Baş nazirin xanımı
(Əvvəli ötən şənbə
saylarımızda)
Şəfiqə xanım od içində yanan Krımdan Azərbaycana ilk növbədə iki körpəsini xilas etmək üçün gəlmişdi. Bunun xatirinə Nəsib bəylə aralarındakı soyuqluq və anlaşılmazlığı qismən də olsa unutmağa, keçmiş acıların üzərindən xətt çəkməyə razılıq vermişdi. Amma nisbətən sakit və təmin olunmuş həyat çox da uzun sürməmişdi. Azərbaycan Cümhuriyyətinin süqutu, Nəsib bəyin müəmmalı ölümü, ölkədə günü-gündən genişlənən bolşevik terroru gənc qadını yenidən ciddi təhlükələr, sınaq və çətinliklər qarşısında qoymuşdu.
Xüsusilə Nəsib bəyin faciəli sonluğu ilə bağlı dəqiq və səhih məlumat ala bilməməsi həyatının sonuna qədər onun sinəsində qövr eləyən yaraya çevrilmişdi. Xatirələri üçün hazırlıq mahiyyəti daşıyan müxtəlif kağız parçalarına yazdığı qeydlərdə dönə-dönə bu məsələnin üzərinə qayıtmışdı. Ən müxtəlif mənbələrdən məlumatlar toplamağa, onları biri-biri ilə tutuşdurmağa çalışmışdı. Etibarına güvəndiyi hər kəsə bir soraq, təskinedici xəbər ümidi ilə üz tutmuşdu.
Hər halda, Nəsib bəy məchulluğa son səfərindən öncə Şəfiqə xanımla görüşə bilmiş, eyni zamanda ilk fürsət yaranan kimi onu məlumatlandırmışdı. Xatirələr üçün tutulmuş qeydlərin birində oxuyuruq: “1920-ci il mayın ilk günlərində təbdili-qiyafət edərək (paltarını dəyişərək-V.Q.) ata minib qərarlaşdırılan səmtə yollanan Nəsib Kürdəmir yaxınlığında yoxa çıxdı. Kürdəmirdən kiçik bir məktubunu aldım. Gətirən məndən, mən də ondan qorxa-qorxa açıb oxudum. Sağ-salamat gəlib Kürdəmirə çatdığını xəbər verir, Kürü keçmək üçün gözlədiyini yazırdı. Ondan sonra nə bir səs, nə də bir nəfəs gəldi...”
“Şəhadəti haqqında bir neçə rəvayət var, –deyə Şəfiqə xanım başqa bir qeydində öyrənə bildiyi versiyaları sadalamışdı. –Biri Kür çayı sahilində Əyricə kəndinin sakinləri tərəfindən Bakı milyonçularından zənn edilərək öldürülməsidir. Bu rəvayəti burada mənə Qarxunlu Əşrəf adlı bir şəxs söyləmişdi. Başqa rəvayətə görə yenə Kür sahilindəki bir kənddə, əvvəlcədən hazırlanmış evdə gecələyibmiş. Salla nəhrin qarşı tərəfinə keçməli imiş. Bərk tələsir, səbirsizlik göstərirmiş. Nəhayət, sal hazırlanmış, gecənin qaranlığında yola çıxmışlar. Amma çayın o biri sahilində dayananlar salı görməmişdilər. Üçüncü rəvayət də cinayətin elə Qarxunlu Əşrəfin öz əli ilə törədilməsidir. Amma bunların hamısı sadəcə söz-söhbətdir. Yeganə doğru olan şey yalnız Kürdəmirə sağ-salamat çatması haqqında aldığım o kiçik məktubdur. Başqa bir xəbər də eşitmişəm. Guya böyük qardaşı gedib o yerləri axtarıb, hətta məzarını da tapıb. Amma həmin məlumatın doğruluğu ilə bağlı şübhələrim çox böyükdür”.
Çox güman ki, 1950-ci illərdə aparılmış bu qeydlərin sonunda Şəfiqə xanım iri hərflərlə “SUDAMISAN, TORPAQDAMISAN, NƏSİB? ƏTRAFIN NURLA DOLSUN!”-sözlərini yazmış və uzun onilliklərdən sonra ilk dəfə gənclik dövründə sevə-sevə istifadə etdiyi soyadı ilə “Şəfiqə Qaspralı-Yusifbəyli” imzasını atmışdı.
Nəhayət,
Nəsib bəyin həyatının müəmmalı
sonluğu ilə bağlı daha iki qeyd onun
kağızları arasında özünə yer
almışdır. Bunlardan
biri “M.E.” inisialı ilə (çox güman ki, Mehmet Emin
–V.Q.) Nəsib bəylə əlaqəli İbrahim Yusif
adlı şəxs barəsində məlumat verən bir
paraqraflıq kiçik mətndir. Mətndə deyilir: “Mərhum
Nəsib bəyə talehsiz səfərində yoldaşlıq
edən İbrahimli Yusif Bakı ətrafındakı Keşlə
kəndindən idi. Yusif əfəndi fəhlə içərisindən
çıxmış bir firqə adamı idi. “Müsavat” firqəsinin
Bakı komitəsinə mənsub olan bu vətəndaş təşkilatçılığı
ilə tanınan, fəhlələr arasında sözü
keçən zəhmətkeş bir işçi idi”.
Ən sonuncu qeyd isə 12
yanvar 1961-ci il tarixli bir dəvətnamənin üzərində
edilmişdir. Bəlkə də Şəfiqə xanım bu xəbəri
məhz həmin gün eşitmiş və sonradan
araşdırmaq məqsədi ilə əlinin altındakı
dəvətnaməyə yazmışdı. “Nəsib bəyin
adına Tiflisdə banka qoyulmuş pullar
götürülübmüş. Bir rəvayətə
görə Mustafa Vəkilli (Azərbaycan Parlamentinin katibi,
siyasi mühacir-V.Q.) özünü Nəsib bəy kimi təqdim
edərək pulları çıxarıbmış. Sadiq bəydən
(Azərbaycan mühacirətinin fəal xadimlərindən olan
Mehmet Sadiq Aran nəzərdə tutulur-V.Q.) soruşmalı!”
1920-ci ilin apreli on minlərlə
Azərbaycan vətənpərvəri kimi Şəfiqə
xanımı da son dərəcə böyük çətinliklər
qarşısında qoymuşdu. Həm də
sıxıntı və çətinliklər təkcə
maddi xarakter daşımırdı. Hərçənd
qıtlığın, ehtiyacın hökm sürdüyü
Bakıda heç bir arxası, güman və istinad yeri olmayan
gənc qadının özünü, iki övladını
dolandırması da asan məsələ deyildi. İsmayıl
Qaspralının qızı və Nəsib bəy Yusifbəylinin
xanımı kimi isə onu təhdid edən təhlükə
daha böyük idi. Bolşeviklər həm Cümhuriyyət
liderlərinə, onların ailə üzvlərinə,
yaxınlarına, həm də “burjua millətçilərinə”
qarşı geniş miqyaslı mübarizəyə
başlamışdılar. Atasının, ərinin və
özünün fəaliyyəti, xüsusən də
Krımda tatar milli dövləti qurmaq uğrunda mübarizəyə
qoşulması bu tipli ittihamlar üçün yetərincə
əsas verirdi.
Doğrudur, gözləmədiyi
halda yeni rejim onun bilik və təcrübəsinə ehtiyac
duymuşdu. Şəfiqə xanım Xalq Maarif
komissarlığının “ana məktəbləri” (qeydlərdə
belə yazılmışdır, çox ehtimal ki, müasir
ifadə ilə desək, məktəbəqədər tərbiyə
müəssisələri nəzərdə tutulur-V.Q.) üzrə
təlimatçısı təyin olunmuş, eyni zamanda
komissarlığın dərsliklərlə bağlı “tərcümə
və nəşr” komissiyasının tərkibində fəaliyyət
göstərməyə başlamışdı.
Cəlbedici təyinatın
nisbi, müvəqqəti olduğunu yaxşı bilirdi.
Növbəti “təmizləmə” zamanı hər şey
kökündən dəyişə bilərdi. Yeni hakimiyyət
möhkəmləndikcə cəza maşını da daha
sürətlə işləyirdi.
Bu dəhşətli anlarda
onu ümiddən düşməyə qoymayan yeganə şey
dövrün, zamanın bütün xofuna, xəyanət və
qaramsarlığına baxmayaraq nəcib, işıqlı
adamların mövcudluğu idi.
Şəfiqə
xanımın sənədləri arasında mühafizə
edilən bəzi məktublar istər özünün, istərsə
də Nəsib bəy Yusifbəylinin dost və
yaxınlarının çətin günlərdə onu və
uşaqlarını tək buraxmadıqlarını göstərir.
Həmin məktublardan Həmid imzası ilə göndərilən
ikisi diqqəti daha çox çəkir. “Şəfiqə
Qaspralı və Rusiyada türk qadın hərəkatı”
kitabının müəllifləri Şəngül və Nəcib
Həbləmitoğlu adı çəkilən Həmidin Nəsib
bəy Yusifbəylinin rəhbərlik etdiyi beşinci hökumət
kabinəsində (24 dekabr 1919-1 aprel 1920) maarif naziri vəzifəsini
tutan Həmid bəy Şahtaxtinski (1880-1943) olduğu
ehtimalını irəli sürürlər.
Əslində isə məktubun
məzmunu onun Gəncədən, ehtimal ki, Nəsib bəyin
qardaşı tərəfindən göndərdildiyini söyləməyə
daha çox əsas verir. “Əzizim Şəfiqə!-müraciəti
ilə başlayan məktubda daha sonra deyilir: –Yazdığınız
kağızlardan fəqət biri buraya vüsul oldu. Oxuyub nəhayət
mükəddər olduq. Nə etməli ki, qədər belə
yazılıbmış. Üç ay əvvəl sizə
yüz banknot göndərmişdim. Bilmirəm, vüsul oldu,
yoxsa almadın. Bu dəfə üç Osmanlı lirəsi və
iki rial yollayıram. İndi altın göndərmək
mümkün olmadığı üçün onların dəyərini
banknot kimi gətirəcəklər. Alan günü mənə
məlumat verməyinizi rica edirəm. Zənn edərim ki,
özünüz bizim halımızı bilirsiniz. Mehdinin
uşaqlarının, dayımın, qardaşımın da mənim
üstümdə olduğundan xəbəriniz var. İmkan
olsa, canımı belə qardaşımın balalarına
(kursiv mənimdir-V.Q.) verməyə hazıram. Cocuqların tərfi-sinif
etdiklərini (sinifdən sinfə keçdiklərini-V.Q.) bilib
nəhayət şad oldum. Əgər mümkünsə, pul
lazım olduqca, Süleyman bəydən (Məmmədov
Süleyman bəydən) alın, o da buraya müraciət
etsin. Əgər uşaqları orada oxutmaq mümkün deyilsə,
göndərin yanımıza gəlsinlər. Getdikcə burada
məktəblər artmaqda və yaxşılaşmaqdadır.
Qızım Zöhrənin məktubuna çox şad oldum.
Niyazi qəsdən belə qısa məktub yazıb, yoxsa bizləri
unutmaq fikrindədir? Mümkün olduqca məktub yollayın.
Bu il bir az pambıq əkmişəm, məhsul yaxşı
olsa, yenə sizə pul göndərərəm. Baqi salam və
ehtiram, cümlə tanışlara salam söyləyin”.
Həmid bəyin ikinci məktubu
isə 1921-ci il iyulun 14-də Batumdan yola
salınmışdır. Məzmunundan da
göründüyü kimi, o, Şəfiqə xanımın
bəzi suallarına cavab məqsədi ilə
yazılmışdı. Ehtimal ki, Şəfiqə xanım ərinin
müəmmalı şəkildə yoxa çıxması ilə
əlaqədar hansısa bir xəbər almış və
onun araşdırılmasını Həmid bəydən
xahiş etmişdi. “Məktubunuzda yazmış olduğunuz xəbəri
təhqiq etdim,-deyə Həmid bəy bildirirdi. –Yalan
çıxdı. Hələ indiyə qədər səhih
bir xəbər ala bilməmişəm. Nə oldu,
haradadır-bir məlumat yoxdur. Oradan-buradan müxtəlif xəbərlər
alırıq. Lakin əhəmiyyətsiz xəbərlərdir.
Uşaqların gözlərindən öpürəm. Əqrəbaya
salam söyləyin. Bir krımlı ilə
görüşdüm. Oranın çox fəna olduğunu
söylədi. Mümkün olduqca bir-birimizdən xəbər
tutaq”.
Şəfiqə
xanımın Bakıdakı hər günü səksəkə
və həyəcan içərisində keçirdi.
Özündən daha çox Nəsib bəyin əmanəti
olan körpələrinin taleyi üçün narahat idi.
Günlərin birində həbs olunacağından, onların
yad şəhərdə tamamilə tənha və
başsız qalacaqlarından qorxurdu.
Yardım heç gözləmədiyi
halda Türkiyədən gəldi. Türkiyə Böyük
Millət Məclisi hökumətinin 1920-ci ilin sentyabrında
Bakıya təyin olunmuş təmsilçisi Məmduh
Şövket Esendal İsmayıl Qaspralının
qızının, şəhid Nəsib bəy Yusifbəylinin
xanımının Bakıda iki övladı ilə çətin
durumda qaldığını öyrənən kimi dərhal
yollar aramağa başladı. Həmin dövrdə TBMM
hökuməti ilə Sovet Rusiyası arasında
imzalanmış Moskva anlaşmasına görə türk hərbi
əsirləri, habelə müxtəlif vəsilələrlə
Azərbaycana gələn və inqilabdan sonra geri qayıda bilməyən
türk ailələri Türkiyənin Bakı təmsilçiliyindən
sənədlər alaraq vətənə dönürdülər.
Təbii ki, sovetlər də
həmin sənədləri nəzarətdə
saxlayırdılar. Lakin Məmduh Şövkət risk etməyi
qərara aldı. Şəfiqə xanımla
övladlarını müharibənin Azərbaycana gətirdiyi
Türkiyə vətəndaşları kimi qeydiyyata
götürdü. Sonra isə onlara türk pasportu verərək
Türkiyəyə keçmələrinə və
bolşevik cəhənnəmindən xilas olmalarına
yardım göstərdi.
İstiqlal Savaşı
aparan, təkcə yadelli düşmənlərin deyil,
aclıq və ehtiyacın da pəncəsini öz
boğazında hiss edən Türkiyədə yaşamaq asan
deyildi. Əlbəttə, artıq özünün və
övladlarının başı üzərindən həbsə
atılmaq, yaxud fiziki məhv edilmək təhlükəsi
sovuşmuşdu. Lakin ən minimal həyat şərtlərini
təmin etmək üçün də hər gün
mübarizə aparmaq lazım gəlirdi.
Doğrudur, Şəfiqə
xanım İstanbula gələndə bacısı Nigar,
qardaşları Heydər və Cövdət Mənsur
artıq bu şəhərdə yaşayırdılar. Amma
onlar kiməsə kömək göstərməyə qabil
deyildilər. Əksinə, özlərinin yardıma
ehtiyacı vardı. İsmayıl Qaspralı
ölümündən sonra böyük sərvət qoyub getmədiyindən,
ailənin qalan mal-mülkü isə Krımda bolşeviklərin
əlinə keçdiyindən övladlarının
hamısı ehtiyac məngənəsində boğulurdu. Nigar
xanım hələ Krımda ikən Süleyman adlı kobud, əzazil
bir adama ərə getmişdi. O, gənc qadını hətta
qardaşlarının yanında da təhqir edib
aşağılamaqdan çəkinmirdi. Heydərin, yaxud
Cövdət Mənsurun ən kiçik müdaxiləsi isə
Nigarın küçəyə atılması ilə nəticələnə
bilərdi. Üstəlik bu gənc qardaşlar özləri də
tam arxasız, köməksiz idilər. Cövdət Mənsur
İstanbul universitetinin dil-ədəbiyyat, Heydər isə
tibb fakültəsində təhsil alırdı. Heç
birinin bacılarına, xüsusən də Şəfiqə
xanımın körpələrinə əl tutmaq, yardım
göstərmək imkanı yox idi.
Cövdət Mənsur
Qaspralının 1921-1925-ci illəri əhatə edən, bəzən
rus, bəzən türk dilində yazılmış gündəlikləri
İsmayıl Qaspralı ocağının biri-birindən
köməksiz dörd üzvünün, ilk növbədə
isə iki övladı ilə birlikdə Şəfiqə
xanımın İstanbulda yaşadıqları acıları
çox təsirli bir dillə ifadə edir.
Sıxıntıların son
həddə çatdığı, Bağçasarayda ailənin
böyük oğlu Rüfət Qaspralının qəflətən
öldüyü, Şəfiqə xanımın əməliyyat
olunmaq üçün xəstəxanaya girdiyi 1925-ci ilin
dekabrında Cövdət Mənsur bacısının
düşdüyü acınacaqlı vəziyyəti təsvir
edərək yazırdı: “Fəlakət üzərindən
fəlakət gəlir. Pulsuzluq! Şəfiqə ablam
(böyük bacı-V.Q.) üç aydan bəridir ki,
işsizdir. Əlində pulu olmadığından
işsizliyin ilk ayından borca girməyə başladıq.
Tanıdığımız adamların hamısına borcumuz
var. Biçarə ablam o qədər utanır, o qədər
sıxılır ki... Elə günlər olur ki, beş
quruş tapa bilmədiyindən suda düyü bişirib
yeyirdi. Biçarə üç ayı beləcə yarı
ac, yarı tox çırpındı. Sonunda da xəstəxanaya
düşdü. Ankaraya, Yusif dayıma (Yusif Akçura-V.Q.)
dalbadal məktublar yazılsa da, bir cavab çıxmadı...”
Türkiyə Böyük
Millət Məclisinin üzvü Əhməd Ağaoğluna
özü, yaxud bacısı Şəfiqə
üçün bir iş tapmaq xahişi ilə müraciət
etdiyi gün isə Cövdət Mənsur gündəliyinə
aşağıdakı sətirləri yazmışdı:
“Pulsuzluq çox ağır dərddir. Bəzən siqaret
almağa on quruşum olmur. Başqa məhrumiyyətlərdən
danışmağın yeri yoxdur. Gənclik keçib gedir.
Heç bir şey görmədik desəm, yalan olmaz. Odur ki,
bir iş tapıb həm darülfünuna davam etmək, həm
müsaid vaxtlarda dostlarla əylənmək, həm də
cümə günləri (o dövrdə Türkiyədə
istirahət günü sayılırdı-V.Q.) Zöhrə ilə
Niyaziyə 5-10 quruş verərək üzlərini
güldürmək necə gözəl olardı...”
Belə şəraitdə
Şəfiqə xanım yaxınlarından kiminsə
yardımına bel bağlaya bilməzdi. Əksinə,
özü təşəbbüsü əlinə almalı, təkcə
övladlarına deyil, yaşca kiçik qardaşlarına da
qayğı və yol göstərməli idi.
Türkiyədə
İsmayıl Qaspralını tanıyan, türk
dünyası qarşısındakı böyük xidmətlərindən
xəbərdar olan adamlar yox deyildilər. Onların
başında ailənin yaxın qohumu, yuxarıda adı
çəkilən Yusif Akçura gəlirdi. Əhməd
Ağaoğlu, Cəfər Seyidəhməd Krımər, Ayaz
İshaki, Əlibəy Hüseynzadə və b. da “Tərcüman”
qurucusunu, eləcə də Şəfiqə xanımı
yaxşı tanıyırdılar. Lakin əvvə
Yusif Akçura uzun müddət
bacısı qızını Türkiyənin dövlət
idarələrindən birinə rus dili tərcüməçisi
vəzifəsinə düzəltməyə
çalışsa da, nəticə hasil olmamışdı.
Şəfiqə xanım bir müddət sahibsiz uşaq evlərində-yetimxanalarda
çalışmışdı. Buradakı işini itirdikdən
sonra Türkiyə Hilali-Əhmər (indi bu təşkilat
Qızıl Ay adlanır-V.Q.) cəmiyyətinin fəaliyyətinə
qatılmışdı. Gec də olsa, rus dili sahəsindəki
mükəmməl biliyinə və tərcüməçilik
bacarığına da ehtiyac duyulmuşdu. 1936-cı ildə
Atatürkün göstərişi ilə məşhur rus
türkoloqu Y.Pekarskiin “Yakut dili sözlüyü”
çoxcildliyi general-leytenant Hafiz Bıyıktayın rəhbərliyi
altında türk dilinə çevriləndə Əhməd
Cəfəroğlu, Əbdülqadir İnan, Rəşid Rəhməti
Arat, Əlibəy Hüseynzadə kimi tanınmış alimlərlə
birlikdə Şəfiqə xanım Qaspralı da həmin
mühüm layihəyə cəlb olunmuşdu.
1920-30-cu illərdə Şəfiqə
xanım Türkiyədəki Azərbaycan və Krım siyasi
mühacirləri ilə yaxından əlaqə
saxlayırdı. Azərbaycan Milli Mərkəzinin və
Krım Milli Mərkəzinin fəaliyyətində iştirak
edirdi. Eyni zamanda həm mənsub olduğu xalq, həm də
bütövlükdə türklük mövqeyindən
SSRİ-də gedən prosesləri ardıcıl izləyirdi.
1924-cü ildə ilk Sovet Konstitusiyası qəbul ediləndə
Şəfiqə Qaspralı bu əsas qanunda millətlərin
hüququnun yalnız fiksiya olması ilə bağlı yetərincə
sərt və hüquqi cəhətdən əsaslandırılmış
məqalə yazmışdı.
Böyük qardaşı
Rüfətin ölümündən sonra (1925) Krımla əlaqələri
kəsilsə də tarixi vətəninə olan marağı
heç zaman səngiməmişdi. 1930-cu ildə Türkiyədə
Krım Qadınlar Cəmiyyəti qurmuş və sona qədər
fəaliyyətinə rəhbərlik etmişdi.
Həmin Cəmiyyətin hələ
30-cu illərdə yaydığı “İslam dünyası
qadınlarına müraciəti” bir sıra cəhətlərinə
görə aktuallığını bu gün də
saxlamaqdadır. 1944-cü ildə Krım tatarlarının
tarixi vətənlərindən deportasiya edilməsini Şəfiqə
xanım müstəqilliyin itirilməsindən sonra həyatının
ən böyük faciəsi kimi
qarşılamışdı.
Yenilməz ruhlu bu qadın
böyük çətinliklər bahasına olsa da, Nəsib
bəyin övladlarını böyüdüb boya-başa
çatdıra, ali təhsil verə bildi. Niyazi Müəllimlər
İnstitutunu bitirdi. Türkiyənin müxtəlif yerlərində
pedaqoq kimi çalışdı. İlk iş yeri olan Ərzurumdan
anasına göndərdiyi məktublar dini təəssübkeşlik
hisslərinin dərin kök saldığı bu əyalət
şəhərində həyatının heç də
xoş keçmədiyini göstərir. Atasız
böyüyən əksər uşaqlar kimi onun da müstəqil
həyata uyğunlaşması ciddi çətinliklərlə
müşayiət olunurdu. Tez-tez anasının
yardımına üz tuturdu. Hətta müəllimlər
üçün tələb olunan kostyum tikdirmək
üçün qara parçanı da Şəfiqə
xanım ona İstanbuldan alıb göndərmişdi.
Zaman keçdikcə,
ayağını torpağa daha bərk basdığı
sezilirdi. 1940-cı ildə anasına yazdığı bir məktubda
“bu məşəqqətli həyat yolunu buraya qədər sən
gətirdin, bundan sonra isə ağırlığı mən
öz üzərimə götürməyə
çalışacağam”-deyirdi. Və həqiqətən də
nisbətən gənc yaşlarında həyatdan
köçdüyü 1965-ci ilə qədər mütəvazi
maaşının bir hissəsini bacısı Zöhrənin
evində qalan anasının minnətsiz və təmənnasız
yaşamının təmin olunmasına sərf etmişdi.
Zöhrə əvvəlcə
Erenköy Qız Liseyində, sonra İstanbul universitetinin ədəbiyyat
fakültəsində təhsil aldı. 1929-cu ildə əslən
Gəncədən olan, yaşca özündən xeyli
böyük yüksək ziraat mühəndisi (aqronom) Mirzə
Göygöllə ailə həyatı qurdu. Qeyri-bərabər
nikahın əsas amilləri Mirzənin Azərbaycan
türkü (üstəlik də gəncəli!) və
imkanlı adam olması idi.
Şəfiqə xanım
qızının həyatındakı bu mühüm dəyişikliklə
bağlı Gəncədəki əqrəbalara, ilk növbədə
Şükufə xanıma məlumat verməyi özünə
borc bilmişdi. Həm də 27 mart 1929-cu ildə
yazdığı kağızı “son məktub”
adlandırmışdı. Bu sadəcə, qohumlarla birdəfəlik
üzülüşmək demək deyildi. Kifayət qədər
siyasi həyat təcrübəsi olan Şükufə
xanım tədricən Sovet İttifaqı ilə Türkiyə
arasına dəmir pərdə çəkildiyini,
liberallığın son zərrələrinin də aradan
qaldırıldığını görməyə bilməzdi.
Tezliklə Gəncədən
kədər dolu cavab gəlmişdi. Nəsib bəyin
bacısı Şükufə xanım “Sevgili Şəfiqəciyim!
Məktubunuzu aldım, amma “son məktub” deyə
yazmağınız məni nəhayət dərəcədə
mütəəssir etdi”-sözləri ilə başlayan
cavabında nakam qardaşının balalarına-Zöhrə
ilə Niyaziyə heç bir yardım göstərə bilmədiklərinə
görə acı-acı şikayətlənirdi. Gəncə
Dəmiryol Deposunun uşaq bağçasında tərbiyəçi
işlədiyini, ayda 60 manat maaş aldığını, həmin
maaşın isə on aydan bəri xəstəxanada yatan Əkbərin
(əri, yaxud oğlu ola bilər-V.Q.) müalicəsinə də
çatmadığını bildirirdi.
“Zöhrənin ərə
getmək xəbəri cümləmizi şad etdi” – deyə
Şükufə xanım sözünə davam edərək
yazırdı: “Hər halda bir vətən övladı ilə,
namuslu bir gənclə evlənməsini məmnuniyyətlə
qarşıladıq. Digər tərəfdən gözlərimizdən
qanlı yaşlar axdı. Əziz qardaşımızın
sevgili balasının toyunda iştirak edə bilməməyimiz
heç insafdandırmı? Sevgili qızımızın
xoşbəxt olmasına nəzir-niyaz edirik. Sevgili bacım,
sizə yalvarıb rica edirəm: Zöhrənin üzünə
həsrət, toyuna məhrum qaldığımıza görə
hamınızın şəkillərinizi göndərin.
Öpürəm cümlənizin gözlərindən. Baqi
salam və ehtiram. Bədbəxt bacınız Şükufə”.
Bu məktubla Şəfiqə
xanımı ərinin vətəni ilə bağlayan son tel də
qırılır.
Nəsib bəyin isə Səlcuq
(1930), Oğuz (1932), Dəmir və Şölə (1946)
adlı dörd nəvəsi dünyaya gəlir. Bir-bir
onların qayğısını çəkib böyüdən
Şəfiqə xanım həm də altı nəticəsini
görə bilmişdi.
Həyatının sonuna qədər
kitablarından, yazılarından aralı düşməmişdi.
85 yaşında ikən “İsmayıl bəy Qaspralı və
türk modernizmi” mövzusunda doktorluq dissertasiyası yazan və
hazırda İndiana universitetinin professoru vəzifəsində
çalışan Edvard J.Lazzeriniyə öz məsləhətləri
ilə yardım göstərmişdi. Uzun illər
topladığı, aralarında Azərbaycanla bağlı bir
sıra nadir sənədlərin, o cümlədən Nəsib
bəy Yusifbəylinin çoxsaylı məktublarının
olduğu zəngin arxivini Krım tatarlarını tədqiq edən
Nəcib Həbləmitoğluna
bağışlamışdı.
Hərçənd o arxivə
biz də iddiaçı ola bilərdik.
Amma bizim üçün
diqqətəlayiq olan başqa bir məqam var.
Taleyin hökmü ilə Azərbaycanın
görkəmli şəxsiyyətlərindən birinin, ilk
Cümhuriyyətimizin Baş nazirinin xanımı olmuş bu nəcib
və müdrik qadın həyatının sonuna qədər
vətənimizə böyük məhəbbətini, onun
insanlarına, tarixinə və mədəniyyətinə dərin
marağını və bağlılığını hifz
etmişdi. Təsadüfi deyil ki, “Müdrik sözlər” kimi
xüsusi bir dəftərçəyə yazdığı kəlamların
birincisi gözəl şairimiz Abbas Səhhətin “Vətənin
sevməyən insan olmaz, Olsa ol şəxsdə vicdan olmaz”
misraları idi.
Həm Krım, həm də
Azərbaycan onun üçün doğma vətən idi.
Dünyaya gözlərini isə 1975-ci ilin avqustunda
üçüncü vətənində-Türkiyədə
yummuşdu.
Nəhayət, sonda zəruri
bir haşiyə...
1989-cu ildə Dünya Azərbaycanlılarının
Birinci Konqresində iştirak etmək üçün
İstanbula getmişdim. Konqresin keçirildiyi Atatürk
Kültür Mərkəzinə uzun onilliklər boyu qardaş
ölkədə yaşamış Azərbaycan mühacirətinin
ikinci və üçüncü nəslinin nümayəndələri
də gəlmişdilər. İki rejim, iki quruluş
arasındakı sükut buzu hələ tamam əriməmişdi.
Eyni millətə mənsub olan, eyni dili paylaşan adamlar
büruzə verməməyə çalışsalar da
biri-birləri ilə ehtiyatla davranırdılar.
Mühacirət nümayəndələri
arasında iki yaşlı qadın diqqətimi cəlb etdi.
Köhnə dəblə geyinmişdilər. Başlarına
şlyapa qoymuşdular. Hərəkətlərində bir qədər
çəkingənlik sezilirdi. Lakin bütün bunların
arxasında hər ikisinin özlərini aparmalarında, rəftar
və danışıqlarındakı yüksək daxili mədəniyyəti,
nəcibliyi, əsilzadəliyi görməmək mümkün
deyildi.
Konqresin gedişində həmin
aristokrat ədalı mehriban qarılardan birinin Nəsib bəy
Yusifbəylinin qızı Zöhrə Göygöl, o birisinin
isə Əlimərdan bəy Topçubaşovun qız nəvəsi
Zərifə Kürdəmir olduğunu öyrəndim. Nə
gizlədim, həmin dövrdə ilk Cümhuriyyətimizin
qurucuları sırasında yer almış bu iki görkəmli
şəxsiyyətin adları mənə hələ çox
az şey dediyindən onların nəslinin davamçıları
ilə danışmağa da bir söz tapmadım.
İndi buna sadəcə
olaraq təəssüflənirəm və həmin
boşluğun yerini bu yazı ilə doldurmağa
çalışıram.
Vilayət QULİYEV
525-ci qəzet.- 2010.- 31 dekabr.- S.24-25.