Qobustan bizdən qayğı gözləyir

Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev “Qobustan Dövlət Tarixi-Bədii Qoruğu ərazisində yerləşən tarixi və mədəni sərvətlərin qorunması haqqında” 11 iyun 2007-ci il tarixli sərəncamında Qobustanı, xalqımızın milli sərvəti, dünyada bu tipli abidələrin ən zəngini adlandırıb, bu abidələri qorumaq və daha dərindən tədqiq etmək üçün konkret tapşırıqlar verib.

Mən bir ziyalı və Gəmiqaya-Qobustan rəsmlərinin tədqiqatçısı kimi, bu Sərəncamdan irəli gələn tapşırıqların-vəzifələrin yerinə yetirilməsinin ləngiməsindən narahatlıq hissi keçirirəm. Mən Qobustanda sonuncu dəfə 2009-cu ilin yayında oldum və müşahidələrim əsasında yəqin etdim ki, Prezident Sərəncamının icrasının əsas səbəblərindən biri Gəmiqaya-Qobustan rəsmlərinin oxunması və elmi sirrinin açılması məsələsinin hələ də gündəmə gətirilməməsidir. Hələ də nəzərə alınmır ki, Qobustan məhz rəsmlərinə görə Qobustandır. Bununla əlaqədar təkliflərimi “525-ci qəzet”in oxucularının nəzərinə çatdırıram:

Gəmiqaya-Qobustan abidələrinin tarixi-elmi və milli-bəşəri dəyərlərini üzə çıxarmaq və ulu öndər Heydər Əliyevin dediyi kimi, onu xalqımıza və dünyaya daha yüksək səviyyədə tanıtmaq üçün bu abidələrin öyrənilməsinə və təbliğinə kompleks şəkildə yeni elmi istiqamətdən başlanılsın;

1950-ci illərdə sovet elmi Qobustan qaya təsvirlərinə yanlış qiymət verib, bunları “mağara dövrü-yarımvəhşi insanların cızmaqaraları” hesab edib. Guya “Qobustan rəsmləri ibtidai insanların, ovçuların və çobanların heç bir məna güdmədən, asudə vaxtlarda çəkdikləri əl işləridir”. – Elmlə heç bir əlaqəsi olmayan bu uydurmanın rəsmi surətdə ləğv olunmasına ciddi ehtiyac var;

Nəzərə alınsın ki, Gəmiqaya və Qobustan rəsmləri eyni dövrdə yaradılan və eyni ideologiyanın – Tanrıçılığın Yaradılış fəlsəfəsinin daşıyıcısı olan vahid mədəniyyətdir. Qobustan bu mədəniyyətin yalnız bir qoludur; odur ki, Qobustan ayrılıqda deyil, Gəmiqaya ilə bir yerdə, kompleks şəkildə öyrənilməlidir.

Unudulur ki, iki Qobustan olub: 1-ci: Qobustan qayalarının ətrafında ibtidai insanlar mağara həyatını yaşayıblar və o dövrdə Qobustanda heç bir qayaüstü təsvir olmayıb; 2-ci: Gəmiqaya-Qobustan Mədəniyyəti dövrünün Qobustanıdır ki, qayaüstü təsvirlər də bu dövrdə meydana gəlib və inkişaf etmiş yüksək mədəniyyəti əks etdirib. Odur ki, mağara dövrü Qobustanı ilə inkişaf etmiş mədəniyyət dövrünün Qobustanını eyniləşdirmək olmaz. Nəzərə alınmalıdır ki, Gəmiqaya-Qobustan unikal-bənzəri olmayan abidələrdir. Onların özünəməxsus sistemini tapmaq və oxumaq bu sətirlərin müəllifinə, Şumer və Orxon-Yenisey yazılarının oxuması qədər çətin olub.

Gəmiqaya-Qobustan rəsmlərinin tarixi ardıcıllığı onların kompozisiya – məzmun bütövlüyünə tabe edilməli və 3 bölmədə qruplaşdırılmalıdır:

1. Ən qədim dövr.

2. Qədim dövr.

3. Son dövrlər.

Gəmiqaya-Qobustanda əsas tablolar – ən qədim və qədim eyni rəssamlar qrupu tərəfindən yaradılıb. Bu rəsmlərin yüksək sənətkarlıq səviyyəsi sübut edir ki, onlar heç bir halda “asudə vaxtlarda, heç bir məna güdülmədən” yaradıla bilməzdi.

Böyük səhvdir ki, Qobustandakı az qala hər tabloda – hər yazılı daşda 2, 3, 5, 7, 8... fiqurun hər biri ayrı dövrə, bəzən hətta ayrı “minilliyə” aid edilib. Məsələn, “mənası yoxdur” hökmü-uydurması ilə çox halda eyni tabloda “1-ci keçi – e.ə. VII minilliyə, 2-ci keçi – e.ə- VI minilliyə, 3-cü keçi – e.ə. V minilliyə, 4-cü keçi – e.ə. III minilliyə” və s. aid edilib. Bu cür məntiqsizliyə, uydurmaya elm “yox!” deməlidir.

Gəmiqaya-Qobustan təsvirlərinin estamp surətlərinin çıxarılmasına aydınlıq gəitirilməlidir. Hər estamp surət fotosurətin davamı kimi, foto surətlə yanaşı – ardıcıl təqdim edilməlidir. Bu elmi prinsip unudulduğuna görə böyük, fədakar alim İsaq Cəfərzdənin məşhur “Qobustan” kitabında (Bakı, 1973; 1999) cəmi 28 rəsmin foto surəti, 153 rəsmin isə yalnız estamp surətləri verilib. Eyni səhvlərə Gəmiqaya mövzulu kitablarda da yol verilib. Hər müəllif estamp surəti özü bildiyi kimi çəkir. Fikrimcə, gələcəkdə belə səhvlərin qarşısını almaq üçün qaya rəsmlərinin estamp surətlərinin çəkilməsinə nəzarət edən komissiya yaradılmalıdır;

Qobustanda 5 qayanın hamar səthində qədim yazıların – təsvirlərin üstündən 5 dildə “təzə məlumatlar” yazılıb:

I. 2000 il əvvəl – Latın dilində;

II. Orta əsrlərdə – fars dilində;

III-IV. 1950-ci ildə – Azərbaycan və rus dillərində.

V. 1950-ci ildə Böyükdaş dağında 29-cu daşın bir hissəsinin üstünə iri dəmir lövhə vurulub, guya lövhə vurmağa yer tapılmayıb?! Lövhəyə

Azərbaycan, rus və ingilis dillərində “böyük adam siluetinin e.ə VIII minilliyə, qayıq təsvirinin e.ə. VII minilliyə aid” olduğu yazılıb. 1991-ci ildə kim isə həmin lövhəni çıxarıb atıb və təsvirləri balta ilə çapıb tökərək məhv edib. Amma sözügedən 29-cu daşın, ora dəmir lövhə vurulmazdan əvvəl çəkilmiş foto surəti bu faciədən bizə qalan təsəllidir. Qayada çox hissəsi məhv edilmiş həmin təsvirlərdə Tanrının və sərkərdənin obrazları və başqa fiqurlar əks olunub. Qobustana vurulmuş yaraların hamısını sadalamaq mümkün deyil. Qobustanda neçə yüz... yazılı daşın, oradakı təsvirlərin üzərində daşdoğrayan alətlə sıra nömrələri yazılıb. Bu da adi səhv deyil, əslində cinayətdir. Gələcəkdə belə səhvlərə yol verilməsin deyə, hər yazılı daşın önündə oradakı rəsmin adı və qısa məzmunu yazılmış lövhə vurulsun. Yəni, lövhə daşdan kənarda olsun.

Qobustanda surəti çıxarılmış 6000-dən çox rəsmin heç birinə ad verilməyib. O rəsmlərin fotosurətləri tədqiqata cəlb edilsin və yoxlanılsın: bu fotolar necə çəkilib?

Eyni nigarançılıq Gəmiqaya rəsmlərinin də foto surətlərinə aiddir;

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 11 iyun 2007-ci il tarixli Sərəncamına uyğun olaraq: Qobustanda “qadağan tablolar” (yazılı daşlar) seçilsin və konservasiya edilsin;

Qobustan Qoruğu ərazisinə müxtəlif istiqamətlərdən maşınların daxil olmasına məhdudiyyət qoyulsun. Qaya təsvirləri ilə daha zəngin olan Cingirdağ, Böyükdaş və Kiçikdaş dağları ərazilərində nəqliyyatın hərəkətini qadağan edən yol işarələri qoyulmaqla müəyyən məsafələrdə dəmir çəpərlər də çəkilsin;

Gəmiqaya-Qobustan rəsmlərinin elmi bərpadan sonra böyüdülmüş rəngli foto surətlərinin nümayişi üçün Bakıda və Naxçıvanda daimi sərgi salonları yaradılsın;

Gəmiqaya-Qobustan Mədəniyyəti mövzusunda:

– sənədli, rəngli kinofilmlər çəkilsin;

– rəngli albom – kitablar, broşuralar, plakatlar buraxılsın;

– Televiziyada daimi verilişlər təşkil edilsin;

– Bakıda beynəlxalq Gəmiqaya-Qobustan konfransı çağırılsın;

– Ölkədə hər il Gəmiqaya-Qobustan günləri keçirilsin;

Qobustan Dövlət Tarixi-bədii Qoruğu ərazisində yerləşən qayaüstü təsvirlərə müxtəlif səbəblərdən dəymiş zərər hesablansın;

qayaüstü təsvirlərin yeni zərbələrə məruz qalmasının qarşısı alınsın;

Qoruğun ərazisindəki tarixi və mədəni sərvətləri əks etdirən xəritə hazırlansın;

Qoruğun ərazisində yaşıllaşdırma və yol çəkilişi üçün komissiya yaradılsın.

Hesab edirəm ki, Gəmiqaya-Qobustan rəsmlərinin Azərbaycanın qədim mədəniyyəti, xalqımızın milli yaddaşı kimi öyrənilməsi, elmi sirrinin açılması dövlətçiliyimizə xidmətdir.

Son 200 ildə Qobustan dəfələrlə fəlakətlə üz-üzə, köməksiz qalıb.

Yalnız 1969-cu ildə ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlməsi ilə Qobustan məhv olmaq təhlükəsindən xilas edilib.

Bununla yanaşı, bir daha xatırladaq ki, Qobustan öz yazıları, təsvirləri ilə Qobustandır. Bu sətirlərin müəllifi həmin yazıları oxumaq, təsvirlərin elmi sirrini açmaq imkanındadır.

Əjdər FƏRZƏLİ,

Filologiya elmləri namizədi

525-ci qəzet.- 2010.- 23 fevral.- S.7.