Göylərdən gələn gəlin

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Bir vaxtlar, dünyanın düz vaxtlarında, bəxtəvər çağlarında uca dağlar başında, Laçında, Şamkənddə bir gözəl vardı. Adı Səma idi. Evi, ailəsi, həyat yoldaşı, oğlu, qızı...

Qarabağ müharibəsi yüzlərlə, minlərlə ailə kimi, bu ailənin də tifaqını dağıtdı, evindən-eşiyindən didərgin saldı. Səma yaşyarımlıq körpəsi ilə girov düşdü.

Ancaq Həcər qeyrətli bu dağlar gözəli düşmən qarşısında əyilmədi, sınmadı, təslim olmadı. Mərd və ləyaqətli ölümü üstün tutdu.

“Göylərdən gələn gəlin” sənədli povesti bu girov gəlinin həyatından, faciəli taleyindən, o illərdə cəbhə bölgəsində baş verən hadisələrdən bəhs edir. Kitab kimi çapa hazırlanan “Göylərdən gələn gəlin” povestindən bir parçanı “525-ci qəzet”in oxucularına təqdim edirəm.

Müəllif

Bəlkə də, Səma, istər Xankəndində, xəstəxanada, istərsə də kamerada yatan zaman Əlinin hansı fiziki gücün, vaxtın və vəsaitin hesabına erməni Ediklə əlaqə saxladığını, onunla dəfələrlə hava telefonu ilə danışdığını bilmirmiş. O, bəlkə də Əlinin Moskvadan, məhz bacısı Səma üçün göndərdiyi qanın Moskvadan sonra Yerevana, oradan da Xankəndinə necə gəlib çıxdığını təsəvvür etmirmiş. Bəlkə də, o bu qədər ağır və əzablı işlərin nəyin bahasına başa gəldiyini bilsəydi – heç olmasa Rüfətin, özünü zavallı qızının girovluqdan azad olması yolunda fəda edən anasının xatirinə belə qənaətə – özünü intihar etmək qənaətinə gəlməzdi.

Hər halda, bunların hamısı mənim fərziyyələrimdi, düşüncələrimdi. Məsələ burasındadır ki, iyirmi dörd yaşlı girov gəlin, dünya gözəli Səma yəqin ki, mənim kimi düşünməyib.

Düşmən tərəfin tələb etdiyi pulu da beş-on günə toplamaq çətindi. Səma bu çətin işin geniş şəbəkəsini də yəqin ki, aydın təsəvvür etmirdi. Çətin və əzablı olsa da Sevda müəllimə “pul toplamaq” kompaniyasını belə xatırlayır.

– Düz dörd-beş ay bu işlə məşğul olduq. Minlərlə idarə və müəssisə, dost-tanış qapısını döydük. Yevlax, Gəncə və Mingəçeviri dolaşdıq. Arada bir milli əskinaslarımız dəyişildi. Belə olan halda işimiz xeyli çətinləşdi, həm də işin sürəti ləngiyirdi. Saatlarla, günlərlə valyuta mübadiləsi məntəqələrinin qarşısında dayanmışıq.

Qızılları boynuma-boğazıma taxmışdım. Kağız pulu, ABŞ dollarını isə yastığa doldurmuşdum. Hətta, bu qədər qızılı, daş-qaşı, rus pulunu, ABŞ dollarını üstümdə gəzdirməyə də qorxurdum. İçi pulla dolu yastığa söykənirdim. Kənardan bu mənzərəyə tamaşa edənlər də düşünürdülər ki, hə, bəxtəvər yumşaq yastığa söykənib dincəlir.

Danışıqlar aparılmışdı. Artıq tələb edilən pullar, qızıllar yığılmışdı. Səmanı azad etmək, dəyişdirmək üçün hətta erməni girovları da tapılmışdı. Əli hava telefonu ilə Səmanın özü ilə danışdı. Dedi ki, mühüm adamlarla əlaqə yaratmışam. Bu yaxınlarda görüşəcəyik. Telefon xəttinin o üzündə Səmanın qırıq-qırıq və zəif səsi eşidildi.

– Yox, qardaş, mən daha sizin üzünüzə çıxa bilmərəm... Mənim meyitimi alarsınız. Nurlanəni dəyişdirərsiniz.

Əli telefonda bacısının dediklərindən narahat olsa da, son məqamda ümid edirdi ki, Səma belə addım atmaz – özünə qəsd etməz.

Səmanın kamera yoldaşlarının söylədiklərinə görə, hətta milliyyətcə erməni olan tibbi persanal da çaşıb qalmışdı: dəfələrlə ona deyiblər ki, sən gözəl-göyçək xanımsan, müəlliməsən, niyə özünə belə zülm edirsən, verilən xörəkləri yemirsən, günü-gündən də solursan.

Ətrafdakılar da gec-tez Səmanın özünə qəsd edəcəyini duymuşdular. Ona görə də kamerada qazanı, çayniki, çəngəl və bıçağı gizlətmişdilər.

Səma yata bilmirdi. Bir tərəfdən bədənindəki güllə yerləri, bir tərəfdən cərrahiyyə əməliyyatı, bir tərəfdən də həsrət, intiqam, fəryad... Bu gecə isə daha uzun oldu. Kameradakıların hamısı yaralı idi. Ona görə də çox vaxt səhəri dirigözlü açırdılar. İndi isə deyəsən hamısı yatmışdı. Bir daha yəqin etmək üçün azacıq dikəldi. Heç kim tərpənmirdi. Yalnız dəhlizdə gəzişən yekəpər erməni nəzarətçisinin addım səsləri eşidilirdi.

Gecikmək olmazdı. Günlərlə, həftələrlə beynində qurduğu, hazırladığı və dəqiqləşdirdiyi dəhşətli planı icra etmək üçün lazım olan həlledici an gəlib çatmışdı. Tərəddüd etmədən sol qolunu burdu. Ağzını açıb biləyini yaxınlaşdırdı, dişlərini venasına keçirib var-gücü ilə sıxdı. Ancaq qan çıxmadı. Bir də... bir də... Hirsindən, gücsüzlüyündən, acizliyindən ağlamaq istədi. Gecikmək isə... girovlardan kimsə oyana bilərdi. Bir də ki, səhərə az qalırdı. Əlacı-səbri tükəndi. Qəfildən ağlına bir fikir gəldi. Əlini saçına apardı. İki sancaq çıxartdı. Bu, onun son ümidi, son silahı idi.

Ağrı hiss etmirdi. Bütün fikri, diqqəti sol biləyində, şah damarının üstündəydi. Qan çıxan kimi sevindi. Bilirdi ki, 24 il yaşadığı bu həyatla vidalaşmağa çox az qalıb. Xəfifcə gülümsündü. Çünki şah damarından çıxan qan onu bu dəhşətli kameradan, səhər-axşam sorğu-suala tutan yekəpər ermənidən, bir də bu bivəfa dünyanın namərd gərdişindən xilas edəcəkdi...

Rahatlandı, dincəldi, sakitləşdi. Başı yastıq əvəzi qoyulmuş pal-paltarın üstünə düşdü. Bir anlığa, bircə anlığa gözləri önündən doğma Laçın dağları, doğulub-böyüdüyü Şamkənd, girov düşdükləri sonuncu an, güllə yağışı və bir də qonşu kamerada saxlanılan yaşyarımlıq körpəsi Nurlanə keçdi. Qan isə axırdı...

Mayor Edik hava telefonu ilə növbəti danışıqların birində Əli ilə əlaqəyə girmək belə istəmir. Əli Edik tərəfindən belə kəskin hərəkətin səbəbini bilmək istəyir.

– Daha səninlə danışmaq istəmirəm. Ötən gecə bacın baş sancağı ilə şah damarını kəsib, intihar edib. Mən bu oyundan çıxıram.

Bu dəhşətli xəbər – faciə hamını sarsıtdı.

ƏLİNİN QORXULU SƏFƏRLƏRİ

Səma özünə qəsd edəndən sonra Əlinin Ediklə əlaqəyə girmək cəhdlərinin hamısı boşa çıxdı. Yenidən Seyid Əhəd işə qarışdı. O, Əliyə erməni zabitiylə əlaqə yaratmaqda kömək etdi.

“O biri bacı-qardaşlarımla müqayisədə Səma ilə münasibətim fərqliydi. Məni yaman çox istəyirdi, yazıq bacı. Gör, sənin taleyin necə acı oldu. Səni sağ və salamat almaq istəyirdim, indi meyitini almağa çalışıram”.

Əli girov zamanı özünü intihar etmiş bacısının meyitini almaq üçün Ergidən Qarakənd tərəfə gedirdi. O, Ediklə Qarakənd tərəfdə, erməni mövqelərində görüşməliydi. 29 iyul, 1993-cü il. O, Azərbaycan MTN-nin ona verilmiş xüsusi arayışının köməkliyi ilə bizim postları keçdi. Ağdam-Füzuli yolunun solundakı nar bağının yanından da ötdü. Qarakəndə çatar-çatmaz o əlindəki ağ bayrağı, silahını erməni hərbçilərinə verdi.

“Əsgərə getməmişdən qabaq atam mənə bir at almışdı. Atı minməkdə, çapmaqda Səma mənə kömək edirdi. Bir dəfə necə oldusa, dayçadan yıxıldım. Bədənim əzildi. Atam mənə xətər yetməsin deyə dayçanı satmaq fikrinə düşmüşdü. Səmanın xatirini dünyalar qədər istəyirdi. Səma məsələyə qarışdı. Atam bu fikrindən əl çəkdi”.

– Erməni hərbçiləri öz aralarında nəsə danışdılar. Onlardan biri məndən soruşdu: “Mayor Ediki tanıyırsan?”. “Hə”, – dedim. Çünki Seyid Əhəd erməni zabitinin zahiri əlamətlərini qabaqcadan mənə söyləmişdi. Amma əslində mən Ediki tanımırdım, onu ömrümdə görməmişdim. Məni sarı “UAZ”da dərin bir dərəyə gətirdilər. Dərədə çoxlu hərbçi vardı. Bir nəfər mənə yaxınlaşdı və əl verdi. Hətta, məni qucaqladı da. Sən demə, elə bu adam dəfələrlə hava telefonu ilə danışdığım Edikmiş.

Onunla bacımın meyitinin haradan, necə alınması detalları haqda danışdıq. O, mənə qabaqkı şərtlərini yenidən xatırlatdı. Rus pulu, ABŞ dolları, qızılları. Söhbət əsnasında məlum oldu ki, Edikin tapşırığı ilə Səmanın meyiti haradasa torpağa basdırılıb və onun alınması yaxın gələcəyin işidi.

“Hərbi qulluqdan qayıdandan sonra Səbinə onun haqda mənə qəribə-qəribə əhvalatlar danışırdı. Sən demə, orduda qulluq etdiyim iki il müddətində o, mənim otağıma heç kəsi buraxmayıb. Hətta, əsgərə getməzdən qabaq maqnitofonun düyməsini necə basmışamsa, gələnə qədər o vəziyyətdə də qalıb. Otaqda nəyi, harada qoymuşamsa, onlar da həmin qaydada... İki il müddətində heç birinə əl vurulmayıb”.

22 avqust, 1993-cü il. Əli, Sevda müəllimə, Arif həmin gün Füzulinin su qovşağı istiqamətindəydilər. Əli bu isti havada, erməni hərbi birləşmələrinin bütün cəbhə boyu uğurlu əməliyyat apardığı bir vaxtda bacısının meyitini alacaqdı. Ediklə belə danışmışdılar. Əks tərəfdə heç kəs görünmürdü.

Sonralar məlum oldu ki, qabağa, düşmən tərəfə ancaq və ancaq Əli gedə bilər. Başqa heç kəs. Onsuz da Əlinin Səma girov düşəndən bəri gecəsi-gündüzü yoxdu, həyatından bezmişdi, ölümündən qorxmurdu. Diqqətlə Əlinin üz-gözünə baxsaydın, onu tanımazdın. Gün qabağında, çöllərdə olduğundan sifəti də dəyişilmiş, sifəti gülləsi atılmış gilizə, od üstündə yanmış pula bənzəyirdi. O, hansı yolla, necə Yuxarı Yağlıvəndə, hansı nəqliyyat vasitəsiylə gəlmişdi, heç nə yadında deyil. Beyni, düşüncəsi yalnız bir məqsədə – Səmanın meyitini almağa yönəlmişdi. Bir də Yağlıvənd kəndinin sarı təpələri, üzü aşağı axıb gedən Köndələn çayı, süni göl yadında qalmışdı. Burada məlum oldu ki, o Tuğ kəndinə, Tuğ kəndinin müsəlman qəbiristanlığına gedəcəkdi. Artıq Yağlıvənd, Kovşad və Zərgər kəndləri arxada qalmışdı.

Hə, Əlinin bu hərəkəti, addımı real baxımdan heç bir çərçivəyə sığışmırdı: bu günlərdə basdırılmış on bir azərbaycanlının qəbiri içindən Əli məhz Səmanın, doğma bacısının qəbrini müəyyənləşdirməli, onu qazmalı və çıxartmalıydı. Belə məqamda insana nə qədər dözüm, iradə lazımdı. İgidliklə yanaşı, soyuqqanlılıq. Məsələ burasındadır ki, o bu əməliyyatları məhz onun ailəsini, kəndini, nəhayət sevimli bacısını girov götürən, sonralar da məhv edən erməni əsgərlərinin müşayiəti, hırıltısı altında həyata keçirməliydi. Əlinin qarşısında insan ağlının dərk edə bilməyəcəyi məsələ, tapşırıq dayanmışdı: onun qarşısında torpağı təzəcə qazılmış on bir azərbaycanlı qəbri vardı. Səmanın qəbri hansıdı? Bilmirdi. Qəbirlərin kimlərə, qadınamı, kişiyəmi, uşağamı mənsub olduğu məlum deyildi. Tuğ kənd qəbiristanlığında onları biri-birindən fərqləndirən, seçən əlamət yoxdu. Bacısı girov düşəndən üzü bəri – bu altı ay müddətində Əli heç sözün düzü, özünün kim olduğunu, necə yatdığını, nə yediyini də bilmirdi. Bu insan özünü, bədənini hiss etmirdi. Huşu itmişdimi, bilinmirdi. Havalanmışdımı, yox. Qorxu, hürkü hiss edirdimi? Qətiyyən, yox! Əgər o qorxunun, ölümün nə olduğunu dərk etsəydi, anlasaydı, neçə vaxt bundan əvvəl Qarakəndə – qan çanağına, başdan ayağa silahlanmış erməni hərbçilərinin görüşünə getməzdi. Nə olsun Ediklə, hava telefonu ilə danışmışdılar, görüşmək barəsində razılığa gəlmişdilər, erməni zabitinin bu məsələdə maddi marağı vardı: hə, nə olsun? Verilən sözü ermənilərin dəfələrlə pozduğu hallar məgər azmı olub? Dəfələrlə, on dəfə, min dəfə.

...Əli sıra ilə təzəcə qazılmış on bir qəbirdən üçüncüsünün qarşısında dayandı. Niyə, nə səbəbə? Qarabağ müharibəsində baş verən hadisələr, döyüşlər, atışmalar o qədər dolaşıq, nizamsızdı ki, hətta Əli düşmən mövqelərinə sırıqlısının altında, sinəsində “Makarov” tipli tapança, dörd ədəd əl qumbarası da keçirmişdi. Nə Edikin, nə də təzəcə qazılmış qəbirlərdən on-on beş addım kənarda dayanan, deyib-gülən, hərdən də Əliyə söz atan, ona sarı baxıb şit-şit gülən cavan erməni əsgərlərinin də bundan xəbərləri yoxdu.

Hisslərin, qarmaqarışıq düşüncə və duyğuların içində itib-batan Əli üçüncü qəbirin qabağında dayandı və başladı minaaxtaranların gödək saplı beli ilə onu qazmağa. O, beli yumşaq torpağa tez-tez vururdu, qəbiri sürətlə qazırdı. Əslində heç qəbirüstü, tökmə torpaq yaxşı bərkidilməmişdi, çox asan qazılırdı.

– Torpağı qazdıqca nisbətən aşağı qatlara – qəbirin içinə, dərinliyinə düşürdüm. Bellə qazdığım torpağı hər dəfə yuxarı, qəbirin yan-yörəsinə atanda, qan-tər basanda cavan erməni əsgərlərinin mənə tərəf baxıb güldüklərini, o cür müqəddəs hərəkətlərimi məsxərəyə qoyduqlarını görürdüm. Hər ehtimala qarşı “Makarov” tipli tapançadan, əl qumbaralarından atəş açmağa hazırdım. Erməni hərbçiləri tərəfindən məqsədimə mane olacaq tük qədər təhlükə hiss etsəydim – düşündüklərimi həyata keçirəcəkdim.

Neçə dəqiqə idi ki, Əli qəbir qazırdı. Minaaxtaranların qısa saplı beli birdən tabuta toxundu. O, dərhal dayandı. Nəfəsi kəsildi. Əlindəcə bel dondu, qurudu. Hələ, Əli Qarakənddə olarkən Edik Səmanın tabutunun zahiri elementlərini, nişanələrini ona söyləmişdi. “Deməli, qəbri düz qazmışam. Bu Səmadı, bacım Səma”.

– Tabutun üstünü, üst qapağını açdım. İlahi, bu Səma idi. Yaş, qəhər məni boğdu. Acı göz yaşlarım, üz-gözümü, kipriklərimi islatdı. Axır ki, ay Səma, səni girovluqdan azad etməyim yaxınlaşıb.

Yaşlı erməni zabiti mənim qan-tər içində olduğumu, ağladığımı, hıçqırığımı bayaqdan bəri müşayiət edirdi...

...Düşmən hərbçilərinin köməyiylə Əli bacısının tabutunu neytral zonaya, oradan isə təhlükəsiz mövqelərə apardı. Burada Əlinin sağ və salamat gəlişini, Səmanın tabutunu Sevda müəllimə, Aydın kişi, Arif – bir sözlə, bütün Azərbaycan gözləyirdi. Sevda müəllimənin – ananın qızının tabutu üstünə sərilərək hıçqırıqları, harayı, naləsi dağları, dərələri lərzəyə salmışdı. Ana fəryadı Beyləqanda, Bərdədə, hətta Bakıda belə eşidilirdi.

Səma yenidən, böyük bir izdihamla Bərdənin Əyricə kənd qəbiristanlığında torpağa tapşırıldı. Az bir vaxtdan sonra onun göylərdə dolaşan ruhunun nigarançılığına da son qoyuldu: yaşyarımlıq Nurlanə girovluqdan azad edildi.

...Hazırda Sevda xanım qızı Səbinə və iki nəvəsi ilə birlikdə Bakıda, Dövlət İdarəçiliyi Akademiyasının 1 saylı yataqxanasında yaşayır. Oğlanları Əli və Anar isə Bərdə rayonunun Əyricə kəndində məskunlaşmışlar. Aydın müəllim böyük faciəyə, ağır dərdə, sonsuz iztirablara tab gətirə bilmədi, dünyasını dəyişdi. Sevda xanımın ürəyi sözünə baxmır, bir tərəfdən də ağır şəkər. “Məni yaşadan, nakam balamın övladlarını – Rüfəti, Nurlanəni bir tərəfə çıxartmaq arzusudur...” – deyir.

Rüfət İnşaat və Memarlıq institutunun ikinci kurs tələbəsidir. Nurlanə Bakının Nərimanov rayonundakı kor və zəif görənlər üçün respublika orta internat məktəbində oxuyur. Müəllimlərin dediyinə görə qeyri-adi istedadı var. Gözəl şeirlər yazır. Yaddaşı heyrətamiz dərəcədə güclüdür. Sevda xanım indiyə kimi çox yerlərə gedib, çox ünvanlara üz tutub, nəvəsinin gözlərinə əlac tapmaq üçün çox qapılar açıb. Ümidlə qarşılanan vaxtlar, konkret kömək göstərilən vaxtlar da çox olub. Buz kimi etinasız münasibətlərin də şahidi olub. Hər halda, xeyirxah insanlar inamını, ümidini qırmayıb. Elə bunun nəticəsidir ki, indiyə kimi Nurlanə Türkiyədə və Moskvada müalicə kursu keçib. Ancaq hələlik istənilən nəticə yoxdur – görməsi cəmi on faiz bərpa olunub. Həkimlərin rəyinə görə, Nurlanənin yeganə nicat yolu Almaniyadadır.

Səbinə Kərimova da taleyini bacısının balalarına bağlayıb.

– Bacım olduğuna görə demirəm, ancaq, həqiqət ondan ibarətdir ki, Səmanın qeyri-adi qəhrəmanlığının, əsl türk qızlarına məxsus ləyaqət və qeyrətinin, düşmən qarşısında əyilməzliyinin bənzərini yalnız nağıllarda, dastanlarda oxumuşuq. Fəxr edirəm ki, belə bir əfsanəvi insanın bacısıyam. Ən böyük təsəllim Rüfətin və Nurlanənin böyümələri, təhsil almaları, analarına layiq övlad kimi yaşamalarıdır.

Həyatın hər üzünü görən, ağır dərd və məşəqqətlərlə üzləşən bu insanlarla görüşmək, söhbət etmək olduqca ağırdır. Nə kimdənsə narazılıq edir, nə də şikayətlənirlər. Bu insanlar bir vaxtlar qoynunda yaşadıqları Laçın dağları kimi uca, təmiz və vüqarlıdırlar.

Ancaq hər halda uzun söhbət və müşahidələrdən sonra hiss edirsən ki, onların qayğıya, mərhəmətə, diqqətə nə qədər ehtiyacları var.

Yeri gəlmişkən, bəzi məqamlara toxunmağı lazım bilirik. Dediyimiz kimi, Kərimovlar ailəsi Bakıda, yataqxanada məskunlaşıblar. Hər gün Nurlanəni Nərimanov rayonundakı ixtisaslaşdırılmış məktəbə aparıb gətirmək lazımdır. Üstəlik, Sevda xanım xəstədir, dərd və həsrət onu üzüb. Bizimlə söhbətində bildirdi ki, onların yaşadıqları yataqxana binası plana düşüb, söküləcəkdir. Əgər belə olarsa bu ailənin gələcək taleyi necə olacaq? Doğrudanmı, bu ailəyə Bakıda ucaldılan binalardan heç olmasa bir otaq ayırmaq olmaz?

Həcər qeyrətli Azərbaycan qızının qeyri-adi qəhrəmanlığı, namus və şücaəti daha böyük səviyyələrdə qeyd edilməyə, təbliğ olunmağa, öyrənilməyə layiq deyilmi? Axı, Səma öz vaxtsız ölümü ilə gələcək nəsillərə silinməz-pozulmaz bir örnək olduğunu sübut etdi.

Sevda xanımla axırıncı görüşümüz Bərdə rayonunun Əyricə kəndində – şəhid balası Səma Kərimovanın adını daşıyan Laçın rayon məktəbində oldu. Həyatın sərt sınaqlarından, olub-keçənlərdən, insan iradəsindən, dözümündən danışdıq. Birdən elə bil Sevda xanımın kədərlə kölgələnən gözlərinə işıq gəldi, çöhrəsi açıldı:

– Hərdən öz-özümə düşünürəm ki, nə yaxşı ki, anadan olanda balama Səma adını qoymuşuq. Axı, Səma həmişə bizimlədir, başımızın üstündədir.

Bu, qəlbi həsrət və həyəcanla çırpınan bir ananın son təsəllisi idimi, ya nəydi demək çətindir. Ancaq mən dərhal başımı qaldırıb göyün üzünə baxdım: Səma aydın, təmiz və gözəl idi...

Ziyəddin SULTANOV

525-ci qəzet.- 2010.- 5 fevral.- S.6.