“Arşın mal alan”ın Belarus və Çin zəfərləri

HAFİZ QULİYEV: “ALQIŞLARI EŞİDƏNDƏ QÜRUR HİSSİ KEÇİRİRDİK Kİ, NƏ YAXŞI, BİZ AZƏRBAYCANLIYIQ, NƏ YAXŞI, ÜZEYİR HACIBƏYOV VƏ ONUN ÖLMƏZ ƏSƏRLƏRİ VAR...”

Bu yaxınlarda dahi bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəylinin məşhur “Arşın mal alan” operettası Belarus Dövlət Akademik Musiqili Teatrında və Çinin paytaxtı Pekindəki “Tianqiao” teatrında səhnələşdirilib. Tamaşalara Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrının baş rejissoru, əməkdar incəsənət xadimi Hafiz Quliyev quruluş verib. Noyabr ayının 20, 21 və 22-də Belarus Dövlət Akademik Musiqili Teatrında, 27-28-də Pekində nümayiş olunan operettanın tamaşasının uğurlu keçdiyini bildirən rejissor səfər təəssüratlarını bizimlə bölüşdü.

– Hafiz müəllim “Arşın mal alan”a yad səhnədə quruluş vermək, istedadı sizə tanış olmayan əcnəbi aktyor truppası ilə işləmək çətin olmadımı?

– Əvvəlcə həqiqətən də mənə çətin gəlirdi. Düşünürdüm ki, xarici ölkədir, ola bilər, bizim əsəri oynamaq onlara çətin gəlsin. “Arşın mal alan” belaruslar üçün əsl yenilik idi. İlk dəfə idi ki, onların səhnəsində belə bir əsərə müraciət olunurdu. Mən may ayında Belarusiyaya dəvət edildim və truppanın üzvləri ilə tanış oldum. Teatrın direktoru ilə, Mədəniyyət Nazirliyinin işçilərilə görüşlərimiz keçirildi. Aktyorlara əsər haqqında məlumat verdim. Baxdım ki, heyətin üzvləri öz peşələrini sevən, həvəslə işləyən sənətçilərdir. Biz təqribi olaraq obrazlara görə aktyorları müəyyənləşdirdik. Seçimimiz təsdiqlənəndən sonra belə qərara gəldik ki, bu tamaşa noyabrda nümayiş olunsun. Mən bütün materialları onlara göndərdim. Rəssam özlərindən olduğu üçün biz nəzərdə tutulan ideyanı burada maket şəklində hazırladıq. Sonra oradakı rəssamla söhbət edib hər şeyi dəqiqləşdirdik. Məqsəd o idi ki, tamaşa sırf Azərbaycan koloritində göstərilsin. Geyimindən, tərtibatından tutmuş, hər bir elementinə qədər tamaşa milli ruhda olmalı idi. Tamaşada arxa fonun tərtibatında İçərişəhərdən, Qarabağdan elementlər, bütünlükdə Azərbaycandan təsvirlər vardı. Kostyumların hamısı sırf Azərbaycan milli geyimləri oldu. Hətta iki dəfə mən kostyumlarda dəyişikliklər etdim. Onlar da mənim fikrimlə razılaşdılar.

– Milli geyimlərimizə münasibətləri necə oldu? “Arşın mal alan” əsərindəki o millilik elementləri barədə nə düşünürdülər?

– Onlar üçün çox maraqlı idi bizim milli geyimlərimiz. Özləri də istəyirdilər ki, hər şey Azərbaycan koloritinə uyğun olsun. Əlbəttə ki, əsas iş aktyorların üzərinə düşürdü. Fikirləşirdim, bəlkə aktyorlar üçün çətinlik yarana bilər. Çünki burada rəqslər, jestlər, baxışlar var ki, hamısı onlara yad idi və Azərbaycan ruhunda olmalıydı. Ancaq düşündüyüm qədər də çətin alınmadı. Xoreoqraf Azərbaycandan getmişdi, rəqsləri xalq artisti Mədinə Əliyeva qurmuşdu. İlk məşqlərdə onlar bir qədər çətinlik çəkirdilər, hərəkətləri götürə bilmirdilər. Amma əsas məsələ onda idi ki, bu əsəri çox sevdilər. Çox sevgi ilə yanaşdılar bu əsərə. Bəlkə də sıradan bir iş kimi baxılsaydı, tamaşanın alınması çətin olardı. Amma bu tamaşada üç məşqdən sonra artıq daxilən hazır idilər. Mən artıq mizan məşqlərində onlara aydınlaşdıranda ki, “Arşın mal alan” necə yazılıb, müəllifi kimdir, Üzeyir bəyin Azərbaycan mədəniyyətindəki xidmətləri haqqında ümumi məlumat verəndən sonra bu əsər onlara bir qədər də doğmalaşdı. Əslində onlar Rəşid Behbudovun oynadığı filmə də baxmışdılar. Xoşlarına gəldiyini bildirmişdilər. Biz mizan məşqlərində tamamilə o xırdalıqları aydınlaşdırdıqca, Soltan bəy necə olmalıdı, bəy qızı necə davranmalıdır, Əsgər bəy kimdir, bu barədə söhbət apardıqca onlara daha da maraqlı gəlirdi.

– Sizcə, tamaşanın uğurlu alınması ən çox nədən asılı idi?

– Pərdə açılan kimi onlar deyirdilər ki, nə yaxşı bu tamaşa elə bu cür, milli koloritlə qurulub. Baxan kimi Azərbaycan elementlərini, Azərbaycan ab-havasını duymaq olurdu. Əslində tamaşanın uğuru da ən çox elə bununla bağlı idi. Hətta tamaşaçılardan bir neçəsi mənə yaxınlaşıb dedi ki, xahiş edirik, bu cür əsərlərə toxunmayasanız, necə varsa, elə də səhnələşdirəsiniz. Təsəvvür edin, noyabrın 20-də, tamaşaya ictimai baxış zamanı zalda boş yer yox idi. Noyabrın 21-də əsas premyera oldu. Həmin premyerada bizim iki solistimiz iştirak edirdi. Fərid Əliyev Əsgər bəyi, İnarə Babayeva Gülçöhrəni oynayırdı. Beynəlxalq layihə olduğu üçün biz belə düşünmüşdük ki, Azərbaycandan da əsas rolları oynayan iki nəfər getsin.

– Bizim aktyorların ifasını orada necə qarşıladılar?

– Çox bəyəndilər. Aktyorlarımız da sağ olsunlar ki, çox ürəklə ifa etdilər rollarını. Onların çıxışı zalda böyük bir rezonans doğurdu. Ölkəmizin Belarusdakı səfiri Əli Nağıyev bir çox diplomatik nümayəndələri tamaşaya dəvət etmişdi. Belarusun mədəniyyət naziri, yerli ziyalılar zalda əyləşmişdilər. Eyni zamanda Azərbaycandan da dövlət və sənət xadimləri getmişdilər. Mədəniyyət və turizm nazirinin müavini Sevda Məmmədəliyeva, xalq artisti, rejissor Azərpaşa Nemətov, əməkdar incəsənət xadimi Sərdar Fərəcov, xalq artisti Səyavuş Kərimi də tamaşaya baxmağa getmişdilər. Tamaşanın belaruslar tərəfindən bu qədər sevilməsi, zalda yaranan anşlaq, təbii ki, hər birimizi çox sevindirdi. Əlbəttə ki, bu, Üzeyir bəy musiqisinin, onun möhtəşəm yaradıcılığının növbəti qələbəsi idi.

– Tamaşanın Çində oynanılması necə həyata keçdi?

– Elə alındı ki, paralel olaraq, mən Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin xəttilə, Azərbaycanın Çindəki səfiri Yaşar Əliyevin təşəbbüsü əsasında Çinə getməli oldum. Pekində də “Arşın mal alan” əsəri səhnəyə qoyuldu. Çox maraqlıdır ki, 1959-cu ildə artıq bir dəfə Çin səhnəsində bu əsər oynanılıb. O tamaşada Əsgər və Vəli rollarını ifa edənlər də bu dəfə tamaşaçılar arasında idi. Hətta onlar mənə yaxınlaşıb xeyli söhbət etdilər. Azərbaycan dilində məni salamladılar. Rəşid Behbudovu xatırladılar. Əsgər rolunu oynayan aktyor mənə bir proqram göstərdi, proqramda onu Rəşid Behbudova çox oxşatmışdılar. Qrimi elə ustalıqla etmişdilər ki, həqiqətən də Rəşid Behbudova xeyli bənzəmişdi.

– Hafiz müəllim, Belarus dili ruscaya çox yaxın olduğu üçün onlarla ünsiyyət, yəqin ki, bir o qədər çətin deyildi. Çin aktyorları ilə necə dil tapa bildiniz?

– Mənim Çin teatrından, onların səhnəyə qoyduqları tamaşalardan əvvəlcədən xəbərim vardı. Bilirdim ki, onların çox qədim teatr ənənələri, qoyduqları tamaşaların özünəməxsus quruluşları olur. Ancaq düşünürdüm ki, onlar üçün həm dil baxımından, həm ənənə cəhətdən bu tamaşa xeyli çətin olar. Dil baryeri vardısa da, məşqlər zamanı yanımda tərcüməçi olurdu. Bir də ki, dünyada beynəlxalq teatral dil anlayışı var. Bu dillə dünyanın hər yerində teatr, kino xadimləri bir-birini iş zamanı rahat anlayırlar. Peşəkar kollektivlə işləyəndə teatral dil həmişə köməyə gəlir. Xüsusi terminlər, anlatma, ifadə vasitələri var ki, bu da mənə çox kömək etdi. Çindəki aktyorlar arasında İtaliya, Rusiya, Amerika konservatoriyalarını bitirənlər vardı. Bir gün tərcüməçi xəstələndi, gəlmədi. Təsəvvür edin ki, biz 11 saat tərcüməçisiz məşq etdik. Bir-birimizi tərcümə olmadan başa düşdük və çox maraqlı bir məşq alındı. Əlbəttə, bütün bunlar ilk növbədə əsərə olan sevgidən, aktyorların yüksək peşəkarlıq səviyyəsindən irəli gəlirdi.

–Musiqilərdə necə o milli çalarları ifadə edə bilirdilərmi? Tarın səsini nə ilə əvəzlədiniz?

– Bu barədə də problem olmadı. Buradaca qeyd edim ki, həm Belarusda, həm də Çində tamaşanın dirijoru qadın idi. Hər ikisi Azərbaycanın musiqi mədəniyyətini internet vasitəsilə, xüsusi kitablarla qısa vaxt ərzində lazımi qədər öyrənə bilmişdilər. Dirijorların məlumatı olduğu üçün o incəlikləri ifaçılara da çox asanlıqla başa sala bilirdilər. Tarın səsinə gəlincə, orada Tellinin muğam oxuması səhnəsi olmadı. Ancaq tarda səslənmiş Azərbaycan musiqilərini fonoqram vasitəsilə verdik. Bu da çox maraqlı alındı. Düzdür, yalnız Azərbaycan sənətçilərinin ifa edə biləcəyi məqamlar vardı ki, çinlilər onları bacarmırdılar. Amma ümumilikdə çalışırdılar ki, üzərlərinə düşən işi layiqincə yerinə yetirə bilsinlər.

– Məşqlər zamanı nə kimi maraqlı hadisələr baş verdi?

– Belə hallar çox olurdu. Belarusda məşqlər zamanı Süleyman bəy rolunun ifaçısı səhnəyə çıxanda hər dəfə Soltan bəyi oynayana Süleyman bəy deyirdi, hər dəfə də qəribə bir jestlə əlini alnına vururdu, yəni ki, “yenə də çaşdım”. Bu hal inanılmaz dərəcədə gülüş doğururdu. Hətta mən həyəcan keçirirdim ki, birdən tamaşa zamanı da bu hadisə təkrarlanar, ancaq hər şey qaydasında oldu. Xala rolunu oynayan aktrisanın Azərbaycan xanımının obrazını yaratmağa çalışması çox gülməli alınırdı. Əsərdə Xalanın “yumşalması” səhnəsi ki var, onu “russayağı” oynayırdı. Biz ona başa saldıq ki, bu hərəkətlər azərbaycanlılara xas tərzdə olmalıdı. Çətinliklə də olsa, alındı. Çox maraqlıydı ki, tamaşa boyu bütün frazalar zalda gülüş doğururdu. Sona qədər zalda bir dəqiqə də gülüş səsi kəsilmədi.

– Əcnəbi aktyorların ifasından nə dərəcədə razı qaldınız?

– Əsasən razı qaldım. Belarusda ilk dəfə belə bir möhtəşəm Azərbaycan tamaşası səhnəyə qoyulurdu, Çində 51 ildən sonra “Arşın mal alan” oynanılırdı, bu, olduqca mühüm hadisələrdi. Aktyorların ifaları və ümumilikdə tamaşalar çox uğurlu alındı. Alqışları eşidəndə qürur hissi keçirirdik ki, nə yaxşı, biz azərbaycanlıyıq, nə yaxşı, Üzeyir Hacıbəyov və onun ölməz əsərləri var və bizim musiqiyə başqa ölkələrdə bu qədər rəğbət bəslənilir. Mən bu əsəri Ankarada, Samsunda, Moskvada da səhnəyə qoymuşam, hər yerdə tamaşa yüksək səviyyədə qarşılanıb. Buna görə, təbii ki, Üzeyir bəy dühasına minnətdar olmalıyıq.

Günel CABİRQIZI

525-ci qəzet.- 2010.- 17 dekabr.- S.7.