Bir kəndin repressiya mənzərələri: ağrılı faktlar, acı həqiqətlər

Mustafa Ədil oğlunun və erməni qəsbkarlarına qarşı döyüşdə şəhid olmuş tanınmış göz həkimi Nizami Bəylər oğlunun işıqlı xatirəsinə

II yazı

Yüz minlərlə adamın taleyində dərin iz buraxan Sovet repressiyası Azərbaycanda əslində 1920-ci ilin aprelindən – Vətənimizin XI Ordu tərəfindən işğalı günündən başlayıb. Belə ki, təkcə 1920-ci ilin aprelindən 1921-ci ilin may ayına qədər bolşeviklər Azərbaycanda 48 min adamı məhkəməsiz, istintaqsız güllələmişdilər. Bu səbəbdən repressiyanı yalnız 30-cu illərə aid etmək doğru deyil. Arxiv sənədlərinin, repressiyaya məruz qalanların istintaq materiallarının təhlili göstərir ki, repressiya 30-cu illərdən əvvəl və sonrakı illərdə də, yəni 40-50-ci illərin əvvəllərində də həyata keçirilib.

İyirmi nəfərin güllələndiyi Mərzili kəndində bu acı aqibətlə üzləşənlərdən biri də Bayramov Ədil yüzbaşı Hacı Mustafa oğlu olub. Onun həbsi, “cinayətini” sübut etmək üçün alınan ifadələr və irəli sürülən ittiham tipik “sovet ədalət məhkəməsi” nümunəsidir. Qeyd edək ki, çekistlər, şəhərlərdən fərqli olaraq, kənd sakinlərinin “cinayətini” sübuta yetirmək üçün adətən qohum-əqrabanı üz-üzə qoyurdular. Onlardan məlum üsullarla alınan ifadələri sübut kimi sənədləşdirirdilər.

İstintaq materiallarından aydın olur ki, Ədil yüzbaşı 4 dəfə – 1905, 1928, 1930 və 1937-ci illərdə həbs olunub. Onun sovet işğalı zamanı ilk həbsi 1928-ci ilin mayında olub və qısa müddət – cəmisi bir həftə davam edib. Lakin istintaq ondan “əl çəkməyib”. 1928-ci ilin mayından onun əleyhinə materiallar toplanaraq, nəhayət 1930-cu ildə yenidən həbs edilib.

1928-ci il may ayının 12-də Dövlət Siyasi İdarəsinin (DSİ) Ağdam bölməsinin əməliyyat müvəkkili Ədil yüzbaşının yaxınlarından birini dindirir. “Əksinqilabçılarla”, “qiyamçılarla” onun əlaqəsini “sübut” edən ifadələr alır: “...1928-ci il yanvar ayının axırlarında... heyvanlarımızla Salyan qəzasının Muğan qışlaqlarında Hacı Əli Cəfər yerində yaşayırdıq. 5 nəfər silahlı adam gəldi. Mən üzdən onları tanımırdım... Bayramov Ədilin sözlərinə görə, onlardan biri Araz bəy (indi İrandadır), ikincisi Zülü bəy Sultanov (o da indi İrandadır), üçüncüsü Qarakişi (familiyasını bilmirəm), digər ikisinin ad və familiyalarını unutmuşam... bir gecə qaldılar. Sonra Ədil yüzbaşı onları İran tərəfə ötürdü. Həmin gün də geri qayıtdı. Üç gündən sonra Bayramov Ədil (maraqlıdır istintaq sənədlərində bu kişinin soyadı və adı gah Ədil yüzbaşı Hacı Mustafa oğlu, gah da Bayramov Ədil kimi verilir) İrana getdi və üç gün orada qaldı və geri, evə qayıtdı”. Sual: “Niyə siz bu barədə vaxtında xəbər verməmisiniz?” Cavab: “Biz Salyan qəzasından uzaqda yaşayırdıq. Mən bu barədə Ağdam Siyasi İdarəsinə ərizə göndərdim”. Sual: “Ədil Hacı Mustafa oğlunun siyasi mühacirlərlə hansı əlaqələri var?” Cavab: “Onların... Ədil Hacı Mustafa oğlu ilə çoxdan əlaqələri var və Sultan bəy (Cümhuriyyət dövrünün görkəmli ictimai-siyasi xadimi, Xosrov Paşa bəy Sultanovun qardaşı, Qarabağda erməni qəsbkarları Andronikə, Droya və Sovet işğal rejiminə qarşı mübarizənin rəhbərlərindən olan Sultan bəy Sultanov nəzərdə tutulur – B.Əziz) onda 200 baş qoyun, at və sairə saxlamışdı. Ədil yüzbaşı onları 1926-cı ilin iyununda satdı”. Sual: “Bu iş haqqında əlavə nə deyə bilərsiniz?” Cavab: Ədil Hacı Mustafa oğlu onlardan Türkiyə nümunəli bir vintovka (buna el arasında “Türk aynalısı” deyirdilər – B.Əziz) və onun üçün 400 patron aldı. Sonra onu 4 min çervona satdı”. Bundan təxminən bir ay sonra 20 iyun 1928-ci ildə müstəntiq başqa bir şahidi o zaman Ağdam rayonu Güllücə sovetinin sədri olan, vaxtı ilə Mərzilidə eyni işdə çalışan bolşevik S.Məmmədovun ifadəsini alır. DSİ-nin əməliyyat müvəkkili ondan Ədil Hacı Mustafa oğlunun qardaşı ilə əmlak bölgüsü barədə ona məlumat verib-verməməsi ilə maraqlanır. O dövrdəki qanunlara görə, əmlak bölgüsü mütləq sovet dövlətinin nümayəndəsinin iştirakı ilə olmalı idi. Şahid bölgüdə iştirak etməsə də, xəbəri olduğunu, əmlak bölgüsü zamanı onların arasında narazılıq yarandığını, hətta “Sultan bəyin Ədildə 220 baş qoyunu qaldığı”nı, bu barədə İsrafil Hacı Mustafa oğlunun, Rəcəb Hüseyn oğlunun, Fərman Cavad oğlunun, Xanlar Namaz oğlunun da məlumatı olduğunu bildirir.

28 avqust 1928-ci ildə müstəntiq, Ədil Hacı Mustafa oğlunun qardaşı oğlu Rəcəb Hüseyn oğlunu dindirib. Ondan əmlak bölgüsü və əmisinin siyasi mühacirlərlə əlaqəsi barədə bildiklərini danışmağı tələb edir. Cavab: “Mənim iyunda vəfat etmiş atam Hüseyn Hacı Mustafa oğlu, qardaşı İsrafil və Ədilin təsərrüfatları bir idi. Atam vəfat etdikdən sonra təsərrüfatı mənə keçdi. 1927-ci ildə əmim İsrafil gəlib dedi ki, o ayrılmaq istəyir. Aramızda əmlak bölgüsü oldu. Ədil özünə 900 baş qoyun, 5 dəvə, 14 at, 13 baş iribuynuzlu mal-qara, ev əşyaları və sairə götürdü. İsrafilə 600 baş qoyun, 5 dəvə, 5 at, 8 baş mal-qara, mənə 500 baş qoyun, 5 dəvə, 3 at və ev əşyaları verdi. Mən kiçik qardaşım və bacımla hələlik Ədilin yanında qaldım. Keçən il bölgü zamanı aşağıdakılar iştirak edirdi: Yaylaq komitəsinin sədri Surxay Məmmədov. O, əmlakın qeyri-bərabər bölünməsi ilə maraqlandı... Bu ilin yazında mən Ədildən birdəfəlik ayrıldım. Bu vaxt isə o mənə 3 at, 3 dəvə, 350 baş qoyun, ev əşyaları verdi”. Sual: “Ədillə bir təsərrüfatda olarkən nə zaman, hansı şəraitdə Sultan bəy Sultanov qoyunları Ədilə vermişdi. Bu barədə bölgüdən əvvəl Ədil sizə bir söz deyibmi, məlumatınız olubmu?” Cavab: “O, həmişə heyvanları satıb yenisini alırdı. Bizə heç vaxt heç nə deməyib”.

28 avqust 1928-ci ildə Ədil kişinin qardaşı İsrafil Hacı Mustafa oğlu dindirilir. Ondan da bölgü və Ədil kişinin Sultan bəylə əlaqələri soruşulur. O da bu suala “Sultan bəylə Ədilin əlaqələri haqda heç nə hiss etməmişdim, bizə heç nə deməyib” cavabını verir.

Ertəsi gün 29 avqust 1928-ci ildə əslən başqa kənddən olan Məmmədov Məmməd Əli oğlu ifadə verib deyir: “Mən Mərzili cammatı arasında yaşayırdım. Yaylaq komitəsinin keçmiş sədri, indi Güllücə ispolkomunun (icraiyyə komitəsi-B.Əziz) sədrinin sözlərinə görə, keçən il Mərzili sakinləri Ədil Hacı Mustafa oğlu və qardaşları arasında əmlak bölgüsü oldu. Amma bu bölgü zamanı 200 baş qoyun bölünməyib. Bu il də Salyan qəzasında öz qohumu Rəcəbdən ayrılıb... Ədil bildirir ki, bu artıq qoyunları Sultan bəy onda saxlayıb”.

9 mart 1929-cu ildə müstəntiq şahid qismində Xanlar Namaz oğlunu dindirir. Müstəntiqin “bölgü zamanı orada olmusunuzmu” sualına o belə cavab verir: “Mən iştirak etməmişəm. Ədil öz xeyri üçün 150 baş qoyun saxlayıb. Ancaq bu qoyunlar kimə məxsusdur, bilmirəm. Ona görə ki, onlar mənimlə yaxşı münasibətdə deyillər. Ancaq istər Nikolay dövründə, istər də Müsavat zamanı Ədil Sultan bəy Sultanovla qardaş kimi olublar. Sultan bəylə indi də əlaqə saxlayırlar. Ədil indi hardasa İranla sərhəd yaxınlığında yaşayır. Onlar həmişə əlaqə saxlayır. Ancaq qoyunların Sultan bəyin olub-olmadığını bilmirəm. Bölgü zamanı S.Məmmədov orada olub”.

Şahid Hindarx sakini Bayram Hacıyevin ifadəsi isə daha diqqətçəkəndir. Bu ifadə artıq idarəetmədə deyil, həm də məişətdə yadelli ənənənin tədricən kök saldığını göstərir: “Avqustun 1-də mən gizlicə kənd sovetinin sədri Abış Abdullayevlə birlikdə Ədilin evinə getmişdim. Bizi görən kimi dərhal sözünü dəyişib başqa mövzudan bəhs etdi. Bundan sonra Abış getdi, mən Ədillə tək qaldım. O, mənə sual verdi ki, nə üçün bığ saxlamırsan? Ona cavab verdim ki, elə-belə, bığsızlıq mənə mane olmur. O bir də bığ haqqında sual verdi. Anladım ki, nə isə onun sözü var. Mənə nə isə demək istəyir. Bu səbəbdən nə demək istədiyini soruşdum. O mənə cavab verdi ki, SSRİ ilə İngiltərə arasında müharibə başlayacaq. İngiltərəyə birinci İran kömək edəcək. Mən soruşdum ki, bunu hardan bilir? Mənə dedi ki, bu barədə məlumatı var, şübhəsi yoxdur. Mənə dedi Ağdama gedək. Hətta təklif etdi (mal, pul, yoxsa sovetlərə qarşı birgə mübarizə aparmaq, anlaşılmır – B.Əziz). Bundan sonra mən çıxdım. Abışı gördüm. O, mənə dedi ki, buradan Ağdama qaçmaq istəyirəm”.

1929-cu ilin martında istintaq zamanı müstəntiq ondan sovet hökumətinin düşməni olan qaçaqlarla hansı formada əlaqə saxladığını, onlara necə maddi yardım göstərməsini, “səmimiyyətlə” söyləməsini tələb edir. Cavab: “Təxminən iki il bundan qabaq yaylağa – Əhmədağalı Dörbəndinə – bizə, çoxdan tanıdığım Zeynalabdin gəldi. Ona maddi yardım göstərməyi xahiş etdi...

Şöhlət Məmməd oğlu, Allahverdi Məmməd oğlu, Süleyman Məşədi Abbasqulu oğlu və mən ona ucuz qiymətə – birini 15-20 manatdan 4 qoyun verdik... Zeynalabdin Zili bəylə gəlməsinə baxmayaraq, ona heç bir söz demədi. Zili bəyin hansı məqsədlə gəldiyini bizim heç birimiz bilmədik”. İfadəsinin sonunda şahid Ədil kişinin köhnədən dost olduqları üçün indi sıxıntı keçirən Zeynalabdinə 1810 manat pul verdiyini də bildirir.

Şahid Fərman Cavad oğlu istintaqa ifadəsində əmlak bölgüsündə iştirak etmədiyini, Ədil kişinin nə qədər artıq qoyunu özünə götürdüyünü bilmədiyini deyir.

Müstəntiq özünə lazım olan ifadəni Bəhram Hacıyevdən ala bildiyi üçün 1929-cu il sentyabrın 17-də onu təkrar dindirir. O, ifadəsində 1928-ci ilin yaz və yayında Yaylaq komitəsinin katibi kimi camaat arasında gəzən söz-söhbətlərdən, şayiələrdən bəhs edib deyir: “... Basarkeçərdən (ermənilər hələ sovet dövründə bu adı Vardenislə əvəzləmişdilər-B.Əziz) qayıtdıqda yolda Əmirov (Rüstəm Əmirov o dövrdə Yaylaq komitəsinin sədri vəzifəsini daşıyıb-B.Əziz) bizdən ayrıldı və qohumlarıgilə getdi... Xan Təhlə kəndində mən vətəndaş Hacı Qasım və Fərmanla görüşdüm. Onlar məndən soruşdular ki, Basarkeçərdə gəzən yeni xəbəri eşitmisənmi? Mən “nə xəbər” deyə soruşduqda onlar İranın İngiltərə ilə birləşməsi və SSRİ-yə hücum edərək Sovet hakimiyyətini devirəcəyini bildirdilər. Mən bu şayiəni inkar etdim. Amma onlar dediklərindən dönmədilər. Məsləhət gördüm ki, aşağıya, geriyə gedib kulak Məşədi Molla Qəmbərlə görüşək, görək bu nə məsələdir. Onun yanına gedən kimi o daha bığları qırxmamağı, kulaklarla mübarizə aparmamağı tövsiyə etdi. Hətta bildirdi ki, mən qorxuramsa, aşağıya onu salamat keçirə bilər. Mən onu təhqir etdim, belə fitnəkar şayiə yaymamağa dəvət etdim. Bizim yolumuz Mərzili köçərilərinin qaldığı yerdən keçirdi. Biz milisonerlə bu köçərilərin yanından keçərkən kulak, səsdən məhrum Ədil yüzbaşı ilə onun evində görüşdük. Kənd Sovetinin sədri Abış Abdullayev də orada idi. Biz gələndə nədənsə danışırdılar. Bizim gəlişimizlə açıq-aydın mövzunu dəyişdilər. Ədil yüzbaşının yoldaşı məni kənara çəkib (tanımadığı, yad bir adamı dindar, zəhmli ərinin yanında kənara çəkib qulağına söz demək... Əhsən belə şantaj düşünənlərə – B.Əziz) dedi: “Sənə yazığım gəldiyi və cavan olduğun üçün məsləhət görürəm, bığlarını qırxma. Camaata müraciət et, kulaklarla yaxşı rəftar etsin. Onda mən maraqlandım ki, o nədən mənə belə məsləhət verir. O söylədi ki, Ədil yüzbaşı deyir ki, onda olan dəqiq məlumata görə İngiltərə ilə İran birləşib avqustun 1-də SSRİ-yə hücum edəcəklər... Sonra Ədil gəlib mənə təklif etdi ki, onu Abışla yola salaq aşağıya, arana. Mən bu şayiələri rədd etdim (Əslində bu ifadə ilə o Ədil kişinin həyat yoldaşı Dilşad xanımın da gələcəkdə repressiyası üçün zəmin hazırlayırdı – B.Əziz). Amma Ədil buna inanırdı. Hətta Sovet və partiya rəhbərlərindən – Mirzoyan, Qarayev və başqalarından misallar da çəkirdi. Bu söhbətlərdən sonra o kənd sovetinin sədri Abışla mənə söylədi ki, aşağı gedirmi? Mən mənfi cavab verdim. O mənə məsləhət gördü ki, aşağı onunla gedim, yaylaq və yollar sakit deyil. Doğrudan da o ləngimədi və getdi. Halbuki əhali hələ yaylaqda idi”.

18 sentyabr 1929-cu ildə Sultan bəy Sultanovun “quldur bandası”nın işi ilə əlaqədar həbs edilərək dindirilən İsmayılbəyli kəndindən olan Cəfərqulu Qulu oğlu deyir: “Mən Ədil yüzbaşını çoxdan tanıyıram. O hələ çar dövründə bizim kənddə bir neçə il starşina olub. Aramızda düşmənçilik olmayıb. Mən son vaxtlar Ağdamda nəzarət altında saxlanılırdım. Bu vaxt Ədil yüzbaşını da gətirdilər. O bildirdi ki, yaylağa hansısa şuşalı gəlib deyir ki, böyük dövlətlər SSRİ ilə müharibə aparacaq, sovet hökumətini devirəcək. Bu şuşalı söyləyib ki, yaylaqda bu şayiəni Zili bəy Sultanov yaymışdır”.

(Ardı gələn şənbə sayımızda)

Boran ƏZİZ,

tarix elmləri namizədi,

dosent

525-ci qəzet.- 2010.- 28 avqust.- S. 18.