Güldürən və ağladan Platonov

“Dünya ədəbiyyatı” dərgisinin və Azərbayjan Yazıçılar Birliyi tərjümə seksiyasının “dünya ədəbiyyatından books” seriyasının növbəti – onbeşinji sayı işıq üzü görüb. Bu dəfə oxujulara məşhur Rusiya yazıçısı Andrey Platonovun hekayələri təqdim olunub.

Elçin Hüseynbəylinin tərjümə etdiyi kitaba müəllifin “Fro”, “Üçünjü oğul, “Artyomun anaları” və “Adsız çiçək” hekayələri, yazıçının yaradıjılığı haqqında məlumat və giriş məqaləsi daxildir.

Özgə dillərə çətin tərjümə olunan, xüsusi üsluba malik Andrey Platonovu oxujulara tanıtmaq baxımından E.Hüseynbəylinin giriş məqaləsini ixtiyarınıza veririk.

Andrey Platonov mənimçün dünyanın çox maraqlı və çox çətin tərcümə olunan yazıçısıdır. Bu yerdə mənim indiyə kimi neçə yazıçı oxumağım məsələsi ortaya çıxa bilər. Hər halda, az deyil və uzun bir siyahı ilə vaxtınızı almaq istəmirəm. Andrey Platonovun öz dili var – özünəməxsus dili yox, məhz öz dili. O, sadə xalq dilinə oxşayan BAŞQA BİR RUS DİLİ yaradıb. Hər cümləsində və sözündə xəfif yumor, istehza (ironiya) duyulur. Bu nəfəsi sona qədər saxlamaq hər adama nəsib olmur. Platonovu Azərbaycan dilinə çevirmək üçün hər iki dili mükəmməl bilmək əsas deyil, əsas odur ki, onun rus dilinə uyğun Azərbaycan dili tapasan. Şəxsən mən bu dili tapa bilmədim. Yarırealist, yarıromantik, yarıutopik, hətta yarıfantastik hekayə və povestlər yazan Platonov nəinki rus, həm də dünya ədəbiyyatının ən gözəl nasirlərindən biridir, ədəbiyyat faktıdır və böyük üslubçudur. Ömrünün böyük bir hissəsini süpürgəçi (dvornik) işləməklə keçirən Platonov həm də sehrli yazıçıdır.

Mən bu yazıçının əsərlərilə tələbəlikdə (80-ci illərin sonu) tanış olmuşam və rus dilini mükəmməl bilməsəm də, onu sevmişəm, çünki ruhumuz çox oxşardır. Platonovu tərcümə etmək üçün həm də bu yazıçının hisslərini duymaq bacarığı vacibdir. Çünki Platonovda günəşin rəngi sarı yox, ağdır, adamların paltarı, rəngi, bədən quruluşu fərqli olsa da, taleləri oxşardır. Bu yazıçıda insanlara sonsuz bir sevgi var. Onun istehza və yumor obyektləri özünə oxşayan adamlardır. Platonov çox kövrək və həssas yazıçıdır.

Yazıçının “Kotlovan”, “Yuvenilnoye more”, “Jan”, “Çevenqur” kimi povestləri yaddaşıma, hekayələri isə ruhuma hopub. Ona görə də ən çox onun hekayələrini tərcümə etmək barədə düşünmüşəm. Çünki yaddaş tez korşala bilər, ruhsa əbədidir. Yəqin yazıçının irihəcmli əsərlərini həm də ona görə tərücmə eləməmişəm ki, buna çox böyük enerci və zaman lazımdır.

Mən Platonovun indiyə kimi dörd hekayəsini dilimizə çevirmişəm. İlk tərcümə etdiyim “Adsız çiçək” adlı nağıl-rəvayət, sonuncu isə “Artyomun anaları”dır. “Üçüncü oğul” hekayəsi təxminən 1992-ci ildə “Yol” qəzetində dərc olunub.

“Adsız çiçək” hekayəsində balaca, kimsəsiz bir gülün taleyindən danışılır. Əslində isə yazıçı həyatda yaşamağın çətinliyini göstərir və oxucuya təlqin edir ki, hər kəs özü-özünü qorumalıdır, bununçünsə möhkəm iradə lazımdır. “Sən yaşamağa çalış, həyatda elə adamlar tapılar ki, sənə əl tutsunlar”.

“Üçüncü oğul” hekayəsində anaları vəfat etmiş altı oğulun matəm günü davranışları incə psixoloci çalarlarla təsvir edilib. Uşaqlıqda olduğu kimi deyib-gülən oğulların üçüncüsü anasının cənazəsi qoyulmuş otağa keçir və yıxılır, lakin bu dəfə anası onu yıxılmaqdan saxlaya bilmir və o zaman oğullar analarını-arxalarını itirdiklərini anlayır və həqiqətin acısını göz yaşlarını axıda-axıda yaşayırlar.

“Artyomun anaları” (rus dilində “Yeşyo mama” – hərfi tərcüməsi “Daha bir ana”) hekayəsində birinci sinfə gedən oğlunu ilk dəfə məktəbə aparan ananın və yeddi yaşlı Artyomun psixoloci durumu qələmə alanıb. Hekayə o qədər təsirlidir ki, həssas adamı kövrəltməyə bilmir.

“Fro” hekayəsini isə az qala 15 ilə çevirmişəm. Həcmcə böyük olan bu hekayədə kommunizmin bəşəriyyətə xoşbəxtlik gətirəcəyini düşünən insan təsvir olunub. Daim ərinin xiffətilə yaşayan Fro adlı gəlinin düşüncələri, duyğuları böyük ustalıqla qələmə alınıb. Gəlinin əri Uzaq Şərqə sirli maşınların dilini öyrənmək üçün gedib və arvadına söz verib ki, bu maşınların dilini mükəmməl biləndən sonra bəşəriyyət xoşbəxt olacaq.

Bütün bu dövr ərzində qəlbimdə bir Platonov sevgisi olub və bu sevgi, çox güman ki, mənim əsərlərimə də keçib.

“Mənə elə baxma! Sən mənə elə baxanda ölə bilmirəm!”-can üstündə olan ananın yeddi yaşlı qızına dediyi bu sözlər ürəkparçalayan bir mənzərəni oxucunun gözləri önündə canlandırır.

Sovet dövründə yaşayıb, bu recimi Platonov qədər lağa qoyan ikinci bir yazıçıya rast gəlmək çətindir. Platonov təkcə gülmürdü, istehza etmirdi, o, həm də sevirdi. Orası da qəribədir ki, yazıçı sovet repressiya maşınından sağ-salamat çıxdı. Bu faktın özü ədəbiyyatçılarda çox suallar doğurub. Bəlkə, Platonov NKVD-yə işləyirmiş, sadəcə süpürgəçi adı altında gizlənirmiş? Lakin çoxları belə düşünür ki, Sovet repressiya aparatının nümayəndələri Platonova ciddi yanaşmayıblar, onu sadəcə bir süpürgəçi, heç kimin yadına düşməyən, vaxtını daim sərxoşluqla keçirən adam kimi tanıyıblar. Hər bir halda Platonovun repressiya maşınından qurtulması bizim (ədəbiyyatsevərlərin) qacancımızdır. Onun əsərlərini oxuyanda əlində dəsmal tutmalısan, çünki bir gözün güləcək, biri ağlayacaq.

Platonov gözgörəti repressiya olunmasa da, əlaltdan çərlədilib ödürüldü. Onun “Kotlovan”, “Yuvenilnoye more” kimi sovet quruculuğunu lağa qoyan əsərləri çox-çox sonralar, Xruşşov dövründə çap olundu. 1899-cu il sentyabrın 1-də Voronecdə anadan olan Platonov 1951-ci ilyanvarın 5-də Moskvada Tversk bulvardakı evində vəfat edib. Onu daim gözümçıxdıya salan məşhur sovet yazıçıları Platonovun nekroloqunu istehza doğuran məqamlarla tamamlayıblar: “Andrey Platonov öz qanı və canı ilə sovet xalqına bağlıydı. O öz istedadını və bacarığını həmin xalqa həsr etdi.”

Şübhəsiz, Platonovu oricinalda olduğu kimi tərcümə etmək olmaz, bu, sadəcə mümkünsüzdür. Ona görə də bəzən sərbəstliyə qaçmağa məcbur olmuşam. Kim desə ki, Platonovu olduğu kimi tərcümə edər, ya edib, ona şübhə ilə yanaşın. Bununla belə, Platonovun ruhunu, üslubunu saxlamağa çalışmışam. Mən, hər halda, çalışmışam, siz də çalışın ki, məni və Platonovu başa düşəsiniz. Müqayisəyə görə məni məzur tutun, qardaşlar...

Elçin HÜSEYNBƏYLİ

525-ci qəzet.- 2010.- 20 fevral.- S.26.