Qiymətli elmi və elmi-publisistik əsər

Azərbaycan Respublikası müstəqilliyini bərpa edəndən sonra Ümummilli lider Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu və Prezident cənab İlham Əliyevin bu gün uğurla davam etdirdiyi iqtisadi islahatlar nəticəsində ölkəmiz bütün sahələrdə sürətlə inkişaf etməkdədir. İqtisadi inkişaf templərinin göstəricilərinə görə dünyada Azərbaycan lider dövlətlər sırasındadır. İqtisadi imkanların artması, dövlətin uğurlu daxili və xarici siyasət kursu, sosial, təhsil, mədəniyyət, idman və digər sahələrdə də yeni yüksək nailiyyətlərin əldə edilməsini, ölkənin bu istiqamətlərdə dünyanın tanınmış mərkəzinə çevrilməsini təmin etmişdir. Azərbaycan bu gün sivil ölkə və dünyəvi dövlət kimi qlobal problemlərin həllində də fəallıq nümayiş etdirməklə, müxtəlif konvensiyaların iştirakçısıdır və çoxtərəfli beynəlxalq sazişlər çərçivəsində bir sıra sahələrdə, o cümlədən ətraf mühitin mühafizəsi və təbii ehtiyatlardan davamlı inkişaf naminə səmərəli istifadə edilməsi sahəsində uğurlu fəaliyyət göstərir.

Məhz dövlət başçısının ölkədə iqtisadiyyatın, sosial həyatın, elmin, təhsilin, mədəniyyətin, idmanın inkişafına göstərdiyi qayğının və yaratdığı şəraitin nəticəsi olaraq 2008-ci ilin sonu – 2009-cu ilin əvvəlində ekologiya və təbii elmlər sahələrinin inkişafı yolunda, eyni zamanda ölkənin dünyaya inteqrasiya olunması istiqamətində daha bir uğurlu addım atıldı. Azərbaycanın və ümumiyyətlə, regionun tarixində ilk dəfə olaraq bizim ölkədən Antarktidaya ekspedisiya təşkil edildi və Cənub Qütbünə xizək yürüşü həyata keçirildi. Azərbaycanın bayrağı, Ulu Öndər Heydər Əliyev və ölkə Prezidenti İlham Əliyevin barelyefləri Vinson dağ silsiləsinin 5140 m hündürlüyü olan Qərbi Antarktidanın ən yüksək zirvəsində və Cənub Qütbündə ucaldıldı. Ekspedisiya zamanı çoxsaylı müşahidələr aparılmış, olduqca əhəmiyyətli məlumatlar və qiymətli nümunələr toplanmışdır. Bu tarixi hadisəyə həsr olunmuş kitablar ekspedisiyaya hazırlıq və onun təşkili, ekspedisiya dövrü, gedişi və alınan nəticələri özündə əks etdirir. Publisistika və fundamental elmi əsərlərin xüsusiyyətlərini özündə birləşdirən bu yeni janr və unikal nəşr üç kitab şəklində oxuculara təqdim edilmişdir: I kitab “Antarktida gündəliyi” (müəllif Hüseyn Bağırov), II kitab “Antarktida iqlimi. Qlobal təsirlər” (müəlliflər H.Bağırov, R.Mahmudov) və III kitab “Hondvananın donmuş parçası” (müəlliflər H.Bağırov, V.Babazadə və Ə.Kərimov). Qeyd edilməlidir ki, Azərbaycan – Antarktida ekspedisiyası olduqca çətin və mürəkkəb təbii şəraitdə həyata keçirilmişdir. Bu nailiyyətin əldə edilməsində ölkənin Hava və Ekstremal İdman Növləri Federasiyasının, onun Prezidenti və şərh edilən kitabların müəllifi H. Bağırovun xidmətləri olduqca əhəmiyyətli olmuşdur. Yalnız ekstremal şəraitdə çalışmaq qabiliyyətinə malik, eyni zamanda dərin elmi biliklərin daşıyıcısı olan şəxslər, yüksək vətənpərvərlik və qlobal problemlərin həlli üçün sosial məsuliyyət daşıyıcıları ekspedisiyanın müvəffəqiyyətini, onun nəticələrinin yüksək elmi səviyyədə ümumiləşdirilməsini və təqdim edilməsini təmin edə bilərdilər.

Birinci kitab “Antarktida gündəliyi” adlanır. Elmi məlumatlarla zəngin olan bu kitab təbiətşünaslıq və qlobal miqyasda antarktidaşünaslıq üçün daşıdığı əhəmiyyəti ilə yanaşı, eyni zamanda bir çox xüsusiyyətlərinə görə unikal və olduqca önəmlidir. Kitab ilk növbədə ekstremal şəraitdə ekspedisiya təşkil edənlər üçün bir sıra çox önəmli tövsiyələr mənbəyidir və eyni zamanda böyük tərbiyəvi əhəmiyyətə də malik olan əsərdir. Kitabda göstərilir ki, ekspedisiyalara hazırlıq onların məqsədlərini, keçirilmə şəraitinin bütün xüsusiyyətlərini, elmi təcrübələrin və müşahidələrin bütün mərhələlərini və onların aparılma ardıcıllıqlarını nəzərə almaqla planlaşdırılmalıdır. Nəzərdə tutulan işləri yüksək səmərə ilə həyata keçirmək və məqsədlərə nail olmaq üçün ekspedisiya avadanlıqlarının, cihazların və köməkçi vasitələrin seçilməsinə də çox ciddi diqqət yetirilməlidir. Planlaşdırma mərhələlərində buraxılmış səhvlər, diqqətsizlik adi şəraitdə təkcə tədqiqatın aparılmasına və alınan nəticəyə mənfi təsir göstərirsə, ekstremal şəraitdə buraxılan bu səhvlər tədqiqatçıların həyatı və sağlamlığı üçün ciddi təhlükəyə çevrilə bilər. Bunu öz təcrübəsində müşahidə etmiş müəllif, kitabda ümumi məsləhətlərlə yanaşı, hansı avadanlıq və vəsaitin təyinatından asılı olaraq ekstremal şəraitdə daha etibarlı olduğundan da bəhs edir. Bu səbəbdən qeyd edilən kitab adi və ekstremal şəraitdə ekspedisiya aparmaq üçün şəxsən sınaqdan keçirilmiş tövsiyə və ya təlimatlar toplusu kimi də dəyərləndirilə bilər.

Ekstremal şəraitdə ekspedisiyanın aparılması üçün cihaz, avadanlıq və köməkçi vasitələrin düzgün seçilməsinin çox əhəmiyyətli olmaqla bərabər, insanların fərdi xüsusiyyətləri də ekspedisiyanın uğuru üçün önəmli faktordur. “Antarktida gündəliyi” kitabında Azərbaycan-Antarktida ekspedisiyasının timsalında qeyd olunur ki, ekstremal şərait insanlarda bir sıra xüsusiyyətlərin olmasını və onların daha da güclənməsini, bəzi hallarda isə formalaşmasını tələb edir. Müəllif bu xüsusiyyətlərə ilk növbədə səbr (nə qədər lazımdırsa, o qədər səbrlə gözləməlisən), intizam (intizamın xırdaca pozulması işin gedişinə mənfi təsir göstərməklə, ekspedisiya iştirakçılarının həyatı və sağlamlığı üçün təhlükə yaradır) və dözüm (çətin şəraitə dözüb, inamla qoyulan məqsədlərə doğru getməlisən) kimi keyfiyyətləri aid edir. Ancaq bu xüsusiyyətlərə malik olan insanlar ekstremal şəraitdə çalışa və müvəffəqiyyətə nail ola bilərlər. Qeyd edilməlidir ki, göstərilən keyfiyyətlər ekstremal olmayan şəraitdə də müvəffəqiyyət qazanmaq üçün vacibdir. Bu da onu göstərir ki, Azərbaycan – Antarktida ekspedisiyasına həsr olunmuş kitablar eyni zamanda böyük tərbiyəvi əhəmiyyətə də malikdir. Kitabın gənclər arasında yayılması və təbliği yeni nəslin formalaşması üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Düşünürəm ki, kitabın bəzi hissələrinin orta və ali məktəblər üçün hazırlanan dərsliklərə və dərs vəsaitlərinə daxil edilməsi gənclərin layiqli vətəndaş və hər hansı bir sahədə peşəkar kimi formalaşması üçün önəmli ola bilər.

“Antarktida gündəliyi” həmçinin vətənpərvərlik hisslərinin formalaşması üçün də böyük əhəmiyyət daşıyır və ölkə, xalq haqqında təsəvvürlərin yaradılmasında bir nümunə kimi çıxış edə bilər. Bu baxımdan Vinson zirvəsində və Cənub Qütbündə Azərbaycan bayrağının, Ulu Öndər Heydər Əliyev və Prezident İlham Əliyevin barelyeflərinin ucaldılmasını təsvir edən yazılar gənc nəsil və ümumilikdə bütün Azərbaycanlılara vətənpərvərlik hisslərinin aşılanmasına yönəlmişdir.

Ölkə və millətin imici üçün ekspedisiya zamanı digər qitələrdə baş vermiş hadisələr və keçirilən görüşlər də olduqca əhəmiyyətlidir. Kitabda göstərilir ki, hazırlıq mərhələsində Azərbaycan ekspedisiyanın üzvləri müxtəlif millətlərin nümayəndələri ilə görüşmüşlər. Yer Kürəsinin Cənubi Amerika və Antarktida kimi ucqar yerlərində Azərbaycanın aylı-ulduzlu bayrağı oradakı insanlara tamamilə inanılmaz gəlirdi. Kitabın “Marsdan gəlmiş azərbaycanlılar” bölməsində bu hadisələr oxuculara çox maraqlı şəkildə və incə yumorla təqdim edilmişdir.

Şərh edilən, üç kitabdan ibarət olan və Antarktida ekspedisiyasının nəticələrinə həsr olunmuş elmi-publisistik silsilə yazılar bir çox yeni elmi tədqiqatların mənbəyi ola bilər. Bu olduqca əhəmiyyətlidir. Çünki bir tərəfdən Antarktida dünyada iqlimin formalaşmasına təsir göstərir. Digər tərəfdən bu materikdə iqlimin dəyişməsi fonunda baş verən proseslərin monitorinqi, meteoroloji göstəricilərin materikin müxtəlif yerlərində müşahidəsi vacib məlumatların toplanılmasına və zənginləşməsinə xidmət edir.

Nəhayət, Antarktida mineral ehtiyatları ilə də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Materik dəmir filizi, daş kömür, mis, nikel, molibden, digər faydalı qazıntılar ilə zəngindir. Elmi axtarışlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Antarktidanın şelf hissəsində neft və qaz yataqları mövcuddur. Bir sözlə, bu materikin tədqiqi bir çox cəhətdən maraqlıdır. Ekspedisiyanın işi, onun topladığı geoloji və bioloji nümunələr, aparılmış tədqiqatlar və onların təhlili elm üçün çox qiymətli məlumatların toplanılmasını təmin etmişdir. Aparılan meteoroloji müşahidələr iqlim dəyişməsi ilə əlaqədar problemlərin həlli üçün böyük əhəmiyyət daşıyır.

Azərbaycan hər zaman müxtəlif xarici tədqiqatçıların diqqət mərkəzində olmuşdur. Azərbaycan alimləri də müxtəlif ölkələrə səyahət edərək, həmin yerlərin coğrafiya, etnoqrafiya və digər sahələri barədə məlumatlar toplayıblar. Bunlardan biri və daha çox tanınmışı Zeynalabdin Şirvanidir. O bir sıra ölkələrə səyahət etmiş və öz müşahidələri əsasında “Səyahətlər bağçası” və “Səyahətlər bağları” əsərlərini yazmışdır. XIV əsrin məşhur coğrafiyaşünası Əbdürrəşid Bakuvi də öz əsərində dünyanın bir çox ölkələri, onların təbiəti, təbii ehtiyatları, əhalisi, iqtisadiyyatı, adət-ənənələri haqqında geniş məlumat vermişdir. Müasir dövrdə də müxtəlif səyahət və ekspedisiyalar həyata keçirilir, onların nəticələri təhlil edilir və əsərlər yazılır. Lakin ilk Azərbaycan–Antarktida ekspedisiyası qarşıya qoyduğu məqsədlər və keçirildiyi şəraitə görə unikaldır. Bu ekspedisiya və onun nəticələri əsasında yazılan və şərh edilən kitablar isə bənzərsizdir. Belə ki, onlar Azərbaycan elmində və elmi publisistikada yeni bir səhifə açmışdır. Kitablar böyük maraq doğurduğu üçün tirajın az olmasını nəzərə alaraq, onların təkrar çap olunmasını məqsədəuyğun hesab edirəm. Qeyd edim ki, əsər və onun yaradıcı heyəti müxtəlif milli və beynəlxalq mükafatlara təqdim olunmağa layiqdirlər.

Sonda onu da qeyd etmək istərdim ki, çap olunan kitabların böyük hissəsi şəhər və rayon, eyni zamanda ali və orta məktəb kitabxanalarına paylanılması üçün Təhsil, Mədəniyyət və Turizm Nazirliklərinə hədiyyə edilmişdir.

Urxan ƏLƏKBƏROV,

akademik,

YUNESKO-nun “MaB”

(İnsan və Biosfer) Azərbaycan

Milli Komitəsinin sədri

525-ci qəzet.- 2010.- 11 fevral.- S.6.