Həyat sual-cavabdır

Mən qəzetlərdə nəşr olunmuş məqalələrimlə bağlı elektron poçtla xeyli məktub alır, telefon zənglərinə cavab verirəm. Fikir mübadiləsi müxtəlif mövzuları əhatə edir – arının çiçəklə söhbətindən başlayaraq dünyada bugünkü ictimai-siyasi duruma qədər. Oxucuların böyük əksəriyyəti qəzet məqalələrində söylədiyim fikirlərlə razılaşır, mənə öz minnətdarlığını bildirir, bir çoxları qeyd edirlər ki, mən onların demək istədiklərini yazmışam. Fikirlərin üst-üstə düşməsi çox mühüm amildir. Lakin başqa məzmunlu sual verənlər də var. Onları ümumiləşdirsək, belə bir variant alına bilər: “Rafiq müəllim, nə üçün biz Sizin tövsiyələrinizə əməl etməli və ya Sizin sözünüzə inanmalıyıq? Siz iman və din, siyasət və hakimiyyət haqqında illərlə sabit xarakter daşımış ənənəvi təsəvvürlərə müxalif olan fikirlər söyləyirsiniz. İndi qeyri-ixtiyari olaraq çox hadisələrdən, faktlardan şübhələnməyə başlayır və Sizin təklif etdiyiniz kimi, bəzi tarixi məlumatların doğruluğunu məntiqin gücü ilə yoxlamaq istəyirik. Siz bunu normal hal kimi necə qiymətləndirirsiniz?”.

Bəli, təəssüflər olsun ki, biz müxtəlif üsullarla nə vaxtsa əldə etdiyimiz bilikləri dəyişməz vəziyyətdə saxlamağa vərdiş etmişik və bəzi tarixi məlumatların doğruluğunu yoxlamaq üçün özümüzü əziyyətə salmaq istəmirik. Əlbəttə, səsləndirilən sualları ətraflı izah etsək, bu, təbii ki, bir neçə qəzet səhifəsini əhatə edə bilər. Bu, həqiqətən də qəzet məqaləsi çərçivəsindən kənara çıxa bilər. Həm də düzünü desəm, bəzi reallıqlarla bağlı mənim şəxsi yanaşmam, ola bilsin, Sizin xoşunuza gəlməyə də bilər. Əgər mən verilən hər suala aydınlıq gətirməyə başlasam, zənnimcə, bu cür yanaşma, ən azından, mühazirələr kursunu xatırladacaq. Düşünürəm ki, oxuculara lazım olan bu deyil. Mən özüm də dialoqu, canlı söhbəti üstün tuturam və ümidvaram ki, mənimlə oxucu arasında nə vaxtsa bu, baş verə bilər. Bu variant mənə və oxuculara daha rahat və aydın olardı. Lakin bununla yanaşı, öz mövqeyimi daha asan izah etmək üçün cavabımı mümkün qədər qısa və aydın ifadə etməyə çalışacam.

Söhbət iman və dindən gedəndə əksər insanlar, hətta, alternativ fikirləri olduqda belə, susmağı üstün tuturlar. İman və dinlə bağlı problemlərin müzakirəsinə özünəməxsus, mən hətta deyərdim, insanın özündən asılı olmayan daxili qadağa mövcuddur. Yəqin, hər kəs müşahidə edib ki, kimsə Allahla bağlı mövzuya aid danışanda hörmət, sevgi əlaməti olaraq və əlbəttə ki, Allahın qəzəbi qarşısında şüuraltı qorxu hissinin təsiri nəticəsində səsini aşağı salır və diqqətini cəmləşdirməyə çalışır. Bu, təbii haldır. Çünki bizim fikirlərimizin Allahın xoşuna gəlib-gəlməyəcəyini bilmirik. İnsanın ürəyində və şüurunda bu hisslərin hər birinin öz yeri var. Lakin bununla belə, həyatın mahiyyətini dərk etmək, dünyada hər şeyin bir-biri ilə əlaqəli olduğuna əmin olmaq üçün Tanrının yaratdığı insana münasibət haqqında mümkün qədər çox fikirləşmək, danışmaq və müzakirələr etmək lazımdır. İnsan nə üçün yaradılıb, onun yer üzərində missiyası nədir, o, hara hazırlaşır və bütün bunlar Yaradana nə üçün lazımdır sualına cavab axtarmaq heç vaxt və heç bir səmavi dini kitabda qəbahət hesab olunmayıb, insanın özü və onu əhatə edən təbiəti öyrənməsinə maneələr qoyulmayıb. Əksinə, bütün dinlər insanı dərk etməyə, biliyə sahib olmağa, öyrənməyə dəvət edir.

Mən elə hesab edirəm ki, istənilən suala münasib cavab tapmaq, hər şeyi məntiqə uyğun izah etmək mümkündür. Əgər belədirsə, susmağın faydası varmı? İman və dinin mahiyyətini dərk etmək üçün daha çox oxumaq, mübahisə etmək, soruşmaq, başqa insanların fikrini öyrənmək daha vacibdir. İstənilən növ, o cümlədən təbiət, Kainat, bütün bunları ideal qaydada saxlayan ilahi qüvvə haqqındakı biliklərin əldə edilməsi və dəqiqləşdirilməsi prosesi məhz elə bundan ibarətdir. Bunu bizdən bütün Müqəddəs kitablar tələb edir. Onlar biliyə, elmə dəvət edir. Əgər biz düşünməmək, şübhə etməmək, hadisələr və faktlar barədə danışmamaq üçün yaradılmışıq desək, çox yanlış olar. Həqiqətən, bu heç də belə deyil. Dini kitablarda yazılanlara əsasən, ağıllı, fəal, yaradıcı insanlar Allaha daha xoş gəlir. O, işləyənləri, tanımadığı əşyaların mahiyyətində şübhə edərək öyrənənləri, hər şeyə cavab axtaranları, daima mənəvi qida axtarışında olanları, biliyə, elmə meyl göstərənləri təqdir edir. “Allahın adı ilə oxu!” “Oxu!”, – deməklə, Allah nəsihət verir ki, öyrən, dünyanı, özünü və Yaradanı dərk etməyə çalış!

Bütün dediklərimi nəzərə alaraq, mən öz cavablarımı konkret suallar şəklində qurmaq niyyətindəyəm. Razıyam ki, bu, ən yaxşı çıxış yolu deyil. Lakin yoxlamağa dəyər, bəlkə faydalı olacaq!

Məgər Müqəddəs kitabları oxuyarkən ortaya çıxan çoxsaylı suallara din alimlərinin şərhləri olmadan, qismən də olsa, cavab tapa bilirikmi?

Biz nəyə əsaslanaraq tanımadığımız, 10-14 əsr bundan əvvəl yaşamış ərəb xəlifələrinin, sultanların katiblərinə, şifahi şəkildə uzun illər qalmış fikirlərin yazılı şəklə çevrilməsinə tam inana bilərik?

Orta əsr əlyazmalarından, daha doğrusu, yalnız natamam şifahi məlumatları ehtiva edən rəvayətlərdən öyrəndiyimiz hadisələr barədə əsrlər keçdikdən sonra bizə gəlib çatan məlumatın doğruluğuna dair tutarlı, elmi cəhətdən sübut olunmuş dəliliniz və ya heç olmasa, intuitiv əsasınız varmı?

Siz başqa ölkədən, tayfadan, tarixin dərinliklərindən olan, min il bundan əvvəl yaşamış, tanımadığınız insanlara necə etibar edə bilərsiniz? Onlar da bizim kimi canlı insanlar olublar. Onların da öz vəzifələri, maliyyə və ya siyasi meylləri mütləq olub. Ayrı-ayrı insanların istəyini yerinə yetirmək üçün tarixi əsərlərin üzünü köçürənlər mətnlərdə istədikləri ifadə və fikri dəyişə, əlavələr və ya ixtisarlar edə bilərdilər. Biz hətta onların, bu insanların bəzilərinin, ümumiyyətlə, mövcud olub-olmamasını da yəqinliklə iddia edə bilmərik.

Nə üçün Siz saxta tarixi faktların “həqiqiliyində” şübhə etmək istəmirsiniz? Axı bizlərdən heç kim zəmanəmizdən və reallıqlarımızdan çox-çox uzaq olan həmin “tarixçi” və əlyazma köçürücülərinin hansı şəraitdə yaşaması, onları o dövrün davranış qaydalarını yazmağa, həyat tərzini və nəhayət, məişəti təsvir etməyə nəyin təhrik etməsi barədə konkret və dəqiq heç nə deyə bilməz. Bizim bir sifarişçidən digərinə üz tutan bu və ya digər köçürücü- “fərari”nin şəxsiyyəti haqqında məlumatımız, demək olar ki, yoxdur.

Məgər biz, məsələn, 100 il bizdən sonra yaşayacaq nəsli bugünkü alim, yazıçı və jurnalistlərin yazılarında şübhə etdiyinə görə qınaya bilərikmi? Məgər biz özümüz ayrı-ayrı qəzetlərdə çıxan istənilən məlumata tam şəkildə inanırıqmı? Amma 100 ildən sonra bu məlumatlar bizdən sonrakı tədqiqatçılar üçün “ilkin mənbə” ola bilər. Mən öz tərəfimdən deyə bilərəm ki, bu gün KİV-in bir çox yazılarına, televiziya verilişlərinə, hətta tarixçi, siyasətçi və beynəlxalq ekspertlərə tam şəkildə inanmıram. Dünya hər zaman mənfəətpərəst olub və Adəm ilə Həvvanın gəlişindən bu günədək çox az dəyişilib. Bəzən sizə elə gəlmir ki, bu gün insana xas olan mənfəətpərəstlik qüsuru bütün mümkün ədəb sərhədlərini aşmışdır?

Son 50-60 il ərzində gözümüz qarşısında nə qədər dəyişikliklər baş verib! Məgər biz siyasi vəziyyət, partiya mənsubiyyəti üzündən tarixi faktların necə saxtalaşdırılmasının şahidi olmuruq? Çar Rusiyasının, Sovetlər İttifaqının, bu gün müstəqil olan Azərbaycanın tarixində baş verən saxtalıqların biz şahidi deyilikmi?

Nə üçün biz 100-200-1000 il bundan əvvəlki tarixin bu və ya digər yanaşma və təhlil metodologiyasına şəxsi siyasi ambisiyaların təsirinə yol verə bilmərik? Axı bu cür ehtimalı istisna etmək belə mümkün deyil.

Bizim nəsil üç ictimai-siyasi quruluşdan keçməli olub və biz katib-alimlərin tarixin özünə, tarixi şəxsiyyətlərə, müxtəlif növ hadisələrə yanaşmalarında nəyin və necə dəyişdiyini yəqin edə bilərik. Məgər onların əksəriyyəti bugünkü reallığa uyğundurmu?

Bu siyahını 100, 1000 suala kimi artırmaq mümkündür. Lakin məsələnin mahiyyəti bununla, çətin ki, dəyişsin. Belə olduğu halda, hər birimizin, demək olar ki, biliyimizi dəqiqləşdirmək məqsədi ilə bəzi tarixi-dini faktlar kimi təqdim olunanları şübhə altına qoymaq, keçmişə və bu günə öz münasibətimizi bildirmək və şəxsi nəticə çıxarmaq hüququmuz vardır. Mən başa düşürəm ki, hər kəs bunu açıq şəkildə etmək istəməz. Lakin Müqəddəs kitablarda deyildiyi kimi, “Hər kəs layiq olduğunu alır”. Hər birimiz öz sözümüzün sahibiyik, hər birimiz açıq şəkildə bildirdiyimiz fikrə görə məsuliyyət daşıyırıq. Mən də bu siyahıda istisna deyiləm. Mən yalnız doğru hesab etdiyim fikirləri yazır və səsləndirirəm.

Hesab edirəm ki, insan onu narahat edən fikirlərin yükündən xilas olmaq zərurəti duyduqda sadəcə susub, guya hər şeyin yaxşı olduğunu, hər şeyin onu qane etdiyini bildirmək və “Bütün dünya üçün ağlamaq olmaz” prinsipi ilə hərəkət etməkdənsə, danışması, müzakirələrə qoşulması daha yaxşıdır, daha faydalıdır. Çünki biz özümüz bu dünyanın bir hissəsiyik. Göstərilən halda, mən heç bir istisna təşkil etmirəm və həqiqətən də “qızılaxtaran” deyiləm (susmaq qızıldır mənasında). Malik olduğum, yəni öz fikrim, bizi əhatə edən aləmə şəxsi münasibətimin mövcudluğu mənə kifayətdir.

Kim öz imanını dərk, dinini vacib, anlaşılan və məntiqi cəhətdən düzgün etmək, müxtəlif dini kitablar və onların şərhlərində yazılanlara kor-koranə inanmaq istəmirsə, mən onlarlayam. Mən onların dəstəsinə daxiləm!

Mən dini kitablarda göstərilmiş qayda, qadağa və icazələrin mahiyyətini başa düşmək istəyirəm. Mən tarixə, bu günümüzə aid olanları bir daha ağıl süzgəcindən keçirməyi üstün tuturam. Mənə elə gəlir ki, bu, normal istəkdir və qəbahət sayıla bilməz.

Mənə verilən seçim azadlığı, iradə azadlığından və öz ağlımın imkanlarından istifadə etdiyimə görə o dünyada məni mühakimə edəcək məxluqların hüquq və məsuliyyət həddini müəyyənləşdirməyə cəhd göstərirəm.

Nəhayət, mən insanın şüuru və heyvani instinkt arasındakı fərqi bilmək istəyindəyəm.

Əslində bunlar fikirlərimi formalaşdıran məqamların yalnız bir neçəsidir, məhz onlar bütün hərəkətlərimin səbəbidir, mənim yazılarımın mahiyyətini təşkil edir.

Rafiq ƏLİYEV,

fəlsəfə elmləri doktoru,

professor

525-ci qəzet.- 2010.- 3 fevral.- S.2.