İlklərə imza atan dost

Azərbaycan türkologiyasının görkəmli nümayəndəsi, filologiya elmləri doktoru, professor Rüfət Əşrəf oğlu Rüstəmovun bu yaxınlarda 65 yaşı tamam oldu.

Rüfət müəllim deyəndə, ağla ilk gələn söz elə “ilk” kəlməsinin özüdür. Rüfət müəllimə münasibətdə bu sözün sayı və çaları o qədərdir ki, adamı isti, xoş, səmimi ovqat bürüyür, insanın çevrəsində müsbət haləli aura yaranır: Respublikamızdan Türkiyəyə işləmək üçün uzunmüddətli ezamiyyətə gedən ilk mütərcimlərdən biri (1973); Türk dili ixtisası üzrə (burada Türkiyə türkcəsi nəzərdə tutulur) Respublikamızda ilk iki elmlər namizədindən biri (1980); Azərbaycanda nəşr olunmuş ilk “Türk dili” dərsliyinin müəlliflərindən biri (1989); Bakı Dövlət Universitetində 1957-ci ildə açılmış Yaxın şərq dilləri və Yaxın Şərq xalqları ədəbiyyatı tarixi kafedralarının bazası əsasında təşkil edilmiş Türk filologiyası kafedrasının ilk və bugünə qədərki müdiri (1991); Respublikamızda türk dili ixtisası üzrə ilk elmlər doktoru (1996); Türk dilinin qrammatikasını bütöv şəkildə əhatə edən ilk müstəqil “Türk dilinin morfologiyası” (2007) və “Türk dilinin sintaksisi” (2009) kitablarının müəllifi. Rüfət müəllim 1 noyabr 1945-ci ildə Gədəbəyin Şınıx mahalının dağlar qoynundakı Düzrəsullu kəndində dünyaya göz açıb. Əşrəf kişi və Tavat ananın 6 qardaş 1 bacı övladlarının sonbeşiyidir. Özü tez-tez vurğulamağı xoşlayır ki, biz altı qardaş bir bacıyıq, bacımın isə altı qızı, bir oğlu var. (Mən Rüfət müəllimin doğulduğu, ortasından kiçik çay axan o cənnətməkan kənddə qonaq olmuş, həmin o bacıoğlunun toy mərasimində iştirak eləmişəm). Rüfət müəllim 1952-1963-cü illərdə Düzrəsullu və Çayrəsullu orta məktəblərində oxuyub. 1963-1967-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) Şərqşünaslıq fakültəsinin Türk dili şöbəsində təhsil alıb. 1964-1967-ci illərdə həqiqi hərbi xidmətdə olub. 1973-cü ildən hal-hazıra qədər doğma Universitetimizdə elmi-pedaqoji fəaliyyətini davam etdirir. Arada iki dəfə – 70-ci və 80-ci illərin ortalarında Türkiyədə uzunmüddətli ezamiyyətdə olub, mütərcim işləyib. Ailəlidir, dörd övladı, beş nəvəsi var. İlk baxışdan ensiklopedik məlumatı xatırladan bu sətirlərin arxasında böyük bir ziyalının çətin və mənalı ömür yolu dayanır. Mən təxminən son 40 ildə həmin yola şahidlik eləmişəm.

Rüfət müəllimi ilk dəfə Şərqşünaslıq fakültəsində bizdən üç kurs yuxarı oxuyan tələbə kimi görəndə heyrətlənmişdim, ürəyimdə fikirləşmişdim ki, bu yaşda da tələbə olar? (Halbuki, o zaman Rüfət müəllimin vur-tut 28 yaşı vardı!). Qısa bir müddət sonra o, məzun oldu, Türkiyəyə mütərcim kimi işləməyə gedib qayıtdı, fakültədə baş laborant kimi işə başladı və bizim 694 №-li qrupa sonuncu kursda bir neçə saat praktik türk dili dərsi dedi (O, bunu hər zaman fəxrlə deyir və mən də qürurla təsdiq edirəm ki, Rüfət müəllim mənə dərs deyib!). Dostluğumuz isə Rüfət müəllimin fakültəmizin dekan müavini işlədiyi dövrdən başladı. O, mənim və tələbə yoldaşlarım tovuzlu Mayıl, lerikli Səfər (dünyadan, çox təəssüf ki, tez getdi, Allah ona rəhmət eləsin!), qazaxlı Rauf, cəlilabadlı Lətif, ağdamlı İlham və adlarını saymadığım neçə-neçə “kimsəsizin kimsəsi” oldu, çətin anlarımızda bizlərə “dayı”lıq elədi, bizimlə duz-çörək (bu sözü sosiska, şor yumurta və turşu kimi də oxuya bilərsiniz!) kəsdi. Türkiyə türklərində bir deyim var: ”Bir qəhvənin 40 il xatiri var”, o duz-çörək düz çörək olduğu üçün xətir-hörməti də 40 ildir ki, səngimədən davam eləyir. Bu 40 il ərzində Rüfət müəllimlə uzaq səfərlərdə yol yoldaşı olmuşuq. Gədəbəyə maşınla, Tbilisiyə qatarla, Moskvaya təyyarə ilə getmişik. Şübhəsiz ki, bu səfərlərin ən uzunu və şirini Bakı küçələrində, Universitet-“Vosmoy” – Əhmədli marşrutu ilə 92-96 AQU dövlət nömrə nişanlı, Rüfət müəllimin “sarı maydan” dediyi “Moskviç”lə illərboyu gedilənidir.

Rüfət müəllimin dostluğu kimi, səfər yoldaşlığı da, məclisliyi də bir başqa aləmdir. O, 40 ildir ki, kasıb süfrələrimizin də, bol nemətli stollarımızın da yaraşığı və əvəzolunmaz masabəyidir. Rüfət müəllim “Müasir türk dilində nidalar” mövzusunda namizədlik dissertasiyasını 1980-ci il idə o zamanlar Zaqafqaziyada bu ixtisas üzrə yeganə Dissertasiya Şurasının olduğu Tbilisi Dövlət Universitetində müdafiə eləyib. Mən həmin müdafiədə iştirak və çıxış etmişəm. Gürcüstanın görkəmli şərqşünas və türkoloqları Puturidze, Cikiya, Canaşiya, Mamuliya və başqalarının həm dissertasiya, həm dissertant, həm də onun elmi rəhbəri, görkəmli türkoloq alim Fərhad Zeynalov, birinci rəsmi opponenti tanınmış dialektoloq-dilçi akademik Məmmədağa Şirəliyev haqqında xoş sözlərini, ürəkdolusu təriflərini eşidəndə iftixar hissi keçirmişəm. Rüfət müəllimin 1996-ci ildə BDU nəzdindəki Dissertasiya Şurasında “Türk dilində köməkçi nitq hissələri. Keçid prosesi” mövzusunda doktorluq dissertasiyasının müdafiəsində eyni qürur hissini yenidən yaşamışam. 1980-ci ildə mən BDU-da işə başladıqdan sonrakı ilk dövrlərdə Universitetin onlarla müəllimi ilə yaxından tanış və dost olmağımda Rüfət müəllimin danılmaz xidmətləri var. Bu təhsil ocağının geniş və abad həyətində, səliqəli uzun dəhlizlərində yanaşı addımlayarkən, qarşılaşdığımız elə bir həmkar olmur ki, Rüfət müəllim onunla görüşməsin, qucaqlaşıb öpüşməsin, hal-əhval tutmasın və elə o andaca özü qədər təbii olan ləhcəsində təzə bir lətifə danışıb, müsahibi ilə birgə ürəkdolusu qəh-qəhə çəkməsin. Bir az aralı keçənlərə isə əlini yelləyib, uca səslə “öpürəm!” deməsi də məşhurdur. Və təbii ki, hər görüşdüyü ilə məni də tanış eləyir, qucaqlaşdırır, öpüşdürür. Təsəvvür edin ki, bu illər ərzində Universitetdə neçə tanışı, dostu, yoldaşı bu vəsilə ilə qazanmışam. Rüfət müəllimlə bu yaxınlıq və doğmalıq sözlə ifadə olunmayacaq bir hissdir. Mən fərəhlənirəm ki, belə bir dostum və həmkarım var. Bir böyük qardaş kimi onlarla adamın əlindən tutub, bir çox imkansıza himayədarlıq edib. O, qapısına gələni əliboş geri qaytarmayıb. Gücü nəyə çatıbsa, onu da edib. Mən özüm bunun dəfələrlə şahidi olmuşam, çoxlarının dilindən də onun mərdliyi haqqında eşitmişəm. Rüfət müəllimin müsahibinə bəzən qaba təsir bağışlayan danışığının, bəzən qırıcı, incidici olan sözlərinin, saymazyana kimi görünən hərəkət və tövrlərinin arxasında heç bir pis niyət, şər-şəbədə, bədxahlıq yoxdur. O, özünəinamlı və qürurlu insandır, şax yerişi də, duruşu da kimsəyə əyilməməyin ifadəsidir. Sinəsində son dərəcə kövrək bir ürək döyünür. Beş-altı il əvvəl bir az şıltaqlıq edən o ürək indi daha da yuxalıb, kövrəkləşib. Yadımdadır, Kardioloji xəstəxanada onu yoluxmağa getmişdim. Palatada bir az söhbət etdikdən sonra əyilib öpdüm və hiss etdirmədən əlimi balıncının altına saldım. Həkimə, tibb bacılarına, dava-dərmana lazım olar deyə... Doluxsundu, “Ehtiyac yoxdur, səndən əvvəl Nizami Cəfərov gəlmişdi, sağ olsun, o da əlini balıncın altına salıb getdi”, – dedi.

Rüfət müəllimdən neçə illər sonra onun Türkiyədə vaxtilə işlədiyi, o zamanlar SSRİ-nin köməyi ilə tikilməkdə olan İzmir Əliağa Neftayırma Zavodu və İskəndərun Metallurgiya Kombinatını gəzib görmək imkanım olmuşdu. Rüfət müəllimi tanıyan, onunla bir yerdə işləyən mütəxəssislərin hamısından ancaq təqdiredici sözlər, müsbət fikirlər, xoş təəssüratlar eşitmişdim. Türklər aradan bir çox illər keçməsinə baxmayaraq onu son dərəcə səmimi hisslərlə xatırlayırdılar. Rüfət müəllimin fenomenal dil qabiliyyəti var. O, istənilən bir əcnəbi dildə bu dilin daşıyıcıları ilə xeyli söhbət edə bilir. Məsələn, mən dəfələrlə şahidi olmuşam ki, o, Ərəb filologiyası, İran filologiyası və İngilis dili kafedralarından olan həmkarlarımızla onların öz “dilində” – ərəbcə, farsca, ingiliscə danışır və işin maraqlı cəhəti burasındadır ki, onlar da Rüfət müəllimi elə bu dildəcə başa düşürlər. Rüfət müəllim Şərqşünaslıq fakültəsi tələbələrinə “Türk dili”, “Ümumi və türk dilçiliyi”, “Türk dilinin nəzəri qrammatikası”, “Mənbəşünaslıq”, “Türk dilinin müqayisəli qrammatikası” və s. fənlərindən dərs deyir. Onun oxuduğu mühazirələr, apardığı seminarlar fakültənin elmi-metodiki şurası, bakalavr və magistrantları tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanır. O, kafedra üzrə ixtisaslaşan tələbələrin buraxılış və dissertasiya işlərinə uğurla rəhbərlik edir. Qırx il ərzində Rüfət müəllimin 10-dan artıq kitabı, monoqrafiyası, dərsliyi, dərs və metodiki vəsaiti, Respublikamızda və xaricdə 100-ə qədər elmi məqaləsi dərc olunmuşdur. O, çox sayda fənn proqramının tərtibçisidir.

Rüfət müəllimin “Türkcə-rusca-azərbaycanca, Azərbaycanca-türkcə-rusca, Rusca-türkcə-azərbaycanca dilçilik terminləri lüğəti”(həmmüəllifli, 2010), “Türk dilinin sintaksisi”(2009), “Türkçe Oku Kitabı”(həmmüəllifli, 2008), “Türk dili” (həmmüəllifli, 2007), “Türk dilinin morfologiyası”(2007), “Müasir türk dilində təqlidi sözlər”(1998), “Müasir türk dilində köməkçi nitq hissələri”(1996), “Türkcə-rusca-azərbaycanca sözlük”(həmmüəllifli, 1994) və s. kitabları şərqşünaslıq fakültəsi tələbələrinin, türkoloq və filoloq mütəxəssislərin minnətdarlıqla faydalandıqları əsərlərdir. Rüfət müəllimin kitabları elmi ictimaiyyət tərəfindən və mətbuatda yüksək dəyərləndirilmişdir. O, həm Respublikamızda keçirilən simpoziumlarda, həm də xarici ölkələrdə (Türkiyə, Şimali Kipr Türk Respublikası və s.) türk dilinə dair məruzələr etmişdir. Rüfət müəllim AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu nəzdindəki Dissertasiya Şurasının üzvüdür. Onun rəhbərliyilə 20 nəfərə yaxın iddiaçı dissertasiya müdafiə edib alimlik dərəcəsi almışdır. 30-dan artıq tədqiqatçının doktorluq və namizədlik işinə rəsmi opponent olmuşdur. O, xeyli kitabın elmi redaktoru, rəyçisi və ön söz müəllifi kimi çıxış etmişdir. Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü olan Rüfət müəllim müxtəlif fərman və mükafatlara layiq görülüb. Bugün Rüfət müəllimin rəhbərlik etdiyi Türk filologiyası kafedrasında 3 elmlər doktoru – professor, 10-dan artıq fəlsəfə doktoru, elə bir o qədər də dosent, baş müəllim və müəllim, 3 nəfər baş laborant elmi-pedaqoji fəaliyyətlə məşğuldur. Yuxarıda sadaladığımız zahirən bir-birindən fərqli görünən keyfiyyət və əlamətlərin, əslində, çox yaxın əlaqəsi var. Bütün bu məziyyətlər bir ömrün dilimləridir, bir bütövün tamamlanmasına xidmət edən parçalardır.

Rüfət müəllim necə varsa, elədir – olduğu kimi görünür. Onun elmi fəaliyyəti şəxsiyyətinin, şəxsiyyəti də müəllimliyinin birbaşa davamıdır. Mən öz dostumu və həmkarımı 65 illik yubileyi münasibətilə ürəkdən təbrik edir, ona cansağlığı, elmi-pedaqoji fəaliyyətində uğurlar, şirini acısından, sevinci əzabından qat-qat çox olan uzun ömür və ailə həyatı arzulayır, yeni ilklərə imza atmasını diləyirəm.

Əsgər RƏSULOV,

filologiya elmləri doktoru,

BDU-nun professoru

525-ci qəzet.- 2010.- 16 dekabr.- S.7.