8-indən 8-inə kimi teatral marafon

(vəl müsliminən vəl müslimat)

Teatr ilahi sənətdir. Çünki Allahın özü əzəl gündən bizimlə teatr-teatr oynayır. Yəni fələk qovur, mən qaçıram, Allah da göydən tamaşa eləyib həzz aparır: gah gülümsəyir, gah qəmə batır, gah da öz düşüncələri içində “əriyib”, formasızlaşıb efir kimi kosmosa yayılır. Mən cahanın mədəniyyət mülkündə elə bir panteon tanımıram ki, orada tanrılar rəqs edib əylənməsinlər, qiyafələrini dəyişib oyunbazlığa könül verməsinlər, yaratdıqları məxluqlara sataşmasınlar, onları şirnikdirib aldatmasınlar, aldadıb cəzalandırmasınlar. Ona görə də mən fikirləşirəm ki, teatr məhz panteondan, ya da məbəddən çıxıb meydana gəlib. Amma tərsinə də ola bilir: mümkün ki, meydanda təsdiqlənmiş əyləncə tərzini, əyləncə üslubunu məbəd adamları cilalayıb öz ritualları çərçivəsinə sonradan daxil ediblər. Hərçənd tarix dışının həqiqəti haqqında yalnız müəyyən gümanlar qurmaq olar. Heç kəsə heç nə dəqiq məlum deyil. O ki qaldı bugünün Azərbaycan teatrına... bax, bu başqa məsələ. İndi mən bir-bir yazım, Siz də bir-bir oxuyun. Onsuz da çoxdandı ki, “teatr” adına heç nə yazmamışam.

Teatr həmişə kübar kimsələrə, zadəganlara, varlı adamlara, onların zövqünə, fikirlərinə möhtac olub, ancaq hər bir vaxt sadə insanlara sarı meyllənib, kasıb-kusubun tərəfini saxlayıb, sosial dünyanın iki qütbü arasında bir ötürücü, bir körpü missiyasını reallaşdırıb. Nədən ki, sənətçilər (rəssamlar, musiqiçilər, aktyorlar) toplumun həm “yuxarı”, həm də “aşağı” təbəqələrinə həmişə eyni dərəcədə yaxın olublar, onun ovqatını, yaşantısını buna, bunun ovqatını, yaşantısını da ona çatdırıblar. XXI əsrdə isə teatrın “sosial körpücük” fəaliyyətinə heç bir ehtiyac yox: hamıya hər şey bəlli, cəmiyyət də açıq; mass və elektron media durmadan dünyaya dalğa-dalğa xəbər sızdırır, şou-biznes isə baş qatmaq, göz oğramaq, pul qopartmaq üçün yanıb yaxılır, sürmə kimi həll olur, telekanallardan və bütün mümkün kanalizasiya dəliklərindən oxuya-oxuya, qoxuya-qoxuya, meyxana deyə-deyə, əlində şar, üstündə konfetti evlərə baxımlı-baxımlı axır. Artıq elə bir zaman gəlib çatıb ki, müasir teatr gerçəklikdən, ətrafından daha çox özünü anlamalıdır, özünü dərk etməlidir: özünü dərk etməlidir ki, çağdaş ictimai-sosial ilişkilər və bədii-estetik konsepsiyalar sitəsində öz yerini tapa bilsin; başa düşsün və ya özü üçün tam aydınlaşdırsın ki, o kimə lazımdır və niyə lazımdır. Hələ ki Azərbaycan teatrı bu sualları cavablaya bilmir və haradasa 30 ilə yaxın bir müddətdə o təhər yaşayır ki, sanki boynu dar ağacının ilgəyi içindədir, ayaq barmaqlarının ucu isə toxunduğu kətildən, bax, elə indicə ayrılacaq.

Məhz Azərbaycan teatrının bu durumunda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev 2007-ci ildə “Azərbaycanda teatr sənətinin inkişaf etdirilməsi haqqında” qərar qəbul eləyir, bu tarixdən cəmi ikicə il ötüşüncə isə “Azərbaycan teatrı 2009-2019-cu illərdə” Dövlət Proqramını təsdiqləyən bir sərəncam imzalayır. Bununla da faktiki olaraq cənab Prezident Azərbaycan teatrının “əlindən tutub” onu normal gəlişmə müstəvisinə çıxarır, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə bu yöndə daha aktiv fəaliyyət göstərməyi tapşırır. Nəticə göz önündədir: çox qısa zaman hüdudlarında Bakının və bölgələrin teatr binaları yetərincə mükəmməl təmir olunur (proses davamlıdır, hələ yekunlaşmayıb), çöldən və içəridən yaraşıqlı müasir formalar dizaynı ilə görkəmə salınır, onların maddi-texniki bazası Avropa standartlarına uyğunlaşdırılır. Nə gözəl, nə gözəl, nə gözəl... Prerzident sərəncamına əlüstü, çaparaq reaksiya kimi Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin Teatr şöbəsi də festival marafonuna başlayır. Öncə Gəncəyə toplaşırıq: “Yeni teatr” adı altında gerçəkləşən dram teatrlarının festivalına... Ad, daha doğru olar, desəm “deviz”, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin məramını tam ifadə edir. Di gəl ki, məzmun köhnədir, masştablı, diqqətəlayiq heç nə yoxdur. Bizsə pisin içindən yaxşını tapıb həməncə sevinməyə adət etmişik. Yəni “dəymə, ufaqdır uşağım”. Təbii ki, özümü də bu sıradan kənarlaşdırmıram. Odur ki, Bakıya dönən kimi festival hərəkatını dəstəkləmək niyyətilə iri bir məqalə yazıram: “Azərbaycan teatrı festival müstəvisində” (“Mədəniyyət” qəzeti, 8 iyun 2009-cu il) və bu məqalə içində əməllicə əsaslandırıram ki, festival ənənəsi Azərbaycan teatrı üçün hava və su kimi gərəklidir.

Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi də elə bunu dəstəkləyir. Odur ki, 2010-cu ilin 8 fevralında Milli Teatr Festivalına start verilir və bu festival üç mərhələdə gerçəkləşib 8 dekabrda yekunlaşır. Əgər Gəncə festivalı bir həftə çəkdisə, Bakı festivalı bir illik teatr marafonuna çevrildi, Gəncə festivalının geniş miqyaslı təkrarı oldu. Azərbaycanın nə ki bölgə teatrı vardı, onların hamısı (istisnasız) öz seçmə tamaşalarını paytaxta gətirdilər. Hələ bu harasıdır? Milli Teatr Festivalının II mərhələsi bitincə 2010-cu ilin iyun ayında Qax şəhərində II Respublika Kukla Teatrları Həftəsi başladı. Bu “Həftə” beşcə gün intervalına sığışıb Bakının və bölgə kukla teatrlarının bədii-estetik səviyyəsini olduğu kimi güzgülədi. Üstündən iki ay nə qədərsə ötmüşdü ki, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin Teatr şöbəsi bizi bir yerə toplayıb Sumqayıt şəhərinə 138-ci Teatr Mövsümünün açılışına apardı. Onda məndən müsahibə aldılar ki, bəs yeni teatr mövsümü barədə fikirləriniz? Dedim ki, 138 1 üstəgəl 3 üstəgəl 8 anlamına gəlir: bu da bərabərdir 12-yə. 12 isə qutlu rəqəmdir, silsilənin tamamıdır, uğurlu ola bilir. Hərçənd həmin gün mən gördüm ki, Sumqayıtda düzənlənmiş “Teatr Mövsümünün Açılışı” tədbirində bir C.Cabbarlı adına Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyinin məxsusi bu olay üçün hazırladığı sərgisi öz mündəricəsinə görə qədərincə effektlidir, bir də Nazirliyin Teatr şöbəsinin təşkilat çabaları hörmətə layiqdir. O ki qaldı səhnədən gördüklərimizə və eşitdiklərimizə... görüb eşitməsəydik ondan yaxşı idi. Nədən ki, aparıcı mətnləri, teatrların öz repertuarları ilə bağlı təqdim etdikləri çıxışlar yıpranmış qəliblər üzrə qurulmuşdu, solğun, deklarariv xarakter daşıyırdı və mahiyyət etibarı ilə çoxdan köhnəlmişdi: yəni Azərbaycan teatrlarında mövcud yaradıcılıq çarəsizliyini və ya çarəsiz yaradıcılığı sərgiləyirdi. Hiss olunurdu ki, Bakı teatrlarının kollektivləri mövsümün təntənəli açılış mərasiminə heç hazırlaşmayıblar, bu məsələni özləri üçün önəmli saymayıblar: qısası, tədbirin keçirilməsində maraqlı olmayıblar, gözdən pərdə asmaq təşəbbüsündə bulunublar. Əgər belədirsə, onda kimi və nə üçün aldadırıq? Nəyi gizlədirik, nəyi demirik? Bəlkə tənbəllik, etinasızlıq, macalsızlıq? Olurmu, yahu? Axı Azərbaycan Dövləti teatrlara sərmayə yatırır, teatrı mədəniyyət siyasətinin prioritetlərindən hesab eləyir! Gərçi belə olmasaydı, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin Teatr şöbəsi teatr sənətilə əlaqədar tədbirləri bu sayaq intensiv şəkildə bir-birinə calamazdı ki?

Qayıdaq yenidən festival marafonuna. Milli Teatr Festivalının sonuncu mərhələsi əvvəlcədən planlaşdırılmış iki möhtəşəm teatr hadisəsi ilə tarixiləşdi. Bunlardan birincisi o oldu ki, Bakıda ilk dəfə iki günlük Bakı Beynəlxalq Teatr Konfransı (BBTK) keçirildi: və burada müxtəlif ölkələrdən təşrifi-mübarək buyurmuş teatr sənətinin müxtəlif təmsilçiləri fərqli-fərqli çıxışlar yapdılar. Konfrans sanki not partiturası üzrə təşkil olunmuşdu: ciddi iş rejimi bolluca yemək-içməklə və komfort istirahətlə əvəzlənirdi. Etiraf edim ki, bu qədər əcnəbi teatr mütəxəssisini Azərbaycanda görmək xoş oldu. Hərçənd mən bu olayı daha çox siyasi aksiya kimi dəyərləndirdim: həm yeni Azərbaycan, yeni Bakı haqqında dünya ilə canlı ünsiyyət zamanı paylaşmaq vasitəsi kimi, həm də İrəvan, Qarabağ, Şuşa ilə əlaqədar həqiqətləri insanlara sadə xalq diplomatiyası yolu ilə anlatmaq cəhdi kimi. Konfransın elmi-praktiki mahiyyətinə gəldikdə isə burada şəxsən mənim üçün təzə və cəlbedici heç nə olmadı. Çünki iştirakçıların hər biri öz peşə “oratoriyası”nı ifa edirdi: biri geyim rəssamlığından danışırdı, o biri – teatr tarixindən, üçüncüsü – tamaşaçı problemindən, digəri – öz aktyor uğurlarından: başqa birisisə çalışırdı ki, bizə teatr tənqidinin əlifbasını öyrətsin. Sadəcə, onlar görməyə, gəzməyə, dadmağa, özlərini göstərməyə gəlmişdilər, biz isə Azərbaycan teatrının çağdaş durumuna çarə axtarmağa. Odur ki, ünsiyyət dalğasında anlaşılmaz küy əmələ gəlmişdi, tərcüməçilərin yarıtmazlığı da bir tərəfdən... Ol səbəbdən mən elə hesab etmirəm ki, Azərbaycan teatrının problemlərinin çözülməsi kontekstində bu konfrans qutlu bir iş görə bildi. Amma və lakin... faktın özü hər cür təhlili üstələyir, milli teatr və teatrşünaslıq tarixinin mühüm bir səhifəsini yazır, hətta olsun ki, müəyyən bir dönüş məqamını eyhamlaşdırır, presedent yaradır. Bu aspektdə konfrans, zənnimcə, öz missiyasını axıracan yerinə yetirdi.

Konfrans bitər-bitməz dünyalarca məşhur və dünyalarca sevimli A.P.Çexov adına Beynəlxalq Teatr Festivalının “İpək yolu” mərhələsi Bakıda reallaşdı və bir neçə gün ard-arda seyrçiləri müasir teatrla üzləşdirdi. Mən bu tamaşalara baxıb həməncə çağdaş teatr üçün ən önəmli tendensiyaları müəyyənləşdirdim: romantik ovqat, sadəlik, minimal söz, bütün varlığa, kainata sakit, fəlsəfi münasibət, tükənməyən sevgi, sevgi, sevgi və stilizə olunmuş formalarda meydan teatrı estetikasına qayıdış, sirkin alicənab primitivliyi üzərində qurulan səhnə oyunbazlığı kollajı. Qəribədir, bu şou-tamaşa-performanslar mənim on il bundan öncə nəzəri aspektdə işlədiyim metateatr ideyası ilə səsləşirdi, total teatr estetikasından faydalanırdı. Təbii ki, gördüklərimdən sonra bir daha Milli Teatr Festivalı çərçivəsində göstərilıən tamaşalara baxmaq dözülməz bir əzaba çevrildi. Mən başa düşdüm ki, Azərbaycan teatrında islahatlar qaçılmazdır və mütləqdir. Çünki teatr artıq belə yaşaya bilməz: bu cür tamaşalar oynamaq isə, sadəcə, ayıbdır. Və əslində, bu islahatları hamıdan öncə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti başlayıb, öz sərəncamları ilə Azərbaycan teatrını aktiv yeniləşmə istiqamətinə yönləndirib. Hələ bir neçə il bundan öncə Azərbaycanın birinci ledisi Mehriban xanım Əliyeva da rejissor Andron Mixalkov-Konçalovskinin qədərincə mübahisəli, ancaq fantastik şəkildə səliqəli, orijinal yozuma malik “Qağayı” komediyasının Bakı səhnəsində oynanılması üçün şərait yaratmışdı və bununla da öz teatr zövqünü nümayiş etdirmişdi, Azərbaycan teatr mühitinə mesaj-eyham göndərmişdi. Mən “Üns” Yaradıcılıq Mərkəzinin fəaliyyətini də bu aspektdən qiymətləndirirəm. Həqiqətən, Azərbaycan teatr aləmində hər şey köhnədən də köhnədir və Ədil İskəndərov teatrının tör-töküntülərini xatırladır. Daha bəsdir, gözdən pərdə asmaq yox, yeniləşmək vaxtıdır, müasirliyə, müasir düşüncəyə adekvat olmaq vaxtıdır. Milli Teatr Festivalı bir daha çoxdan bəlli həqiqəti ortaya qoydu ki, Azərbaycanda seyrçi tamaşalara gəlmir, və gəlmək də istəmir. Çünki festival marafonunda günlər olurdu ki, tamaşaçıları təşkil etmək problemi aktuallaşırdı: Ağdam Dövlət Dram Teatrının tamaşasına Bakıda yaşayan ağdamlılar, Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrının tamaşasına naxçıvanlılar “sifariş” olunurdu. Və məsələnin bu vəziyyətə gəlib çatmasında seyrçiləri günahlandırmağa heç bir lüzum yox. Nədən ki, məhz azərbaycanlı seyrçilər Çexov festivalının “İpək yolu” mərhələsində göstərilən tamaşaları azından 5-7 dəqiqə ayaq üstə dayanıb alqışladılar. Müştəri kimi seyrçi də həmişə haqlıdır. Tamam boş, cəfəng bir sözdür ki, seyrçi mənim tamaşamı başa düşməsə də olar; əsas mən özüməm, mənim məşqimdir. Yəni “teatr teatr üçündür” şüarı abrakadabradır: belə ki, tamaşa zamanla birlikdə axıb gedir, zamanla birlikdə öz seyrçisini də itirir və onu mumiyalamaq heç bir vəchlə mümkün olmur. Seyrçisiz tamaşa ölü doğulmuş tamaşadır.

Amma oturub gözləmək ki, Qodo adlı bir sənətçi haradansa gəlib Azərbaycan teatrını xilas edəcək, absurdun bir ayrı təzahürüdür. Çünki teatr lokal məkanın hadisəsidir. Həmin məkanda yaşayan insanlar hansı teatrı “sifariş” versələr, yəni istəsələr, o teatr da yaşayacaq. Milli Teatr Festivalı çərçivəsində mən Füzuli Dövlət Dram Teatrının “Bəndalı bəndə düşüb” adlı bir “kasıb teatr” estetikasında qurulmuş tamaşasını gördüm. Boynuma alım ki, Səttar Axundov (1914-1948) ismində bir dramaturqu heç tanımırdım da, onun “Düşərgədə nişan” komediyasından da xəbərim yoxdu. Amma tamaşaya baxanda gördüm ki, S.Axundovun mətni Sabit Rəhman, Süleyman Rüstəm komediyalarının daha zəif variantıdır. Mövzu da maraqsız idi: XX əsrin 40-cı illərində kolxoz məişətinin problemlərini gündəmə gətirirdi. Amma bununla belə səhnədə iki-üç komik amplua aktyoru hüdudsuz improvizə əsasında elə səmimi, dinamik, coşqulu oyun sərgiləyirdi ki, seyrçi gözünü onlardan ayıra bilmirdi. Çünki Horadizdən gəlmiş bu insanlar iddiasız-filansız özlərini oynayırdılar və necə vardılarsa, eləcə də səhnədən görünürdülər: sanki onlar məzələrini, zarafatlarını gündəlik həyatlarından, Füzuli camaatından alıb həməncə səhnəyə gətirmişdilər. Mən bunu niyə xatırladım və məqalədə onun haqqında nə üçün xüsusi danışdım? Fikirləşirəm ki, bütün bölgə teatrları öz bölgə camaatına görə işləməlidir və Akademik Milli Dram Teatrını imitasiya etmək həvəsindən birdəfəlik yaxa qurtarmalıdır; başqa sözlə, hər bir bölgə teatrı öz bölgəsinə oxşamalıdır, bölgənin milli koloritini, milli, etnik təkrarolunmazlığını təmsil etməlidir, konkret məkana bağlı olmalıdır. Biz yalnız o zaman bir-birimiz üçün maraq kəsb edə bilərik. Əlbəttə ki, hesabat xarakterli bu məqalədə nə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin Teatr şöbəsinin il boyu fövqəladə işinin bütün spektlərini əhatə etmək, nə də Milli Teatr Festivalının bütün səciyyələrini təhlilə çəkmək mümkündür. Sonucda isə sözümün canı budur ki, Beynəlxalq Teatr Festivalları da əladır, Beynəlxalq Teatr Konfransları da superdir, ancaq Azərbaycan teatrını əvvəlcə azərbaycanlılara, sonra isə dünyaya sevdirmək bizim öz işimizdir.

Aydın TALIBZADƏ

525-ci qəzet.- 2010.- 18 dekabr.- S.20.