Siyasi islam

Hazırda islamın siyasi rolu nədən ibarətdir? O, hansı istiqamətdə inkişaf edir – mənfi, yoxsa müsbət? Dünyada islama olan münasibəti kim müəyyənləşdirir – Qərb, yoxsa Şərq?

İslamın siyasiləşdirilməsi problemi bu gün də öz aktuallığını itirməyib. Əksinə, təxminən altı-yeddi il bundan əvvəl baş vermiş Kosovo, eləcə də Əfqanıstan (yeni, dünyada sayca dördüncü islam dövlətinin yarandığı vaxt) hadisələri ilə əlaqədar olaraq, islam hərəkatlarının, blok və partiyalarının İraqdakı siyasi proseslərə daha çox cəlb olunması sözügedən problemi daha da aktuallaşdırdı. Göstərilən halda, biz təhlilə başlamadan və “bu, yaxşıdır, yoxsa pis?” sualını vermədən, faktı təsdiqləyirik.

Lakin biz digər ciddi sualları da verməyə bilmərik: bütün bunlar necə baş verir? Bir sıra Qərb ölkələrinin Şərq cəmiyyətlərinin “islamlaşdırılmasının sona çatması” prosesində, yəni müsəlman ölkələrinin islam dövlətlərinə (bu gün cəmi dörd islam dövləti var – İran, Pakistan, Mavritaniya və Əfqanıstan) çevrilməsi və onların Əfqanıstan və İraq kimi müsəlman ölkələrində idarə olunan müstəqil siyasi qüvvə səviyyəsinə çatdırılmasındakı rolu və məqsədi nədən ibarətdir?

Qoyulan suallara cavab olaraq biz bir məsələni aydınlaşdırmağa çalışa bilərik ki, Qərb ölkələri, lazım gələrsə, müsəlman cəmiyyətinin sadə liberal və ekstremist hissələri arasındakı sərhəddin keçdiyi xətti müəyyənləşdirərək, şərq cəmiyyətlərində islamın təsirinin azaldılması prosesinə nəzarət edə biləcəkmi? Çünki əvvəllər, yəni XX əsrin ortalarında Qərb Misir və Fələstində “Müsəlman qardaşları”, Pakistan və Əfqanıstanda isə məşhur Bin Laden hərəkatı kimi radikal islam cərəyanının yaranması ilə və ya daha doğrusu, təşəkkülünə dəstək verməklə kifayətlənirdi. Həmin hərəkatlar artıq iyirmi ildən çoxdur ki, Qərb tərəfindən idarə oluna bilmir və biz bunun acı nəticələrinin şahidiyik.

Qərbin ayrı-ayrı ölkələrinin xarici siyasətində din amilindən istifadə ideyası yeni deyil: yenisi odur ki, bu prosesə rəhbərlik etmək indi daha da çətindir, vəziyyətə nəzarət etmək isə hər zaman mümkün olmur. Həm Şərqdə, həm də Qərbdə başlamış dini hərəkatların radikallaşması ümumdünya qloballaşmasının artan təsiri altında sürətlənərək, milli hərəkat və partiyaları kölgədə qoyur. Bütün dünyada məşhur olan bir din kimi islamın bu proseslərdəki rolunu, ümumiyyətlə, dinin siyasətdəki təsir gücünün tərkib hissəsi kimi dəyərləndirmək olar.

Bu gün beynəlxalq terrorizmin mövcudluğu faktı heç kim tərəfindən ciddi şəkildə inkar edilmir. XXI əsrdə bu hadisəni necə başa düşmək olar? Nə üçün məhz indi terrorizm intensivləşdirilir?

Mən onunla razıyam ki, terrorizm, narkomafiya və mütəşəkkil cinayətkarlığın digər formalarının geniş beynəlxalq şəbəkəsi mövcuddur. Onlardan hansının daha dəhşətli olduğu hələ müəyyənləşdirilməyib, lakin bu gün bir şey aydındır: 2001-ci ilin sentyabr ayından başlayaraq, terrorizm ilə mübarizə mövzusu dünya dövlətləri liderlərinin nitqində mühüm yer tutur.

Əslində, terrorizm təhlükəsi mövcuddur, lakin bu hadisənin qiymətləndirilməsi məsələsi mürəkkəb və sona qədər aydın deyil.

Tarix göstərir ki, hər halda, ən qorxunc kabuslar dünyanın güclü siyasətçiləri tərəfindən yaradılır. Beynəlxalq terror kabusuna gəlincə, o da, ola bilsin ki, daha çox məhz bu səbəbdən göylərdə uçur. Onun gözdən itməsi və ya, Allah eləməsin, yoxa çıxması “böyük adamları” (nüfuzlu siyasətçilər demək istəyirdim. Amma utandım) qəzəbləndirə bilər. Zənnimcə, məhz bu onları bu tükürpədici kabusu bir qədər yuxarıda saxlamağa, istədikləri vaxt və istədikləri yerə gətirməyə vadar edir. Əgər biz Bin Ladenin “Əl-Cəzirə” yayımlarındakı hər bir çıxışını və planetdə paralel olaraq baş verən hadisələri xatırlasaq, asanlıqla əmin ola bilərik ki, onu sehrli lampadakı cin kimi lazım olan vaxtda və lazım olan yerdə buraxırlar. Sonuncudan əvvəlki dəfə o, ABŞ-dakı seçkilər ərəfəsində üzə çıxdı, sonra isə gizli şəkildə itdi. Təxminən bir ay əvvəl kütləvi informasiya vasitələrində Almaniyanın paytaxtında böyük terror aktlarının hazırlanmasına dair yanlış məlumatlar yayaraq, vətəndaşları bir ay təşvişdə saxladılar.

Ona görə də bu gün beynəlxalq terrorizm görünməz, lakin hər yerdə mövcud olan Bin Ladenlə əlaqələndirilir. Lakin son zamanlar beynəlxalq həyatda baş verən arasıkəsilməz hadisələrə görə, “ehtiyat” variantlar da mövcuddur, necə deyərlər, dubl bir, dubl iki... Onların konturlarını ABŞ-ın bir sıra ölkələrə münasibətində görmək çətin deyil. Bu, əlbəttə ki, dünya ictimaiyyətini narahat etməyə bilməz. Elə təəssürat yaranır ki, dünya heç vaxt bu dəhşətli kabusdan yaxa qurtara bilməyəcək. Təəssüflər olsun ki, o, bir çox ölkələrin xarici siyasətinin ayrılmaz hissəsinə çevrilib.

Cəmiyyətdəki destruktiv sektaların rolu barədə nə demək olar? Onlar Azərbaycan Respublikasında varmı? Əgər varsa, onların yaranmasının ilkin şərtləri hansılardır?

İnsanın mənəvi inkişafı həm mahiyyətcə, həm də məzmunca çox vacibdir. Sirr deyil ki, bəzən mənəviyyat hər birimizin həyatında mühüm yer tutur. Bizim hamımıza ideallar, həyat istiqamətləri, yaxşı gələcəyə ümid lazımdır. Lakin insan, ilk növbədə, canlı varlıqdır. Ona, hər şeydən əlavə, qida, yaşayış yeri, geyim və sağlamlıq lazımdır. Bu səbəbdən, təəccüblü deyil ki, çox vaxt onun üçün bir boşqab şorba minlərlə kitabdan və ya rəsmiləşdirilmiş söz azadlığından, eləcə də hansı dinə sitayiş edib, hara – məscidə, kilsəyə, sinaqoqa və ya digər ibadət evinə getməkdən daha vacibdir. Əgər onun mədəsi boşdursa, bu onun beynində öz əksini tapır. Əlbəttə, bu həyati əhəmiyyətli müddəaya qarşı bəzən etiraz edə və hətta, bizi kobud materialistlər adlandıra bilərlər, lakin bu, heç də problemin mahiyyətini dəyişmir. Bütün dünyada, o cümlədən bizdə, Azərbaycanda mövcud olan dini missioner təşkilatlarının fəaliyyətinin təhlili bu fikrin doğruluğunu isbat edir. Din hamıya, xüsusən də ona həm maddi, həm də mənəvi cəhətdən kəskin ehtiyacı olanlara lazımdır. Missionerlər bu cür psixoloji bölgünü nəzərə alır və bu səbəbdən də mənəviyyatın maddi cəhətdən möhkəmləndirilməsini unutmurlar: onların uğuru böyük ehtimalla bundan asılıdır. Yüz il bundan öncə də belə idi, indi də belədir. Buna görə də destruktiv sektalar hər zaman dövlət, cəmiyyət və yaxınlarından daha çox digərlərindən diqqət və qayğı görənləri axtarırlar: korları, əlilləri, yetimləri, evsizləri və s. Bu həmçinin Afrikanın imkansız təbəqələrinə, Asiyanın yoxsul ölkələrinə və MDB dövlətlərinə aiddir. Sosial problemlərin, silahlı qarşıdurma və müharibələrin hakim olduğu regionlar totalitar sektaların, bu cür missionerlərin artan diqqət mərkəzində olan zonalardır. Bununla əlaqədar olaraq, bizdə təriqətçiliyin yayılmasının xeyrinə olan dəlillərdən biri də əhalinin müəyyən bir hissəsinin sosial cəhətdən təmin olunmaması problemidir. Bunun müxtəlif səbəbləri var: SSRİ-nin süqutu, təcavüzkar etnik separatistlərlə müharibə, yeni ictimai münasibətlərin qurulması, əksər ölkə vətəndaşları tərəfindən qəbul edilmiş əsas ideologiyanın yeniliyi və s. Düşünürəm ki, göstərilən problemlərin həlli vaxt keçdikcə bu vəziyyətin kəskinliyini azaldacaq, lakin onun izləri hələ uzun müddət qalacaq. Onda məsələnin digər tərəfi özünü göstərəcək: vətəndaşların şüurunda kök salmış fikir tez bir zamanda yoxa çıxa bilməz. Bunun üçün yeni nəslin gəlməsi lazımdır. 10-15 il sonra necə olacağını isə heç kim proqnozlaşdıra bilməz. İnkişaf və dəyişikliklərin sürəti olduqca yüksəkdir.

Göstərilən mövzular barədə səmimi söhbət nəyə lazımdır? Bunun arxasında nə durur – insanın xarakteri, yoxsa başqa bir şey?

Çox ehtimal ki, bu, insanın xarakteridir. Şəxsən mən öz müdafiə reaksiyamı süni şəkildə dayandırmaq istəməzdim. Çünki, zənnimcə, o, obyektiv və əsaslandırılmış müdafiə və tənqid deməkdir. Bunlar, eyni zamanda, ümumiyyətlə, cəmiyyətin inkişafına, xüsusilə də vətəndaşların bütün dünyada baş verənlərə münasibətinə dair vaxtında söylənmiş fikir və ideyalardır.

Hər bir canlı varlığa təbiətən doğma yaşayış yerini mühafizə etmək instinkti verilib. İnsan üçün bu, ölkə, Vətən, ailədir. Yuxarıda adları çəkilənlərin hamısı birlikdə təbii müdafiə sistemini, yəni özünümüdafiə instinktini təşkil edir. Bunsuz nəinki yaşamaq, özünü yad olmadığın cəmiyyətin vicdanlı üzvü hesab etmək də çətin olardı.

Mən hər zaman deyirəm: mənim ailəm – mənim qalamdır. Əgər onun divarları Vətən sərhədlərinə kimi genişləndirilsə, bu qalaya atılmış hər bir “daşa” göstərdiyim mənfi reaksiyamı daha yaxşı anlamaq olar. Əmin edə bilərəm ki, tez-tez və aydın səbəb olmadan qalamıza hücum edənlərin olduqca açıq və heç də hər zaman yaxşı olmayan məqsədləri var. Buna görə də hər birimizin borcu imkanımız daxilində atılan “daşı” öz sahibinə qaytarmaqdır.

Əgər öz fikrimizi bildirməsək, yaxşı, faydalı ideyaların “yükündən” qurtulmasaq, onlar mənəvi rahatlığımızı əlimizdən alaraq və əlbəttə ki, yeni fikirlərin meydana gəlməsinə mane olaraq, bizi təqib etməyə başlaya bilərlər. Ən azından buna görə, ətrafımızdakı insanlarla daima ünsiyyətdə olmaq lazımdır: kütləvi informasiya vasitələri ilə, ictimai müzakirə və söhbətlərdə iştirak etməklə olsa belə.

Düşünürəm ki, hər bir insanın inkişafı yeni ideyaların axtarışına başlamaq üçün lazımi ideyaları cəmiyyətə bu yolla çatdırmağı tələb edir. Zənnimcə, həyatın özü, daimi yenilik axtarışı, köhnə fikir və rəylərin cilalanması məhz elə budur. Bir şeyi deyə bilərəm: mənim üçün yeni ideyasız bir gün, demək olar ki, itirilmiş gündür. Yəqin, bir çoxlarınızda da belə olur və mən istisna deyiləm. Hər kəs ünsiyyət forma və üsullarını özü müəyyən edir. Mən məqsədəuyğun səmimiliyin, açıq söhbətin tərəfdarıyam. Cəmiyyətə maraqlı ola biləcəkləri danışmaqdan söhbət gedir. Çünki nəticədə, məhz cəmiyyət bizim əməllərimizə qiymət verir.

Ağıllı məxluq olan insan bir çox şeyləri görə, eşidə və hiss edə bilər. Lakin bütün bunlar haqqında danışmaq ciddi məsələdir. Mən bir fikirlə razıyam ki, özünü həqiqəti sevən kimi göstərməklə və hətta, ehtiyac olmadıqda belə, fikirlərini açıq şəkildə bildirməklə, insan özünə böyük ziyan vura və geniş ictimaiyyətin hörmətindən məhrum ola bilər. Bu isə cəmiyyətin hər bir üzvü üçün çox ağır hökmdür. İnsanlararası qarşılıqlı münasibətlər tarixi əsrlər boyunca sübut edib ki, ictimai nifrət ən iyrənc həbsxanadan da pisdir.

Buna görə də söylənmiş, o cümlədən çap edilmiş hər bir söz və ya fikir ölçülüb-biçilməli və ən vacibi, toxunulan mövzunun kəskinliyinə uyğun olmalıdır. Necə deyərlər, burada şəxsi heç nə olmamalıdır. Bu, əsrlər boyunca yazanlar və danışanlar üçün müqəddəslik statusuna qaldırılması mümkün olan yazılmamış qanunlardır.

Rafiq ƏLİYEV

fəlsəfə elmləri doktoru,

professor

525-ci qəzet.- 2010.- 17 dekabr.- S.5.