldadan bir fəqərədir. Görünür ki, burada başqa əsaslar vardır. Haman “sağlam politik əsaslarını” bilmək üçün “Novoye vremya” alman qəzetələrinə müraciət edib də bəyanını orada tapır.

Böylə ki, almanların “Hamburq xəbərləri” namindəki qəzetələrinin axır nömrələrində yazılıbdır ki: mərkəzi dövlətlər (yəni Almaniya ilə Avstriya) bolqarların Makedoniya ilə əski Serbiyadaki iddialarını hər bir barədə iqrar və təsvib etməkdədirlər. Əgər Bolqariya Serbistan üzərinə hücum edib “öz həqqi olan” yerləri istila edərsə, o halda mərkəzi dövlətlər bolqarların bu iddialarına silah gücü ilə kömək durarlar. Yunan isə-bu işlərə dinməz durub ancaq gendən baxar, hərçəndi yunan ilə serblər arasında əhdnamə vardır ki, bolqarlar Serbistan üzərinə hücum etsə, yunanlar serblərə kömək etsinlər. Lakin məzkur əhdnamədə tək bolqarların hücumu xüsusunda deyilib. Bolqar Almaniya və Avstriya hücumu barəsində əsla bir söz yoxdur. Və bir də yunanlardan ötrü dinməz durmaq özlərinə mənfəətdir. Çünki, mərkəzi dövlətlər Qavalanın yunanlar əlində qalmasını təmin edərlər. Bolqarlar isə Qavala əvəzində Arnautdan yer alarlar. Türk-bolqar etelafının imzalanması türklər ilə bolqarların yaxınlaşmağını və bir də mərkəzi dövlətlərin İtalyan proqramının feldən qövlə keçməsini sildirməkdədir.

Lakin “Novoye vremya” qəzetəsinin əqli kəsmir ki, Bolqariya Serbistan üzərinə silahla əl açsın. Çünki, bolqarlar rus cəmaətinin fikrinə məhəlgüzar olmasalar da, öz xələfgirlərinin fikrini nəzərə alıyorlar. Xələfgirlər isə bolqarların Almaniya və Avstriya ilə əlbir olmasına razı degildirlər. Doğrusu budur ki, bolqarlar Türkiyə vasitəsilə Almaniya ilə etilafa girib söz verəcəkdirlər ki, dinməz dursunlar: almanlardan ötrü bir ölmək və qalmaq məsələsi vardır ki, o da Serbistanı yarıb-keçib, türklər ilə bilavasitə əlaqədə olmaqdır. Əgər fərz edəlim ki, almanlar Serbistandan keçdilər. O halda bolqar baş vəziri Radoslavovun bir işi olacaqsa-o da dəst-dəstə oturub avstriyalıların bolqar yerlərindən keçmələrinə tamaşa etməkdir.

Hər halda “Novoye vremya” özü də görünür ki, bu “bolqar oyunundan” yaxşı baş açmıyor. Odur ki, axırda müttəfiq dövlətlərin diplomatlarına təklif ediyor ki, bu “murdar oyunu” tezlik ilə aşkara çıxarsınlar. Da öylə olmasın ki, bolqarlar da bizi türklər kimi ələ salıb axırda başımıza iş açsınlar”.

Bizcə türk-bolqar etilafı əmri-vaqe hökmünə girdikdən sonra, bunun nəticəsi nə olacağını gələcəkdəki görəcəgimiz vaqelər göstərər.

Üzeyir

“Yeni İqbal”, 10 sentyabr 1915, № 114

etilaf – barışıq, razılaşma mürəbbe – dördlük

ORDAN-BURDAN

Upravanın qulluqçuları diyorlar ki, guya şəhər bahalıq imiş: qəndin girvənkəsi igirmi iki qəpik imiş, paltar-palasın qiyməti iki-üç qat artıbmış, azuqəyə pul çatırmaq olmurmuş...

Qərəz, məvaciblərinin artırılmasını istiyorlar; diyorlar ki, pul çatmıyor.

Ay hay, vay vay!!

Yaxşı, fərz edəlim ki, məsələn, süpürgəçilərin igirmi manatlıq məvaciblərini artırıb otuz manat elədik. Elə bilirsiniz ki, bununla onun işi düzəldi? Xeyr! Hərgah otuz manat ilə iş düzəlirsə, bəs neçün süpürgəçilərin starşinaları ki otuz manat alırlar, onlar da məvaciblərinin artırılmasını istiyorlar?!

Yoxsa starşinaların da məvacibini artıraq?

Yaxşı, onu da artırıb lap əlli manat elədik. Pəs upravanın əlli manat alan qulluqçuları neçün şikayət edirlər ki, pul çatmıyor?

Deməli gərək onlarınkı da artırılsın, hə? Yetmiş beş manat olsun! Bəs indi ki yetmiş beş manat onların işini düzəldir, neçün uprava uçitellərinin də işini düzəltmiyor. Halbuki, onlar yetmiş beş manat nəqd pul alırlar və genə həmişə deyinirlər ki, dolanmağa pul çatmıyor?

Yəni sən elə bilirsən ki, uçitellərin məvacibi lap iki qat artıb yüz əlli manat olsa, iş düzələr? Xeyr, düzəlməz.

Hərgah düzələrsə, bəs neçün upravanın yüz əlli manat olan deloproizveditelləri pulsuzluqdan şikayət edirlər?

Fikirləri budur ki, onların da məvacibləri artsın! Öylədirmi? Yaxşı artsın, lap olsun beş yüz manat!

Axı genə də iş düzəlmir!

Upravanın ayda beş yüz manat məvacib alan çlenləri də diyorlar ki, ildə altı min manata dolanmaq çətindir!

Bəs necə olsun?

Yoxsa istiyorsunuz ki, çlenlərin də məvacibi artsın.... a! Yox bir! Yəni istədigin budur ki, upravanın bütün qulluqçuları da qorodskoy qlava kimi ildə igirmi dörd min manat alsınlar?!

Belə iş olmaz ki! ...

Filankəs

“Yeni İqbal”, 16 sentyabr 1915, № 119

TEATRO VƏ MUSİQİ

“Arşın mal alan” erməni dilində

Dünən Mayılov qardaşlarının teatrında “Arşın mal alan” operettası erməni operet dəstəsi tərəfindən Bakıda birinci dəfə olaraq mövqeyi-tamaşayə qoyuldu.

Operettanın sözləri başdan-ayağa qədər nə sayaq ki, müsəlmancasında var, öylə də tərcümə edilibdir. Musiqisinə gəldikdə, mütərcimin əlində “Arşın mal alan”ın notları olmadığına görə bəzi havaları bilməyib özlərindən bir neçə Osmanlı və erməni havaları qoşubdurlar.

Oyun əli-ələmum yaxşı keçdi; Artistlərdən Sultan bəy rolunu oynayan Torosyan bizim komikimiz Əliəkbər Hüseynzadənin yerini verə bilməsə də, yenə öz rolunu qaidəsincə oynadı və cəmaəti çox güldürdü. Əsgər rolunu oynayan cənab erməni dilincə segahı yaxşı məqamda başladı; Zənguləsi olmadığına görə segah bir qədər düzənsiz çıxırdı, lakin erməni təsnifini o qədər gözəl oxudu ki, cəmaət əl çalıb təkrarını tələb etdilər. Amma çox heyflər olsun ki, bu cənab Əsgərin kimdən ibarət olduğunu başa düşmüyüb ikinci pərdədə komiklik eyləməgə başlayıb zövqümüzü xərab etdi. Arvad almaq kibi öylə çətin bir məsələ qarşısında müşkülata düçar olmuş ciddi bir cavanın biməna komikliyi heç yaraşan şey degildir. Süleymanı oynayan cavan çox diri idi; Çox aydın danışıb, həm də oxuyordu. Valsı isə-heç tərifə gəlməyən bir surətdə gözəlcəsinə oyun çıxardıb mahir bir artist olduğunu bildirirdi. Gülçöhrəni oynayan xanım, doğrudur bizim Ağdamski kibi Şahnaz və Osmanlı oxumadı, lakin-bir o ki, arvad idi- Bəsdir xanımın bəzi hərəkatı Yevropa sayaqında idisə də, yenə də yaxşı oynadı. Təkrar edirəm ki, Əsgər rolunu layiqli surətdə aparsa idi, bu xanımın oyunu daha gözəl görünürdü. Asiyanı oynayan xanımın rəqsi və oxumağı cəmaətə çox xoş gəldi; Təkrarını tələb etdilər. Qulluqçu Tellini oynayan xanım öz curu olan Vəlidən geri durmuyordu. Bu xanım çox gözəl bir şur oxudu. Səsində məlahət vardı. Oyunu da diri idi.

Mütərcim Mağalyan cənablarının təhti-idarəsində tərənnümsaz olan sazəndələr uyğun idilər; Çalğıları cəmaətə təsirbəxş idi. Mütərcim cənablarının bu işlərə bir çox zəhmətlər çəkmiş olduğu aşkar idi.

Operetta və oyun cəmaətin xoşuna gəldi. Erməni cəmaətinin hər sinfindən adamlar var idilər. Ermənilərin şairi olan Dumda məkatib komissiyasının sədri Ohanesyan cənabları dəxi teatroda idi.

Müsəlman opera və dram baş artistləri; “Arşın mal alan” müsənnifi Üzeyir bəy ilə bərabər dəxi tamaşaçılar içində idilər. Oyunun axırında cəmaət müsənnifi səhnəyə çağırıb alqışladılar. Cəmaət kəmali-dəb və ərkan ilə hər kəs öz yerində əyləşib səssiz kuş-huş və guş ilə oyuna tamaşa etmələri tərif və təhsinə layiq idi.

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2010.- 28 avqust.- S. 21.