Arxeologiya və jurnalistika: bir ürəyin qoşa qanadı

Qafar 1950-ci ildə İsmayıllı rayonunun “ormanlar içində duran”o məşhur Talıstan kəndində dünyaya göz açıb. Cəfər kişinin gözləri gülüb, qəlbi sevinib. Anası Gül xanımın arzuları kama yetib, diləyi hasil olub. Qonum-qonşular, qohum-əqrəbalar, dostlar, tanışlar, el-oba təbrikə gəlib, göz aydınlığı veriblər. Atalı-analı böyüsün, müdam çırağınızı yandırsın. Adıyla, əməliylə elinizə fərəh gətirsin,-deyiblər.

Qafar əsrarəngiz təbiətin çəmənzarında gül-çiçək ətrində uyuya-uyuya böyüyüb, boya-başa çatıb. Uşaqlığında Talıstanın başı ağ çalmalı dağlarında heyrətlənib. Meşə və yamaclarında ayaq izləri, qayalarında qaynar yanar gözləri qalıb. Buz bulaqların zümzüməsini, axar çayların mahnısını dinləyib. Quşların cəh-cəhini, pəh-pəhini eşidib. Ceyran, cüyürlərin ox kimi dartılaraq süzməsindən heyranlanıb, heyrətə düşüb. Gəncliyində gözlərdən, gözəllıklərindən ilham alıb, xəyallanıb. Bu ülvilik, bu əsrarəngizlərin hamısı qəlbində yuva salıb, şirin-şəkər, doğma, əziz xatirələrə çevrilib. Qafar indi o günləri, gedər-gəlməz çağları elə hey xatırlayır, haylayır, haraylayır.

Xeyli vaxtın söhbətidi. Bir payız gecəsi Talıstanda Qafarın atası Cəfər kişinin qonağı oldum. Dünya görmüş sözlü- söhbətli kişidir. Mən Qafarın yurd, yuva qədrini bildiyini, son dərəcə təlim-tərbiyəli olduğunu, böyüyün, kiçiyin yerini bildiyini, onun artıq görkəmli alim olduğunu və iti qələmə malik jurnalist kimi tanındığını söylədikcə kişinin qəlbi sevinir, gözləri gülürdü. Hər cümlə başı, sağ ol, Allah razı olsun, deyib, minnətdarlığını bildirirdi...

Cəfər kişi, – ay Teymur müəllim, deyirlər uşaqlığında dəcəl olan uşaq böyüyəndə sakit olur. Tamamilə başqalaşır. Bizim bu Qafar da çox davakar, ipə-sapa yatmayan, yetənə yetən, yetməyənə daş atan dəcəl bir uşaq idi. Hər dəfə qonum-qonşu mənə şikayət eləyəndə – qələt eləyir, özüm dərsini verərəm, deyirdim. Lakin cəfakeş övlad olduğundan, xətrinə dəymir, danlamırdım. Elə ki, yuxarı siniflərə qədəm qoydu, gəncləşdi, xasiyyəti və davranışı da döndü. Ağıllı, təmkinli, mətləb qanan bir gənc oldu. Yaxşı oxumaqla yanaşı hər bir işimizə yaradı. Qoyun-quzu da otardı, ot da biçdi, qış üçün odun da tədarük gördü. İnanın, heç nədən xəbərim olmazdı.

– Ay Cəfər kişi, bir övlad ki, ataya-anaya hayan oldu, onun başı uca, ürəyi sağlam, ruzisi bol, işləri də avand olar. Eldə-obada sayılar, seçilər, hörmət sahibi olar. Qafar da belələrindəndir.

Xatırladım ki, Qafar müəllim uzun illər Bakı, Qəbələ, İsmayıllı, Ağsu, Kürdəmir və digər bölgələrdə arxeoloji axtarışlar aparan inadlı, inamlı, israrlı bir alimdir, elmi ictimaiyyət arasında kifayət qədər yaxşı tanınan görkəmli arxeoloqdur. Sayılan, seçilən, öndə gedən arxeoloqdur. Bir dəfə ona belə bir sual verdim:

–Ay Qafar, necə oldu ki, bu çətin, dözülməz, hətta mən deyərdim, müşkül bir sənət seçdin?

O gülümsəyərək, həm də bir qədər utana-utana, – səbəbkar sizsiniz, – dedi. Gəncə şəhərində ali məktəbdə oxuyarkən Sizin “Azərbaycan arxeologiyasının oçerkləri” adlı kitabınızda Qordon Çaylda istinadən yazdığınız “Arxeologiya tarix elmində çevriliş etdi. Teleskop astronomun görüş dairəsini genişləndirdiyi dərəcədə arxeologiya da tarix elminin üfüq sahəsini genişləndirdi. Mikroskop biologiya üçün böyük orqanizmin daxilində ən kiçik hüceyrələrin həyatının olduğunu açdığı kimi, arxeologiya da tarix üçün keçmişi öyrənmək perspektivini yüz dəfələrlə artırdı. Nəhayət, arxeologiya tarix elminin həcm və məzmununda radioaktivliyin kimyada etdiyi dəyişikliklər kimi dəyişiklərə səbəb oldu ” kimi hikmətli fikr məni sehrə saldı...

Qafar müəllim ötən il Ağsu rayonu ərazisində Azərbaycan arxeologiya elmində nadir hadisə sayılan XVIII əsrə aid geniş bir qazıntı başladı. Hamımıza qeyri-adi görünən və sonsuz marağa səbəb olan işlə tanış olmaq qərarına gəldik. Akademiyanın sayılan, seçilən tarixçi, arxeoloq və etnoqraf alimləri ilə birlikdə oraya yollandıq. Orta əsr Ağsu şəhər yerində Qafar müəllimin rəhbərliyi ilə aparılmaqda olan qaynar işin şahidi olduq. Hava dözülməz dərəcədə isti idi. Sanki günəş göydən od ələyirdi. Amma hamının diqqəti Qafar müəllimdə idi. O, ekspedisiyanın əldə etdiyi maddi mədəniyyət qalıqları ilə bizi tanış edir, məna və məzmununu izah edirdi. Söhbət təkcə Azərbaycanda deyil, bütövlükdə Cənubi Qafqazda son orta əsr şəhər mədəniyyətinin tədqiqi baxımından etalon sayıla biləcək abidədə aparılan genişmiqyaslı qazıntılardan, orada həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan konservasiya tədbirlərindən gedirdi.

Qafar müəllim alnı tərli, əliqabarlı olsa da, böyük eşqlə, bir ayrı həvəslə qazıntıdan və tapıntılardan həvəslə danışır, bu böyük və gərəkli işin hələ başlanğıc olduğunu bildirdi.

Həqiqətən arxeoloq olmaq son dərəcə çətin, bununla bərabər həm də olduqca şərəfli bir işdir. Arxeoloq cəfakeş fəhlədi, yuxusuz gecələr keçirən alimdi. Ayağı dəmir çarıqlı dəvrişdi, səyyahdı, əqidəli, dözümlü insandı. Kəşfiyyatçı, tarixçi və həm də bərpaçıdı. Hərtərəfli biliyə, geniş erudisiyaya, güclü məntiqə, dərin müşahidə qabiliyyətinə malik, ürəyi vətən tarixilə döyünəndi. Həqiqətlə, əfsanəylə, nağılla maraqlanan, onları toplayıb ərsəyə gətirəndi. Bütün bu yüksək keyfiyyətləri özündə birləşdirən, arxeoloqların ön sıralarında gedən Qafar müəllim də bax beləcə hər cür ehtirama, minnətdarlığa layiq bir insandır.

Qəbələ ölkəmizin min illik paytaxtı olub. Yarım əsrdən çoxdur ki, orada görkəmli alimlər tərəfindən tədqiqat işləri aparılır. İndi həmin işləri görkəmli arxeoloq İlyas Babayevlə birlikdə Qafar müəllim davam etdirir. 2009-cu ildə ürəyim atlandı, mən də Qəbələ qazıntılarında iştirak etmək həvəsinə düşdüm. Dostların dəvəti ilə oraya yollandım. Qafar Cəbiyevin qazıntı sahəsində işlədim. Tapılan maddi mədəniyyət qalıqları ilə tanış oldum. İş nəticəsində naxışlı küp parçaları, boyalı qablar və metal əşyaları görərkən ölməz Səməd Vurğunun bir məşhur qeydi yadıma düşdü. Necə də dəqiq, necə də sərast deyilib: “Üzərində tarixi qeyd, nəqş və ya təsvir olan hər bir qədim daş vaxtı ilə canlı yaşayıb-yaradan insanın donmuş ürəyidir; o, insan tarixin odu və alovundan keçərək gözəl torpağımızı və tariximizi qoruyub saxlamış, əsrlər boyu elmin, mədəniyyətin və incəsənətin inkişafı üçün nəhəng və münbit zəmin yaratmışdır; elə bir zəmin ki, onun üzərində biz hamımız doğulmuşuq, yaşayırıq və gələcək nəsillərin sifətində həmin mədəniyyətin ən qabaqcıl ənənələrini yeni tarixi şəraitdə inkişaf etdirərək yaşadacağıq”.

Arxeoloqun işi təkcə tarixi abidələri, mənəvi zənginlikləri tapıb aşkarlamaq deyil, həm də yuxusuz gecələrə qatlanıb ürəyinin istəyilə xalqına layiq əsərlər yaratmaqdır. Bu sarıdan da tarix elmləri doktoru Qafar Cəbiyevin əməyi və gərgin fəaliyyəti qibtəyə layiqdir. Alimin yüz əllidən çox elmi məqaləsi və bir sıra kitabları çoxəsrlik tariximizə layiqli xidmətdir. Onun gərgin əməyinin, səmərəli axtarışlarının məhsulu olan və bu günlərdə çapdan çıxan, həm də yeniliyi, əhatəliliyi, dərin məzmunu ilə seçilən “Girdiman tarixi” adlı irihəcmli, fundamental monoqrafiyası arxeologiya və tarix elmimizə əvəzsiz töhfədir. İlk orta əsrlər dövrünün bir sıra öyrənilməmiş və qaranlıq qalan məsələlərinə işıq saçan bu əsər həm də ermənilərin yalançı uydurmalarına tutarlı cavabdır.

Görkəmli alimin ürəyində döyünən qoşa qanadının biri arxeologiyadırsa, digəri jurnalistikadır. Bu sahələr bir-birini tamamlayır, bir-birini təsdiqləyir. Mənə belə gəlir ki, bu, Qafar müəllimin böyük uğuru və yaradıcılıq xoşbəxtliyidir. Onun müxtəlif mətbuat orqanlarında çap olunan beş yüzdən çox elmi-publisistik məqaləsi dediklərimizi təsdiqləyən və müəllifə şərəf gətirən dəlil-sübutdur. Qafarın ilk kitabı olan “Arxeologiya və romantika” əsərində elmlə jurnalistika qovuşaraq qoşa qanada çevrilib. “Can Azərbaycan” kitabında vətənimizin, qədirbilən xalqımızın çoxşaxəli tarixi, adət-ənənələri, mənəvi dünyası böyük eşq və həvəslə tərənnüm edilir. “Bura Vətəndir” kitabı eyni hissin, həyəcanın, vətən sevgisinin, torpaq qeyrətinin təzahürü, tərənnümü və təsdiqidir. “Azərbaycan keramikası” adlı monoqrafiyası Azərbaycandan çox-çox uzaqlarda da dəyərli tədqiqat əsəri kimi qəbul olunur.

O, həmçinin, həssas, qayğıkeş, həm də çalışqan bir pedaqoqdur. Uzun illərdir ki, ali məktəblərimizdə Azərbaycan tarixini və arxeologiyasını tədris edir. Hazırda Azərbaycan Müəllimləri İnstitutunun ictimai fənlər kafedrasının müdiridir. Görkəmli alim, gözəl müəllim, tanınmış jurnalist olan Qafar Cəbiyev həm də fəal ictimaiyyətçidir. “Qızıl qələm” mükafatı laureatıdır. Qafar müəllim 2003-cü ildə Ulu öndər Heydər Əliyevin sərəncamı ilə 4 il müddətinə Azərbaycan Respublikası Milli Televiziya və Radio Şurasının üzvü təyin edilib. 2007-ci ildə ölkə prezidenti İlham Əliyevin müvafiq sərəncamı ilə o yenidən altı il müddətinə Milli Televiziya və Radio Şurasının üzvü təyin edilmişdir. Heç şübhəsiz, bütün bunlar Qafar Cəbiyevə olan ehtiram və qayğının nəticəsidir.

Ulularımız gözəl deyiblər ki, hər şey gəldi – gedərdi, bir insanlıq qalacaq. Bəli, insan təbiətin tacı, yer üzünün əşrəfidi. Qafar sevilən, sayılan, seçilən əşrəf insanıdı. Dağlar oğlu dağ təbiətlidi. Safdı, sadədi, sədaqətlidi, səmimidi. Özü bütöv, sözü bütövdü. İstiqanlıdı, vətəncanlıdı, el-oba qeyrətlidi. Təlim-tərbiyəli, həyalı, abırlı, ismətli, isbatlıdı. Qəlbi tər-təmiz, dupdurudu. Cəfakeşdi, hamıya can yandırandı. Ağayanadı, hərəkəti, oturuşu, duruşu ilə yadda qalan, diqqəti çəkəndi. Nümunəvi ailə başçısıdır. Qayğılıdı, candan yanandı.

Qafar müəllim 60-ı arxada qoydu. Arxaya boylandı. Mənalı ömür sürdü, vətənimə, xalqıma, dövlətimə hələ çox borcluyam dedi. İndi yetmişə qədəm qoydu. Yetmişinin qədəmi mübarək, canın sağlam, ömrün uzun olsun, arzuların üzünə gülsün. Səksəndə daha böyük uğurlar, qələbələr qazanacağına əminəm. Doxsana boylan, sonra da yüzü harayla, əzizim!.

Teymur Bünyadov,

akademik

525-ci qəzet.- 2010.- 28 dekabr.- S.6.