Quba faciəsi

Qubanın şaxtalı qış günlərindən biri idi.Çoxdan yağan qarın üzərində yeni izlər buraxa-buraxa şəhərdən uzaqlaşır,Qudyalçayın sahili ilə üzü yuxarı, kütləvi məzarlığa doğru addımlayırdım.1918-ci ildə erməni daşnaklarının Qubada törətdiyi soyqırım hadisəsinin 89 il sonra aşkarlanan nişanəsi-kütləvi məzarlıq barəsində növbəti reportaj hazırlamaq üçün tələsirdim.Ötən gün AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Quba soyqırım məzarlığı üzrə ekspedisiya rəhbəri Qəhrəman Ağayevlə telefonla xeyli söhbətləşmiş, bu gün onun da məzarlığa gələcəyini öyrənmişdim. Quba faciəsi ilə bağlı Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivindən də çoxlu sayda qiymətli materiallar toplamışdım.İndi həmin faktlarla kütləvi məzarlıqdan əldə edilən informasiyaları uzlaşdırmaq istəyirdim.

Qarlı qış günündə buralarda piyada gəzmək asan deyildi. Qudyalçaydan əsən şaxtalı külək getdikcə güclənir, ayaz sifətimə çırpıldıqca gözlərim sulanır, irəlini görməkdə çətinlik çəkirdim.Yerdə təzə ayaq izləri gördüm. Düz kütləvi məzarlığa doğru getmişdilər. Başımı qaldırıb irəli baxanda məndən xeyli qabaqda iki nəfərin qara bata-bata kütləvi məzarlığa tərəf getdiyini gördüm. Biri beli bükülmüş qoca qarı, digəri isə cavan oğlan idi. Bir əli ilə oğlanın qolundan tutan, digər əli ilə əsaya dəstəklənən qarı çətinliklə yeriyirdi küləyin soyuq dalğası gələndə qarı bir az da əyilir,örpəyi ilə üzünü şaxtadan qorumağa çalışırdı. Məzarlığa yaxınlaşdıqca qarı bir neçə dəfə dayanıb nəfəsini dərdi, əllərini qaldırıb nəsə dedi,sonra getməkdə davam etdi. Həm təəccüb, həm də maraqdan addımlarımı yeyinlədib onlara yetişməyə tələsdim. Görəsən bu şaxtada, sazaqda güclə yeriyən qoca qarını kütləvi məzarlığa gəlməyə vadar edən səbəb nə idi?

Məzarlığın kənarı boyunca göy plyonka çəkilmişdi. Üzərinə isə yerdən bir neçə metr yüksəklikdə dam örtüyü vurulmuşdu. Qarı, oğlan, daha sonra isə mən giriş qapısından keçib içəri daxil olduq. İçəridə arxeoloq Qəhrəman Ağayev və iki nəfər xüsusi geyimli gənc yarısı torpaqda, yarısı isə açıqda qalan insan sümüklərinin üzərinə kimyəvi məhlul çəkirdi. (Deməli sümüklərdə parçalanmanın qarşısını almaq üçün gərəkli olan kimyəvi maddə nəhayət ki, əldə edilmişdi.) Hamımız salamlaşdıq. Qarını indi daha yaxından gördüm. Arıq, bəstəboylu, səliqə ilə geyinən qadın idi. Solğun gözləri qızarmışdı. Girdə sifəti, xirda əlləri qırış-qırış idi. Ayaz boz çöhrəsinə qırmızılıq gətirmişdi. Qarı insan sümüklərini görüb “can-can” deyərək bir neçə addım irəlilədi. Çox həyəcanlı idi. Gözlərini geniş açıb o tərəf-bu tərəfə baxır, baxışları ilə nəsə axtarırdı. O, skeletlərlə dolu quyunun önünə gəlib titrək dodaqları ilə dua oxumağa başladı. Sinəsi önündə cütlədiyi əlləri əsirdi. Gözlərinin dolmasından, əllərinin isə getdikcə daha çox əsməsindən onun həyəcanlandığını hiss edirdim. Qarının baxdığı mənzərə də dəhşətli idi. Məzarlıq üst-üstə qalaqlanan insan sümükləri ilə dolmuşdu. Arxeoloji qazıntı işləri aparılan torpağın içindən insan bədəninin müxtəlif hissələrinə aid sümüklər aşkarlanmışdı.Yüzlərlə kəllə,əl,ayaq,onurğa sümüklərinin yarısı torpaqda,yarısı isə açıqda idi.Kəllələrdən bir neçəsinə mıx çalınıb,digərlərinin üzərində isə kəsici və küt alətlərlə vurulan zərbə izləri aydın görünür. Skeletlərdən birinin qolları arasına kiçik skletin sığındığını da görməmək mümkün deyil. Qəhrəman Ağayev həmin skeletləri göstərib deyir: “Onlar ana və körpəsinin skeletləridi. Bu insanlar burada sadəcə basdırılmayıb. Onları vəhşicəsinə qətlə yetirdikdən sonra paltarsız halda quyulara və su arxlarına doldurublar. Qazıntı zamanı içərisi insan sümükləri ilə dolu iki quyu və iki arx müəyyən etdik. Birinci quyunun dərinliyi 4m,diametri isə 5m-dir. İkinci quyunun dərinliyi isə 2m, diametri 2,5m-dir. İnsanlar qətlə yetirildikdən sonra gələcəkdə daşqınlar zamanı izin itirilməsi məqsədi ilə çay kənarındakı yamacda qazılmış quyulara doldurulub. Məzarlıqdan aşkar edilən sümüklər sübut edir ki, buradakı insanlar çox dəhşətli işgəncələrlə qətlə yetiriliblər. Bunun nəticəsidir ki, biz insan cəsədlərinin sayını yalnız kəllə sümükləri ilə təyin etdik. Kütləvi məzarlıqdan 400-dən artıq insan kəlləsi aşkar edilib. Bu insanların əksəriyyəti qadınlar, uşaqlar və qocalardır. Arxeoloji araşdırmalar və tibbi ekspertizalar tarixi faktları təsdiqlədi. Bu sümüklərin hamısı 1918-ci ildə ermənilərin Qubada törətdiyi soyqırımına məruz qalan dinc sakinlərindir”.

Qarı ilə gələn gənc dillənir: “Bu məzarlığı televizorda tez-tez göstərirlər. Hər dəfə baxanda nənəm ağlayır. Nənəm deyir ki, onun ata-anasını da o vaxt ermənilər Qubada qırğınlar törədərkən öldürüblər. Neçə vaxtdı bu məzarlığı ziyarət etmək istəyirdi. Ancaq xəstə idi, gətirə bilmirdim. Üç-dörd gündü yaxşılaşıb. Deyir apar məni məzarlığı görüm. Bu gün lap təkid elədi. Deyirəm ay nənə, axı şaxtadı,soyuqdu, təzədən xəstələnərsən. Deyir yox, sonra imkan olmayacaq. ”Elə bu vaxt qarı ağlaya-ağlaya danışmağa başlayır: “Can-can, bu yazıqlar hamısı bizim camaatdı.Yadıma gəlir, o vaxt mənim 6 yaşım vardı.Yaz ayı idi. Birdən hay-küy, qışqırıq qopdu. Dedilər ermənilər gəlib, camaatı qırır, evləri yandırır.Çəpərin arasından küçəyə baxdım. Can, yazıq atam. Üç nəfər atlı atamı qabağına qatıb döyə-döyə evimizə tərəf gətirirdi. Yaxınlaşanda atlılardan birini tanıdım. Bazar küçəsində yaşayan dəyirmançı Hartün idi. Neçə dəfə atamla onun dəyirmanına dən üyütməyə getmişdim. Dəyirmançı dedi: “Bu kişinin pulu, malı çoxdu, mən onu lap yaxşı tanıyıram. Ləhçə ilə danışan o biri atlılar atama qışqırdı: “ Kişi, tez ol qızılları gətir”. Atam “ məndə qızıl hardandı “ deyəndə atlılardan biri tüfəngin qundağı ilə atamın başına vurdu. Yazıq atam qanın içində həyətə girdi . Məni götürüb tez təndirxanaya apardı. “Gizlən, səsini çıxartma” deyib öpdü. Bu vaxt ermənilər həyətə girib evimizin içinə soxuldular. Atam da onların dalınca evə keçdi. Evdən anamın, balaca bacımın qışqırtısı gəldi. Gizlincə bayıra baxdım. Ermənilərdən biri anamı qucağında balaca bacımla bir yerdə məcburla çəkib evdən çıxardı. Erməni bacımın sinəsindəki medalyona baxıb soruşdu: “Qızıldır?”. Sonra öz-özünə dedi: “Yox, ara, bu misdi ki”. Ermənilər evdə qiymətli nə var idisə hamısını anamın yun şalına büküb çıxdılar. Anamı, bir də balaca bacım Bibixanımı qabaqlarna qatıb döyə-döyə apardılar. Birdən evimiz tüstülənməyə başladı. Açıq qalmış qapıya yaxınlaşanda atamın evin ortasında sərildiyini gördüm. Tərpənmirdi. Evimizi tüstü, alov bürümüşdü. Od vurmuşdular evimizə. Küçədən qışqırtı-bağırtı səsləri gəlirdi... Bir də ata-anamın, bacımın üzünü görmədim... Can,can,can. Ay bala, siz o günləri görməyəsiz. Allah heç kimə o günləri göstərməsin ...” Qarı göz yaşını saxlaya bilmirdi. Qəhər onu boğduğundan susdu. Nəvəsi ilə mən onu sakitləşdirməyə çalışdıq. Qəhrəman müəllim balaca bir oturacaq verdi, qarını əyləşdirdik. Bu qadın 1918-ci illdə ermənilərin Qubada törədiyi qırğınların canlı şahidi olan 97 yaşlı Şirinbikə Nəcəfova idi. Şirinbikə nənənin söykəndiyi lövhəyə yapışdırılan yazı diqqətimi cəlb etdi. “Kütləvi məzarlıq 2007-ci il aprelin 1-də ərazidə torpaq işləri aparılarkən təsadüfən aşkarlanıb. 2007-2008-ci illərdə AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun əməkdaşları məzarlıqda tədqiqat aparıb. Ümumi sahəsi 514 kv. metr olan məzarlığın 20 kv.metri gələcəkdə burada araşdırmalar aparacaq beynəlxalq təşkilatların təmsilçilərinə soyqırım faktını əyani şəkildə göstərmək üçün saxlanlıb. Məzarlığın 1918-ci ildə ermənilərin Qubada dinc əhaliyə qarşı törətdiyi soyqrımın əyani sübutu olduğu elmi şəkildə təsdiqini tapıb...”

Bəli, tarixi faktları heç nə ilə gizlətmək və ya silmək olmur. Həqiqət gec-tez üzə çıxır. Soyqrım hadisəsindən 89 il sonra aşkarlanan kütləvi məzarlıq kimi. O hadisələrin canlı şahidi olan Şirinbikə nənə kimi . Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivindən (ARDA) əldə etdiyim qiymətli məlumatlar kimi.

1918-ci ilin aprel və may aylarnda Quba qəzasında erməni daşnak cəza dəstələrinin azərbaycanlılara qarşı törətdiyi qırğınlar haqqında arxivdən konkret faktlar əldə etmişdim. Bu faktlar Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin 1918-ci il iyul aynın 15 də yaratdığı Fövqələdə Təhqiqat Komissiyası (FTK) tərəfindən hazırlanan 5 cildlik istintaq materiallarında öz əksini tapır. Komissiya üzvü A. Novatskinin və digər şəxslərin hazırladığı sənədlərdən bəlli olur ki, Bakı Kommunasının rəhbəri S. Şaumyanın başçılığı altında bölgədə bolşevik hökuməti qurmaq adı ilə erməni silahlıları 1918-ci ilin yazından başlayaraq Quba qəzasına hücum çəkib. Bolşevik bayrağı altında gələn Muradyan, 800 nəfərlik ordu ilə daşnakların xəbis niyyətlərini həyata keçirən D. Gelovani bölgədə çoxlu qırğınlar törədib. Lakin onlar yerli əhalinin müqaviməti ilə rastlaşaraq geri çəkilməyə məcbur olublar. Bu zaman top və pulemyot ilə silahlanan iki mindən artıq daşnak ordusuna rəhbərlik edən Hamazasp Qubaya hücum çəkib. O vaxt Quba şəhərinin rəisi olan Əli Abbas bəy Əlibəyov sonralar verdiyi ifadələrində bildirirdi ki, ermənilər 1918-ci ilin may aynın 1-də üç istiqamətdən Qubaya daxil olub. Şəhərə girən daşnak dəstələri çox amansızlıqla dinc əhalinin öldürülməsinə və var-dövlətinin talanına başlayıb. Bu işdə qubalı ermənilər də onlara bələdçilik edib. Təkcə birinci gün şəhərin aşağı hissəsində 713 nəfər azərbaycanlı öldürülür ki, onların əksəriyyəti qadın və uşaqlar idi.

FTK-nın üzvü A.Novatskinin rəhbərlik etdiyi qrup tərəfindən hazırlanan məruzədə deyilirdi ki, erməni silahlı dəstələrinin Qubaya daxil olması şəhərin müsəlman əhalisinin kütləvi surətdə qətli və onların üzərində hər cür zorakılıq halları ilə müşayiət olunurdu. Kərbəlayı Məhəmməd Tağı oğlunun on dörd nəfərdən ibarət ailəsi qılıncla doğranmışdı. Məhəmməd Rəsul Mahmud oğlunun üç uşaq və arvadından ibarət ailəsi ağır işkəncələrlə öldürülmüşdü. Onun özünün diri-diri qarnını yırtmış, gözü qabağında üç uşağının başını kəsmişdilər. Kərbəlayi Abuzər Məstan oğlunun iki qızını-Hökumə və Butanı analarının qucağındaca xəncərlə doğramışdılar. Belə faktlar məruzədə onlarladır. Məruzədə həmçinin göstərilir ki, Hamazaspın daşnak dəstələri digər komissarların xəbəri olmadan şəxsən S.Şaumyanın təşəbbüsi ilə Quba şəhərinə həqiqətən də azərbaycanlıları cəzalandırmaq məqsədilə göndərilib. Hərbi hissəyə yalnız “Daşnaksütyun”partiyasına mənsub ermənilər daxil edilib. Onlara bilərəkdən türklərə və azərbaycanlılara qarşı öz qəddarlığı ilə ad çıxaran daşnak cəlladı Hamazasp komandir təyin olunub. Silahlı dəstənin qarşısında “Xəzər dənizi sahillərindən tutmuş Şah dağına qədər olan ərazidə yaşayan bütün müsəlmanları məhv etmək məqsədi qoyulub.(ARDA:F.1061,siy.1,iş 95,vər 7)

Ermənilərin Qubadakı vəhşilikləri 9 gün davam edir. Bu müddət ərzində meyitlərin dəfn edilməsinə icazə verilmir. Sonralar yüzlərlə insanın nə öldüsündən, nə də qaldısından heç bir xəbər çıxmır. Umumilikdə Hamazaspın dəstəsi Quba qəzasında 16 min dinc sakini vəhşicəsinə qətlə yetirib. 122 kənd, 26 məscid tamamilə yandırılıb və ya dağıdılıb. Təkcə Quba şəhərində 105 ev viran edilib, 3 min dinc sakin xüsusi zorakılıqla öldürülüb. Bu vəhşiliklərə dözməyən Ə.Zizikskinin, İ,Şıxlarskinin, Möhübəli Əfəndinin başçılıq etdiyi könüllülərdən ibarət yerli müqavimət dəstələri daşnakları susdurmağa çalışdı. Lakin qüvvələr bərəbər deyildi. Erməni silahlıları Nuru Paşanın rəhbərlik etdiyi Qafqaz İslam Ordusu Türkiyədən Azərbaycana gələnədək Qubanı təzyiq altında saxlayır, daşnakların “dənizdən-dənizə”devizini gerçəkləşdirmək üçün qan tökməkdə davam edirdilər. Qafqaz İslam Ordusu yetişdikdən sonra Quba-Qusar yolundakı böyük bir dərədə həlledici qarşılaşma oldu və erməni silahlıları məğlubiyyətə uğradılar. İndi həmin ərazi xalq arasında “Qanlı dərə”adlanır. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası tərəfindən aparılan istintaq prosesinə isə xitam verildi. Çünki soyqırımların təşkilatçısı S.Şaumyan erməni daşnakarının Azərbaycanda qırğınlar törətməsi, respublikanın müstəqilliyinin beşikdəcə boğulması barədə imperiya rəhbəri Lenindən razılıq almışdı.1920-ci ildə Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçirən sovet imperiyası milli ədavətlərə son qoymaq adı ilə ermənilərin müsəlmanlara qarşı törətdiyi soyqırımlarını ört-basdır etdi. Sonralar sovet imperiyası zamanında isə ermənilərin Azərbaycanda soyqrımlar törətməsi barəsində danışmaq belə yasaq olundu. Faciələrin şahidləri susmaq məcburiyyətində qaldılar.

Qəhrəman müəllimin sözləri məni düşüncədən ayırdı: “Jurnalist qardaş, məzarlıqdan aşkarlanan yeganə etnoqrafik tapıntı bax, bu, mis medalyondur. Bayaq göstərdiyim ana və uşaq skeletləri vardı ha, bax, həmin uşaq skeletinin boynundan tapmışıq”. Bu sözləri eşidən qarı ilan vumuş kimi yerindən dik atıldı. Tez gəlib medalyona baxdı. Əlinə götürüb o üz-bu üzünə çevirdi.Qırıq-qırıq ağlamağa başladı: “Onunkidir, bacımın, Bibixanımın!..”.

...Artıq tarixin qaranlıq səhifələrinə işıq düşüb. Kütləvi məzarlığın timsalında 1918-ci ilin Quba faciəsi bütün detalları ilə üzə çıxıb. Dövlət başçısının sərəncamı ilə Quba məzarlığında muzey və memorial kompleksin yaradılması işləri başlanıb. Bu muzey Quba faciəsinin illər boyu gizlədilən təfərrüatlarının ictimaiyyətə ətraflı çatdırılması üçün xüsusi rol oynayacaq. Beynəlxalq təşkilatların ölkəmizə səfər edən nümayəndələri, xarici turistlər buradakı muzey-məzarlığı ziyarət edəcək, erməni vandalizminin nişanələri ilə əyani tanış olacaq. Kütləvi məzarlıqdan isə bir haray sədalanır. Bu, ruhların harayıdır. Bu səs bizi onların faciəsini bütün ellərə yaymağa çağırır. Günahsız ruhlar cəzasız qalmış erməni qatillərinin əməllərinin bütün dünyaya bəlli olmasını istəyir ki, onlar bir daha heç bir ölkədə belə faciələri təkrar etmək fürsəti qazana bilməsin.

P.S. Şirinbikə nənənin ömrü boyu qəlbində saxladığı müdhiş Quba faciəsi haqqında xatirələrini ətraflı qələmə almaq üzün səhərisi gün onlara yollandım. Ünvana yetişəndə həyətdə hüzn mərasimi qurulduğunu gördüm. Əlimdə tutduğum kağızdakı ünvana bir də baxdım, düz gəlmişdim. Arxa tərəfdən danışanların səsini eşitdim: “ Deyirlər arvad kütləvi məzarlığa gedib. Anası ilə bacısının skeletlərini tapıb. Bacısını boynundan tapılan medalyondan tanıyıb”. Şirinbikə nənə dünyasını dəyişmişdi.

Ramiz Ramazanov

525-ci qəzet.- 2010.- 17 fevral.- S.6.