Azər Turanın
“Cavidnamə”si
Qarşımda bir kitab var, Azər Turanın “Cavidnamə” kitabı. Bu kitabın dünyaya gəlməsini, işıq üzü görməsini neçə illərdi mən çox böyük ümidlə və həsrətlə gözləyirdim. Azər Turanla ruh qohumluğumuz, könül dostluğumuz, fikir doğmalığımız, gündəlik söhbətlərimiz, ardıcıl və fasiləsiz ünsiyyətimiz mənə imkan verir ki, Türk-Turan dünyasının böyük şairi Cavid Əfəndiyə həsr olunmuş bu kitab haqqında ürək sözlərimi sevimli oxuculara çatdırım. Uzun illərin müşahidəsi kimi məndə belə bir fikir formalaşıb ki, Azər Turan Cavid Əfəndinin ömür-gün yoluna ayna tutmaq, böyük şairin faciəli taleyini, çoxşaxəli və uzunömürlü yaradıcılığını, fikir və məfkurə dünyasını bütün çalarları və rəngləri, bütün istiqamətləri və yönləri ilə açmaq, təhlil və vəsf etmək, sevmək və yenidən sevdirmək üçün bu dünyaya gəlib.
Azəri tanıdığım ilk gündən bu günə qədər elə bir görüşümüz, söhbətimiz, məclisimiz, səfərimiz olmayıb ki, Azərin asta və usta, təmkinli və ağayanıq danışıqlarında Cavid Əfəndinin taleyi ilə bağlı ən maraqlı, ən acı, ən şirin duyğulara toxunulmasın. Tarixi və ədəbi təcrübə göstərir ki, yazılan əsər, kitab o zaman milyonların sevgisinə çevrilir, o zaman hamının diqqətini çəkir ki, müəllif özünün yaratdığı baş obraza, əsərin qəhrəmanına bütün varlığı ilə vurulur, saçından-dırnağına qədər ona bağlanır, gecəsini, gündüzünü, bir günün 24 saatını gecələr yuxuda, gündüzlər həyatda ona həsr edir, ona bağlanır. Yediyi çörək də, içdiyi su da, udduğu hava da, yeridiyi torpaq da, baxdığı göy də onun üçün yazdığı əsərin mayasına çevrilir. Azər Turanın bəxti onda gətirib ki, yer göyə, bulaq çaya, çay dənizə can atan kimi o da Cavid Əfəndiyə qovuşmağa, Caviddə əriməyə, Caviddə itməyə can atıb ki, bu itkidə özünün böyük həqiqətini – Cavidini tapa bilsin. Bəli, Azər Turan yazdığı, yaratdığı “Cavidnamə”də öz həqiqətini tapıb. Yazdığı, yaratdığı dedim. İstənilən şair haqqında istənilən kitab yazmaq olar. Bu o qədər də böyük hünər deyil. Ancaq yaddaşların sərvətinə çevrilən bir kitab dünyaya gəlibsə, demək o kitabı yaradan müəllifdə böyük bir yanğı, güclü bir təfəkkür, coşqun bir ilham, sağlam bir əqidə, sonsuz bir sevgi və həvəs var.
Azər Turan “Cavidnamə” kitabını Cavidin adına, şöhrətinə, türbəsinə, ruhuna layiq bir səviyyədə yaradıb. Əgər Azər bu vaxta qədər heç bir kitabı nəşr etdirməsəydi, “Cavidnamə”dən sonra bir sətir yazı yazmasaydı belə, təkcə bu əsərlə əbədi yaşamaq hüququ qazanardı.
“Cavidnamə” Cavid haqqında Azərin tək əsəri deyil. Bundan əvvəl böyük şair haqqında “Hüsnü-xuda şairi Hüseyn Cavid”, “Əbədi Turan”, İrfan çobanı”, “Cavid Əfəndi”, “Tahir Rasizadə”, “Turan Cavidin son söhbəti, son yaşantıları, son günü”, “Hüseyn Cavid” kimi kitabları işıq üzü görüb, oxucuların rəğbətini qazanmış, Azər Turana bir müəllif kimi böyük hörmət gətirmişdir. Adını çəkdiyim əsərlərin hamısı “Cavidnamə” adlı bir düşüncələr dənizinin çayları, gölləri, bulaqları, o dənizi daim hərəkətdə saxlayan, qalxan, enən, qabaran, çəkilən dalğaları, ləpələridir.
“Cavidnamə”də elm aləmində ilk dəfə olaraq Cavid bir şəxsiyyət və böyük yaradıcı kimi bütün istiqamətləri, cəhətləri, yönləri, xüsusiyyətləri ilə tam açılır, sərgilənir. Cavidin nəsil şəcərəsi, Naxçıvan, Bakı, Təbriz, Tiflis mühiti, ən geniş şəkildə İstanbul mühiti tam dəqiqliyi və genişliyi ilə açılır.
Azər Turanın Cavidin İstanbul mühitinə daha çox yer verməsi tamamilə təbiidir. Ona görə ki, böyük şairin Türk-Turan təfəkkürünə çox geniş şəkildə yiyələnməsi, məşhur türk alim və şairlərindən – Rza Tofiq, İsmayıl bəy Qaspıralı, Əlibəy Hüseynzadə, Yusif Akçurd, Ziya Göyalp, Bəkir Çobanzadə, Xaliq Ziya Uşaqlıgil, Cənab Şahabəddin, Əbdülhaq Hamidi, Məhməd Akif kimi şəxsiyyətlərin adı və taleyi ilə bağlı idi. Adını çəkdiyim ruhu hamımız üçün əziz olan bu tarixi şəxsiyyətlər, ədəbi simalar, təkcə Cavidin ədəbi taleyində deyil, ümumən Türk dünyasının taleyində, düşüncə tərzinin yeniləşməsində çox böyük rol oynamışlar. Şübhəsiz ki, bu qədər böyük təfəkkür sahibi olan şəxsiyyətlərin ictimai-siyasi, ədəbi-bədii, fəlsəfi-psixoloji təsir gücü Cavid kimi bir düşüncə sahibinin mənəvi varlığında izsiz-tozsuz, səssiz-səmirsiz ötüşə bilməzdi.
“Cavidnamə”ni çox böyük maraqla fasilə vermədən iki dəfə dərindən mütaliə edən, müşahidələr aparan bir qələm adamı kimi məndə belə bir qənaət yarandı ki, əgər Cavid İstanbul mühitində yetişməsəydi bu gün Azərbaycan ədəbiyyatının nə “İblis”i, nə “Şeyx Sənan”ı, nə “Peyğəmbər”i olmazdı. Əgər Hüseyn Cavid Osmanlı mühitində Əhməd Yəsəvinin, Mövlananın, Yunus İmrənin irfan nurunda işıqlanmasaydı, Fəridəddin Əttarın “Mantıkı-tayı” əsərini, Əlişir Nəvainin “Qisseyi Sənan” əsərini dərindən duymasaydı “Quran”ın cazibəsi onu əbədi olaraq irfan şairinə çevirməsəydi “Şex Sənan” kimi ölməz bir əsər yaranmazdı. Yazının bu yerində Cavidin Şeyx Sənanın türbəsi önündə dediyi ölümsüz və şahanə misraları xatırlayıram.
Ayıl, ey piri xoşdil,
ayıl bir xabi-rahətdən,
Qiyamətir, qiyamət, qalx,
oyan zövq al bu hikmətdən.
Ziyarətini gülbusələr
təzyin edir hər an,
Sən əhli-eşq üçün bir
Kəbə yapdırdın məhəbbətdən.
Bəli, Cavid Əfəndi Şeyx Sənanı yazmaqla, onu Türkün-Turanın sərvətinə çevirməklə Şeyx Sənana məhəbbətdən bir Kəbə yapdırıb.
Əgər Hüseyn Cavidə Şeyx Sənanı yazdıran ulu, qüvvət daha çox irfan işığı ilə bağlıdırsa “İblis”i yaradan səbəb daha çox Cavidin siyasi təfəkkürü, Müqəddəs müharibə adıyla dünyaya böyük maddi-mənəvi dağıntılar qətirən qanla, qırğınla, savaşla, satılanlar və alılanlarla bağlıdır. Məkkə əmiri Şərif Hüseyn Paşanın ingilislərin qızılına və yağlı dilinə aldanıb Türk dünyasının kürəyinə endirilən bıçağın hələ də sağalmaz yaraları, inildəyən ağrıları ilə bağlıdır.
1918-ci ildə Bağdadın süqutu, Mosulun və Kərkükün ingilislər tərəfindən tutulması, Osmanlı imperatorluğunun Mondros müqaviləsi əsasında məğlub olma səbəbləri, Qərbin Şərqə ardıcıl basqıları, müharibələri, şərin xeyrə ardıcıl hücumları böyük Hüseyn Cavidə “İblis” kimi bəşəri və ölməz bir əsər yazdırmışdır.
Eyni zamanda Cavidə “İblis”i yazdıran təkcə müharibə adlı şeytan deyil, həm də insanın içindəki şeytandır. Cavid qələmində İblisin insana müraciətini xatırlayaq.
Siz nə qədər məndən uzaqlaşsanız,
Yer deyil, əflakə uçub qaçsanız,
Qarşılaşıb birləşiriz daima,
Ayrı deyil, çünki biriz daima.
Bu şahanə misralarda böyük şair iblisin insana, şərin xeyrə münasibətini çox gözəl açır, çox aydın təqdim edir.
Mənim üçün, yəqin oxucular üçün də Azərin bir yaradıcılıq hünəri də ondan ibarətdir ki, Cavidin “İblis”inin yaranmasında böyük Turançı Əlibəy Hüseynzadənin böyük alman şairi Hötenin “Faust”undan elədiyi tərcümələrin tarixi əhəmiyyətini də gözdən qaçırmır, bu mövzunun təhlilinə də geniş yer ayırır. “İblis”lə bağlı Azər çox doğru olaraq qeyd edir ki, “Azərbaycanın dünyaya qovuşmasının, milli mədəniyyətimizin Avropa mədəniyyətinə inteqrasiyasının təməli “Fyuzat” tərəfindən atılırdı. Milton, Höte, Şiller, Bayron, Neyne Əli bəyin ölkəsinə Əli bəyin evindən daxil olurdu”.
Cavidin “İblis”ini, Hötenin Faustu, Belmoutun “təbliğçi iblisi”, Kalderonun “Ecazkar sehrbaz”, Ren Consonun “Şeytan”, Bayronun “Qabil”, Lermantovun “Demon” əsrəi ilə gətirdiyi müqayisələr oxucunu düşündürür və Cavid təfəkkürünün genişliyi insanı heyrətə salır.
Azər Turanın “Cavidnamə”sində Cavidi “Peyğəmbər”ə gətirən yollar, izlər, şaxələr, səbəblər çox dəqiqliyi və aydınlığı ilə təqdim olunur.
Kitabın “Hz. Məhəmməd və Türklər” hissəsində çox maraqlı bir hadisə var. “Məhəbbət və millət” kitabında Əhməd Kabaqlı yazır: “Əbülqazi Bahadır xanın “Gəcəreyi-türk” kitabında xoş bir parça var. Peyğəmbərimizin Türk millətindən olduğunu və ona sevgisini anladır, çox dəyərlidir. “Peyğəmbərimiz Merac əsnasında Cəbraildən soruşdu:
– Yer üzündə bəyaz atlılar görürəm, bunlar hansı millətdəndir?
– Bunlar Allahın
süvariləri olan Türklərdir.
O zaman daha türklər müsəlman deyildilər. peyğəmbərimizə belə bəhs
etdirən iç duyğusu nə idi? Buxaranın
yanında Qureyş kəndi və oymağı vardır.
Tarixin çox qədim dövrlərində
türk yurdundan ərəb yarımadasına da
köçlər olmuşdu. O böyüklər
böyüyü insan öz soyunu və qanını
daşıyırdı”
Bu tarixi misalı xatırlamaq
kifayətdir ki, Cavidin “Peyğəmbər”ə sevgisi,
Tanrı inancından təkcə dini yox, həm də milli
duyğularından qaynaqlanır.
Hz. Məhəmməd mövzusu türk yazılı
ədəbiyyatında Balasaqunlu Yusifin “Qudatlu bilik”,
Əhməd Yəsəvinin “Divani-hikmət”, Füzulinin
“Həqiqətüs-süada”, Hacı Bayram Vəli müridi
Yazıçıoğlu Məhəmməd Əfəndinin
“Məhəmmədiyyə”, Cübran Xəlil Cübranın
“Peyğəmbər” əsərləri ilə
zənginləşmiş, Cavidin “Peyğəmbər”i ilə
tamamlanmışdır.
Qərb
ədəbiyyatında Hz. Məhəmməd mövzusu Dantenin
İlahi komediyasında, Volterin “Məhəmməd
faciəsi”ində, Hötenin “Şərq-Qərb” divanında
mənfi və müsbət meyllərlə
işlənmişdir. Müsbət fikirlər Höteyə
aiddir. Cavid Əfəndinin “Peyğəmbər”
əsərini yazması heç şübhəsiz ki,
Peyğəmbərin türklər haqqında hədisləri
ilə də çox bağlıdır. “Peyğəmbər
Xəndək davasını oturduğu Türk
çadırından idarə edirdi” fikri də çox
maraqlıdır və Azər Turan da bu fikrə
hörmətlə yanaşmış, elmi mənbəni də
göstərmişdir. “Kütub-əl-Sittə”.
Hüseyn Cavid
“Peyğəmbər”i yazsa da onun səhnəyə
qoyulmasına icazə verməmiş, öz əl
yazısı ilə onu qadağan etmişdir. Bu hadisənin
özü Cavidin Peyğəmbərə uca və
müqəddəs münasibəti ilə bağlıdır
və Azər Turan öz kitabında bu məsələləri
tam genişliyi ilə oxuculara çatdırır. Azərin “Peyğəmbər”i təhlilində
Promefeyə, Zərdüştə münasibəti,
peyğəmbərlə paralel cəhətləri də
maraqlıdır və yenidir.
Azər Turan Topal Teymurla bağlı fikirlərini Yusif
Akçuranın, Əlibəy Hüseynzadənin, Nihal
Atsızın, İsmayıl bəy Qaspıralının
mülahizələri, düşüncələri əsasında
daha da dəqiqləşdirir, oxucuya Əmir Teymurun və
Cavidin “Topal Teymur”unun tarixdə yerini, əhəmiyyətini bir
daha elmi şəkildə genişliyi ilə təqdim edir. Əmir Teymurla əlaqədar Cavidin
düşüncə tərzi Ziya Göyalpın siyasi
dünya görüşü ilə üst-üstə
düşürdü. Ziya Göyalp öydüyü
türk qəhrəmanları – Oğuz xanın, Bilgə
xaqanın, Sultan Mahmud Qəznəvinin, Alparslanın,
Çingizin, Atillanın, Fatehin, Baburun, Nadirin adları ilə
yanaşı Teymurun da adını qürur və iftixar hissi
ilə çəkir. Bu elmi qənaətlər
Azər Turan tərəfindən daha geniş
şəkildə araşdırılır və maraqlı
məntiqi nəticələr ortaya çıxır.
Cavidin “Topal Teymur” əsərindəki İldırım-Teymur
münasibətlərinə Azər Turanın çox
doğru olaraq münasibəti belədir: “Siyasi oyun
Səmərqəndlə Bursa arasında deyil, yəni Əmir
Teymurla İldırım arasında yox, Moskva ilə
Cavidin “Xəyyam” pyesinə
də Azər Turanın özünəməxsus elmi
yanaşma tərzi var. “Xəyyam” əsərinin
yazılmasını da Azər Turan İstanbul mühiti
ilə Rza Tofiqin Xəyyam araşdırıcısı
olması ilə əlaqələndirir. Xəyyamla
bağlı Əlibəy Hüseynzadənin, Əkrəm
Cəfərin, İsgəndər Palanın fikirlərinə
öz münasibətini açıqlayır. “Xəyyam” təkcə Cavid
yaradıcılığında və Azərbaycan
ədəbiyyatında deyil, ümumən dünya miqyasında
ən maraqlı ədəbi “Xəyyam”lardan hesab
olunmalıdır qənaətinə gəlir.
“Cavidnamə”
əsərində Cavidlə bağlı elə bir sahə
yoxdur ki, Azər Turan ona toxunmasın, ondan yan keçsin. Cavidin ittihad idealı, Turan
ülküsü, Qızıl alma romantikası, dildə birlik
ideyasına bağlılığı, Türkiyə
Cavidşünaslığında Cavidin yeri, Cavidin
yetişməsində İsmayıl bəy
Qaspıralının rolu, Cavidin və Cavid ailəsinin
başına gətirilən faciələr, taleyində 59
ədədi yeddi dəfə təkrar olunan
ağrılı-acılı Cavid ömründəki
qabarma-çəkilmələri, Cavid və Bağırov
problemi, Nəriman Nərimanovla, Məhəmmədəmin
Rəsulzadə ilə, Kazım Qarabəkir paşa ilə
dostluğu, Mirmöhsün ağaya münasibəti, Ərtoğrul
Cavidin faciəli ölümü, Mİsginaz xanımın
dözümü, təmkini, yaşadığı
ağrılar, Turan Cavidin xatirə işığında Cavid,
istintaq, dindirmələr, sürgün, qarlı Sibir və
şair taleyi, Turan Cavidin son yaşantıları, son
günü hamısı tam genişliyi ilə oxucuya
çatdırılır. Tarixi məlumat kimi yox, öz
həyat ideyalarını Cavidlə bağlayan bir
yazıçı-alimin – Azər Turanın yanan ürəyinin,
göynərtili duyğularının əks-sədası
kimi! Cavidin mənəvi övladlarından, sənət
pərvanələrindən, irfan çobanı
aşiqlərindən birinin ürəyinin qanı,
gözünün yaşı, dilinin sızıltısı,
kimi! Bütün elmini, biliyini, savadını,
istedadını öz mürşidi-kamilinə bağlayan bir
Cavid müridinin təmiz, saf, bakirə, müqəddəs
duyğularının tərcümanı kimi! Azər Turan
Cavidlə bağlı gündəlik
söhbətlərində heç vaxt Hüseyn Cavid demir,
həmişə Cavid Əfəndi kəlməsini
işlədir. Əfəndi kəlməsi daha
isti və daha səmimi səslənir. eyni
zamanda Cavidin millət və ədəbiyyat
qarşısındakı xidmətlərinə,
ədəbiyyatda əfəndilik sənətini yerinə
yetirdiyinə görə Azərin böyük şairə
sevgisi əfəndi müraciətində daha gözəl, daha
doğma səslənir.
Cavid Sibirə sürgün
olunanda heç kəs onu yola salmamışdı. Çünki
dövrün Stalin-Bağırov xofu var idi. Cavid Sibirdən Vətənə qayıdanda
bütün Azərbaycan onun pişvazına, onu
qarşılamağa çıxmışdı. Çünki müstəqil Azərbaycanın
Heydər Əliyev kimi böyük oğlu və Cavidə
tükənməz Heydər Əliyev məhəbbəti, xalq
sevgisi var idi. Cavid Əfəndi
Azərbaycana-Naxçıvana qayıdandan sonra
dastanlaşdı, heykəlləşdi,
türbələşdi. Heykəlinin
ətrafı şeir-sənət meydanına, türbəsi
əbədi ziyarətgaha döndü. Zamanın
buzu sındı, haqqında çox qiymətli
əsərlər yazıldı. Cavid
haqqında ən möhtəşəm ədəbi-elmi-tarixi
abidələrdən biri də Azər Turanın
yazdığı, yaratdığı “Cavidnamə” kitabı
oldu.
Bu kitabın ən
qiymətli cəhətlərindən biri də ondan
ibarətdir ki, bütövlükdə Rasizadələr və
Cavidlər ailəsinin taleyi onun səhifələrində
çox geniş şəkildə öz əksini tapmışdır. “Cavidnamə”yə
tərtibat xüsusiyyətləri”nə görə “kitab
içində kitablar” adı da vermək olar. Şeyx Məhəmməd Rasizadənin kitabı,
Misginaz xanımın kitabı, Tahir Rasizadənin kitabı,
Turan Cavidin kitabı.
“Cavidnamə”nin ən uğurlu
cəhəti bir də onunla bağlıdır ki, Azər Turan
hansı yaradıcılıq yanğısı ilə
Cavidə yanaşıbsa elə həmin sevgiylə də
Ərtoğrul Cavidin həyatını və yaradıcılığını
işıqlandırıb. Ərtoğrul Cavidin ortada olan
yaradıcılıq məhsulları – şeiri, rəsmi,
tərcüməsi, simfoniyası, bəstəsi, folklor yaradıcılığı
və s. insanı heyrətə salır. O sanki atasının
heyfini acı taleyin acığına öz coşqun və
məhsuldar yaradıcılığı ilə almaq
istəyib. 24 yaşlı bir gənc. Möcüzəli istedad. Şair,
rəssam, musiqişünas, bəstəkar, folklorşünas,
etnoqraf, dramaturq, ssenarist.
“Babab Hüseyn Cavid bir
Günəş idi, yüksəldi, parladı, yarasaların
gözünü kor etdi” – deyən Ərtoğrul bəy
də bir Günəş kimi parlamaq gücünə sahib olub,
ancaq zamanın qara pəncəsi, amansız
işgəncələri onu da atası kimi yarı yolda,
yarı mənzildə qoyub, bütün arzularını
alt-üst edib.
Ərtoğrul bəyin bütün
yaradıcılıq məhsullarını bir kənara qoysaq,
təkcə folklor araşdırıcısı kimi də
ədəbiyyat tarixində qalmağa tam haqqı və
hüququ olardı.
Azər Turanın Ərtoğrul bəyin
yaradıcılığını tam genişliyi ilə
təqdim etməsi bizə imkan verir deyək ki, Ərtoğrul
bəyin vaxtsız ölümüylə Azərbaycan
ədəbiyyatı ən böyük şairini, Azərbaycan
musiqisi ən böyük bəstəkarını,
Azərbaycan rəssamlığı ən böyük
rəssamını, Azərbaycan kinosu ən böyük
dramaturqunu, ssenaristini itirib. Təəssüflər olsun, bu
ağır və əvəzsiz itkinin heç vaxt yeri
dolmayacaq!
Cavid Əfəndinin – Allah dostunun, peyğəmbər
aşiqinin, “mənim Tanrım gözəllikdir, sevgidir,
deyən Hüsnü-xuda şairinin Əhməd Yəsəvi,
Mövlana, Hacı Bəktaş Vəli, Yunus İmrə
dostunun, Türk-İslam əxlaqi bilicisinin, ulu Yaradana
könül bağlayanın, haqqa doğru yol gedənin,
Nəsimi taleli bir əqidə, qətiyyət və tale
sahibinin, dünyada heç kəsə bənzəri olmayan bir
acı tale yaşayanın, dünəni öldürüb bu
günü dirildənin, uzun illərdən sonra
cənazəsi də ruhu kimi Maqadandan Bakıya,
Naxçıvana qədər göylərə qalxan səma
sakininin, Məkkəylə Təvkəni, Quranla Turanı
öz varlığında birləşdirənin – Hüseyn
Cavidin haqqında bu qədər təsirli, bu qədər elmi
və bədii, fəlsəfi və psixoloji məzmunlu,
insanı-oxucunu haldan-hala salan, həm ağladan, həm
ağlayan, bütün zamanlara görk olası bir kitabın
“Cavidnamə”nin dünyaya gəlməsi Cavid Əfəndinin
adına, taleyinə layiq olması bizə bircə
cümlə deməyə imkan verir: “Sağ ol bu kitabı XX
əsrin əvvəllərindən bütün
çalarları ilə, qayğıları, göz
yaşları, iztirabları, sevgiləri ilə XXI əsrə
gətirən qeyrətli Vətən oğlu, qüdrətli
qələm sahibi, Azər Turan!”
Yazının sonunda bir məsələni burda xatırlatmağı özümə vətəndaşlıq borcu bilirəm. Azər Turana Azər adını ədəbiyyatımızın ağsaqqalı, Azərin atası çox hörmətli İmamverdi müəllim verib. Biz onu gənclik illərindən Azər Əbilov kimi tanımışıq. Azər Əbilovu Azər Turana çevirən isə Cavidin “Nənəsim” dediyi yeganə qızı, ciyərparası Turan Cavid olub. Uzun illər Azərin Cavidə olan ilahi sevgisini, sonsuz məhəbbətini, tükənməz marağını, can yanğısını görən Turan xanım atası Hüseyn Cavidin ona verdiyi adı, müqəddəs əmanəti o da çox böyük həssaslıqla Azərə əmanət edib.
Səmədi Vurğun eləyən, İsfəniyarı Xan eləyən, Murtuzanı Bülbül eləyən yaradıcılıq və şöhrət taleyi Azəri də Turan elədi. Məşhur adlarla bağlı bu müqayisədən çəkinmirəm. Çünki mən Azərin gücünü bilir, gələcəyini görürəm. bu ad onun halalıdı. Çünki bu adı ona böyük Hüseyn Cavidin şərəfli qızı Turan Cavid verib. Turan Cavidin qələmindən çıxan, öz xətti ilə yazılan sətirləri oxuculara çox xoş ovqatla xatırladıram.
“...Azər Turan! Dəyərli dostum... Pak şəxsiyyətin, dərin düşüncən, qüvvətli qələmin Sənə Turan soyadını daşımağa tam haqq verir.
Tanrı Səni – Cavid ocağının ləyaqətli varisini bütün bəlalardan qorusun, Amin!”
Turan Cavid
16 sentyabr 2003
Ulu Tanrının maraqlı
işləri çoxdur. Mən bu yazını Bakıda yox,
İstanbulda həkim müalicəsində olduğum
günlərdə yazdım. O İstanbulda ki, Cavid kimi
dahi bir şəxsiyyətin yetişməsində
müstəsna və əvəzsiz rol oynamışdı. O
İstanbulda ki, Cavidi böyük mənəvi dünyaya
qovuşdurmuşdu. Nə bilim, bəlkə
də bu məqaləni Cavidin müqəddəs ruhu
yazdırdı. “İstanbula xoş
gəlmisən, mənim oğlum, yaz-yarat! – dedi. Ancaq yazılan qalacaq!”
Cavid Əfəndinin qulağımda səslənən bu
sözləri mənim yadıma mərhum və unudulmaz
şairimiz Əli Kərimin
“Qoyub qabağına neçə dəftəri,
Birdən hamısında yazmaq istədi”
– misralarını
saldı. Azər Turan da “Cavidnamə”
kitabını yazanda ona ulu Tanrıdan elə bir güc
gəlib ki, o gücdən heç özünün də
xəbəri olmayıb. “Töküb
qarşısına ağ varaqları, birdən
hamısında yazmaq istəyib”, Cavid torpağını
şumlaya-şumlaya əkdiyini əkib, səpdiyini səpib,
becərdiyini becərib.
Ulu Cavidin pak ruhuna, Azər Turanın “Cavidnamə”sinə
salam olsun!
Zəlimxan
YAQUB, Xalq şairi
525-ci
qəzet.-2010.- 25 dekabr.- S.22.