Dahi sahibkar, bankir – sadəcə müdrik insan

Azərbaycan və ingilis dillərində çap olunmuş “Hacı Zeynalabdin Tağıyev” albomu keçən ilin sonunda mədəni həyatımıza ən əlamətdar hadisə kimi daxil oldu. Yüksək poliqrafiya nümunəsi kimi örnək ola biləcək bu nəfis albom “BR Azərbaycan” şirkətinin maliyyə dəstəyi və təşəbbüsü ilə İstanbulun Mas Mətbəəçilik Şirkətində çap edilib. “BP Azərbaycan” neft şirkətinin prezidenti Rəşid Cavanşirin kitaba yazdığı ön sözdə deyildiyi kimi “bu kitab həm şan –şöhrət, həm də əzab –əziyyət görmüş, lakin öz ölkəsinə sadiq qalmış, onu əhatə edən insanlara daim xeyirxah olmuş böyük bir insanın – Hacı Zeynalabdin Tağıyevin sözlə çəkilmiş portretidir”. Alboma daxil edilmiş 450 –ə qədər şəkil isə təkcə bu böyük insanın möhtəşəm işlərini deyil, həm də Azərbaycan sənaye tarixinin, mədəni – ictimai inkişafının mühüm mərhələsini – XIX əsrin sonları XX əsrin əvvəlləri dövrünü əks etdirir. Hamıya məlumdur ki, bu dövrdə Bakı sənayenin inkişafının sürətinə görə dünyada birinci yeri tuturdu. İkinci yeri isə ABŞ –ın Okloxoma ştatı tuturdu. Bu sürətli iqtisadi yüksəlişdə iştirak edən beynəlxalq sahibkarlıq fəaliyyətinin zirvəsində isə milli sahibkarlarımızdan Hacı Zeynəlabdin Tağıyev dayanırdı. O, fitri istedadı, heç bir təhsili olmadan keçdiyi böyük həyat məktəbindən əxz elədiyi dərsləri, xeyirə – səvaba köklənmiş qəlbi ilə insanlığın ən uca məqamlarına çatmağa nail olmuşdu. Tağıyevin albomunun çıxması ilə əlaqədar “BP Azərbaycan” şirkətinin məsul işçisi Tamam xanım Bayatlının uzun axtarışlarından sonra tapıb yerini müəyyənləşdirdiyi Hacının böyük qızı Leyla xanımdan olan nəticəsi Əlinadir Safiyurtlu və onun həyat yoldaşı Terri Van Lii Yeyts ilə Bakını gəzərkən az qala hər addımbaşı rast gəldiyimiz Hacının tikdirdiyi möhtəşəm memarlıq abidələrini göstərdikdə özüm də məhəttəl qalırdım ki, insan bir ömürdə nə qədər iş görə bilərmiş?! Və əsrlərə yoldaş olacaq bu binaların bircəciyinə də onun varislərinin o cümlədən yanımda oturmuş Əlinadir bəyin ayağı da olsa dəyməyib. “Bu, sizin binadı, bu sizin mülkünüzdü” deyə, sadaladığım imarətlərin heç biri Tağıyevin uşaqlarına nəsib olmadı. Əksinə onun qazandığı var –dövlət, dillərdə gəzən şan –şöhrəti balalarının başına bəla oldu. Az qala bir əsr varisləri təqib edildi. Dərbədiyar düşüb ən ağır zillətlərə düçar oldular. Ölkədə qalanı da onun ikinci qızı Sara xanım kimi sağlığında dirigözlü cəhənnəm əzabı çəkdi. Amma əqidəsindən, amalından dönmədi. Bütöv bir dövlət maşınının apardığı unutqanlıq, gözdən salmaq siyasətinə qarşı öz çəlimsiz – cüssəsiz sinəsini gərdi. Atasının gördüyü işlərin sənədlərini, sübutlarını qırığınadək arxivlərdən, mətbuatdan, şəxsi saxlanclardan surətini çıxarıb öz bədəninin ayrılmaz hissəsinə çevirdi. Saxlamağa, etibar eləməyə yeri olmadığından ömrünün axırlarınadək iki əlində bazar kisələrində daşıdı. Onlarla yatıb, onlarla gəzdi. Günü muzey kitabxanalarında, arxivlərdə keçən bu əzabkeş qadının həmin kisələri bir hovur yerə qoyub oturduğu vaxt da əli kisələrdə olardı. O gedəndə biz gənclər kağız kisələrini yerindən qaldırıb ayaq üstə ağac kimi quruyan bu qadının əllərinə verməyə gücümüz çatmadığını görəndə heyrətlənərdik. 16 yaşında toy mərasimində qışın qış günündə yaşadıqları sarayın Hollandiyadan gətirilmiş bənövşələrlə döşənmiş pilləkənlərindən zər –ziba içində düşən bu qadın vaxt var idi ki, ata evinin kandarına ayaq basa bilmir, küçədə gecələməyə məcbur olurdu. Hacı öz uşaqlarından çox millətinə, xalqına xeyir gətirdi. Xalqa atalıq elədi. Havayı yerə ona millət atası demirdilər ki?! El atasının da qazandıqları, yaratdıqları nə varsa xalqa qaldı. Qan-qada üstündə gələn Sovet hakimiyyəti də yaxşı nə varsa hamısını ümumiləşdirdi. Fəhləsinə, kəndlisinə, kimsəsizinə baxmadı. Sarayları, malikanələri camaatın üzünə açdı. Biçarə yoxsulların universitetlərinə, istirahət evlərinə, böyükdən balacaya gedib –gələ biləcəkləri klublara, muzeylərə döndərdi. Hacının halal puluna tikdirdikləri indiyədək əhalinin karına gəlir. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi, Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyinin bir hissəsi, Əlyazmalar Fondu, Musiqili Komediya Teatrı, Univermaq və s. digər mötəbər ictimai mərkəzlər indi də Tağıyevin tikdirdiyi əzəmətli binalarda yerləşir. “Hyatt Regense”də təşkil olunmuş kitabın təntənəli təqdimat mərasimində tarix muzeyinin direktoru, akademik Nailə Vəlixanlının dediyi kimi Hacı özü yaşadığı binada Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin yerləşməsini alqışlayardı. Axı təsadüfi heç nə yoxdur. Ölkəsini, millətini o dərəcədə sevən, vətəninin inkişafında o qədər əməlləri olan bir insanın iqamətgahının dövlətin milli tarix muzeyinə çevrilməsindən, bir xalqın tarixinin mücəssəməsinə dönməsindən təbii nə ola bilər? Yüzdən çox bina inşa etdirən Tağıyev Azərbaycanda yeganə adam idi ki, gördüyü xeyirxah işlərə görə Məkkəni ziyarət etməmişdən Hacı adına layiq görülmüşdü. Tağıyev öz əməlləri, mötəbərliyi ilə Hacı adını ən layiqli, müqəddəs niyyətli anlama ucaltmışdı. Belə ki xalq arasında Hacı deyiləndə Məkkə ziyarətində olmuş minlər, milyonlarla zəvvarlar yox, vətəninə, millətinə o qədər canı yanan, xeyirxahlığı dillər əzbəri olan Hacı Zeynalabdin Tağıyev nəzərdə tutulurdu. Hacının tikib –qurmaq ehtirasına bələd olan vələdüzna milyonçuların onun kapitalından öz xeyirlərinə istifadə etməkləri də hamıya məlumdu. Belə ki Opera və Balet Teatrının binasını bir ildə tikib qurtaracağını aləmə car çəkən Mayılov binanın himini qoyandan bir az sonra dayanıb –durur ki, vəsaitim çatmır. Tağıyev də kişinin el içində verdiyi söz yerə düşməsin deyə, Opera və Balet Teatrını tikmək üçün lazım olan vəsaiti öz üzərinə götürür. Bina Mayılovun dediyi vaxta hazır olub başa çatır. Arada da Mayılovun adı teatrın binası ilə bağlanır. Hacı müdrik insan kimi bu fəndlərin hamısını yaxşı bilirdi. Amma şəhərin gözəlləşməsi üçün hər fürsətə qol qoyurdu. Şəhərin abadlığından ötrü ömrünü sərf edən Hacı Sovet hakimiyyətinin bir az tez gəlməsindən gileylənər, “bir az gec gəlsəydilər Bakını tikib –qurub Parisdən gözəl şəhər edərdik” deyərdi. Bir əsrdən çoxdur ki, Bakı əhalisi hələ də Tağıyevin çəkdirdiyi Şollar suyunu içir. Onun açdırdığı toxuculuq fabriki Şərqdə ən böyük manufaktura idi. Bütün Şərq bu fabrikin bezindən faydalanırdı. Camaatın çörəyi də Tağıyevin dəyirmanından çıxırdı. Yollarda işləyən, dövrünə görə mütərəqqi minik olan at dəmir yolunda da, Xəzərdə üzən gəmilərdə də Hacının barmağı vardı. Hacı qarışan işə pəl vurmağa heç kimin hünəri çatmazdı. Tağıyevin qazandığı nailiyyətlərdə maddi vəsaitindən çox hörməti, ləyaqəti, fitri zabitəsi böyük rol oynayırdı. Anadangəlmə siyasətçi olan Hacı Zeynalabdin nəinki ölkəsinin iqtisadi siyasətinə, hətta dünya miqyasında siyasi manevrlərin sükanına da sirayət edə bilirdi. 1911-ci ildə İran inqilabına, Səttərxan hərəkatına Hacının maliyyə dəstəyi heç kimə sirr deyildi. Onun beynəlxalq siyasətinin sədası Hindistandan bəri gəlirdi. Hindistanda “Həblümətün” jurnal – qəzetinin onun hesabına çıxarılması bu siyasətin üzdə olan işartılarından biri idi. Özü də Hacı elə dövrdə fəaliyyət göstərirdi, dünyanın ən yaxşı təhsilini görmüş elə beynəlmiləl peşəkarların rəqabəti ilə üzləşirdi ki, bir neçə nəsil özünü tutmuş sahibkarlar belə onlarla iş görməyə cürət etmirdilər. Hacı isə bu beynəlmiləl sahibkarlar birliyinin həmləsinə tab gətirir. Hətta onlara öz iradəsini diqtə edə bilirdi. Görkəmli tarixçi Süleyman Əliyarlı kitabın təqdimatında Hacı Zeynalabdin Tağıyevin sahibkarlıq fəaliyyətindən uğurla bankirlik işinə keçməsini, ingilis bankında səhmlərin 13 faizindən çoxuna yiyələnərək idarəçilər arasında əlahiddə yer tutmasını xüsusilə vurğuladı. Təhsilin millətin tərəqqisində nə qədər önəmli olduğunu yaxşı bilən bu “savadsız” kişinin dünya təhsil ocaqlarına göndərib oxutdurduqları, ölkə daxilində açdırdığı məktəblərdən çıxan məzunlar hətta Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə və bolşevik inqilabından sonrakı ərəfədə də ölkənin quruculuğunda müstəsna rol oynamışlar. 241 səhifədən ibarət kitabın “Sahibkarlıq”, “Xeyriyyəçilik”, “Ailə”, “Saray və ev muzeyi” bölmələrində nəşrin müəllifləri Hacının saya –hesaba gəlməz əməllərindən ətraflı bəhs edirlər. Kitabın müəlliflərindən Nərmin xanım Tahirzadənin əvəzsiz zəhmətinə diqqəti cəlb edən akademik N.Vəlixanlı söylədi ki, “Hacı Zeynalabdin Tağıyev” albomu əslində alimin yarım əsrdən çox tarix muzeyində çalışaraq yazdığı “Azərbaycan ziyalılarının tarixindən” fundamental tədqiqatının bir hissəsidir. Nərmin Tahirzadənin keçən il nəşr olunan “Azərbaycan ziyalılarının tarixindən” kitabını isə böyük bir ömrün əzəmətli bəhrəsi adlandırdı. Təqdimatda çıxış edən yazıçı-dramaturq Əli Əmirli Hacının həyat və fəaliyyətindən bəhs edən “Mesenat” pyesini yazıb Milli Akademik Dram Teatrında tamaşaya qoyarkən xalqın o böyük insana necə ehtiram göstərdiyinin şahidi olduğunu söylədi. “BP Azərbaycan” neft şirkətinin əlaqələr üzrə meneceri Tamam Bayatlı isə bu kitabı məhz Azərbaycan xalqının böyük xeyriyyəçinin xatirəsinə hörmət və minnətdarlığının tərənnümü olduğunu vurğuladı. O dedi ki, Azərbaycanda Hacı Zeynalabdin Tağıyevin xeyriyyəçiliyi, sahibkarlıq istedadı haqqında əfsanə kimi danışılır. Biz istədik ki, bu kitab sübutları, sənədləri, elmi tədqiqatı ilə həqiqətin əfsanələrdən daha geniş miqyaslı, zəngin olduğunu göstərsin və Hacının örnək və ibrət olacaq həyatının gələcək nəsillərə çatdırılmasına layiqli başlanğıc olsun.

Sara NƏZİROVA

525-ci qəzet.- 2010.- 30 dekabr.- S.7.